Mavzu: aqliy tarbiya bu aqlni rivojlantirish maqsadida yoshlarga muntazam va maqsadga muvofiq pedagogik ta`sir k`orsatish

MAVZU: AQLIY TARBIYA BU AQLNI RIVOJLANTIRISH MAQSADIDA YOSHLARGA MUNTAZAM VA MAQSADGA MUVOFIQ PEDAGOGIK TA`SIR K`ORSATISH

«Aqliy rivojlanish» va	A qliy rivojlanish deganda hayotiy ta'sir etish va oqibatlarning barcha m iqdoriy im koniyatlari nati-
«Aqliy tarbiya» jasida kelib chiqadigan aql kuchi ham da fikrlash
tushunchasi	ning rivojlanish jarayonini tushunish m um kin.

Aqliy rivojlanish atam asi bilan bir qatorda “aqliy kam olot” atam asi
ham q o ilan ilad i. A qliy kam olot - bu yoshning o ‘sib, tajribaning boyib
borishi m unosabati bilan bolaning aqliy faoliyatida ro ‘y beradigan m iqdor
va sifat o ‘zgarishlarining m ajm uasidir.
M aktabgacha ta ’lim yoshida bilim lar tez su r’atlar bilan boyib boradi,
nutq shakllanadi, bilish jarayonlari takom illashadi, bola eng oddiy aqliy faoliyat usullarini egallab oladi. M aktabgacha ta ’lim yoshidagi bolalarning aqliy rivojlanishini ta ’m inlash ularning kelajakdagi butun faoliyatlari uchun katta aham iyatga ega b o ia d i. B ola ijtim oiy m uhit ta ’-
sirida aqliy tom ondan rivojlanib boradi. Tevarak-atrofdagi kishilar bilan
m uom ala qilish jarayonida u tilni va u bilan birga tarkib topgan tushunchalar tizim ini o'zlashtiradi. N atijada m aktabgacha ta ’lim yoshidayoq
bola tilni shunchalik egallab oladiki, undan m uom ala vositasi sifatida erkin foydalana oladigan b o 1 lib qoladi.
X X asm in g so 'n g i choragidapsixologikvapedagogikadabiyotlardata’-
lim jarayonining sam aradorligiga ta ’sir k o ‘rsatuvchi pedagogik yondashuv
va tam oyillarni am alga oshirish k o ‘plab ta'riflanganligini k o 'rish m um ­
kin. Jum ladan, “aqliy rivojlanish” tushunchasi keng qo ‘llaniladi, lekin
qanday belgilariga к о ' ra inson aqli, uning aqliy rivojlanish darajasi haqida fikr yuritish m um kin degan savolga bir m azm unli javob berilm aydi.
Barcha psixologlar aqliy rivojlanishda ta ’lim asosiy, hal qiluvchilik
rolini o ‘ynashini e ’tiro f etadi. B u insonning ijtim oiy tabiatidan kelib
chiqadi. M a’lum ki, insonning psixik rivojlanishi u yashayotgan ijtim oiytarixiy shart-sharoitlarda aniqlanadi. O 'z hayotining birinchi kunidanoq
bola kattalar ta ’siri ostida ijtim oiy tajribani o'zlashtira boshlaydi. Bu
tajribalarni o‘zlashtirish jarayonida bolaning aqliy rivojlanishi, uning
insoniy qobiliyatlarining shakllanishi sodir b o ‘ladi.
Olim lar orasidagi b a’zi xilm a-xillik aqliy rivojlanishda bilim larning
roli qandayligi haqidagi m asalani keltirib chiqaradi. M asalan, A.N.
J^eontev bilim lar bilan aqliy rivojlanish, xuddi shunday rivojlanish o‘rtasida aniq teng ishorasini q o ‘yadi. U ning fikricha, insoniyat tajribasini
84
"o'zlashtirish” butunlay bola yashayotgan va rivojlanayotgan ijtim oiy sharoitlarda qo ‘lga kiritilganligi bilan xarakterlanadi. B oshqa olimlar (E.N. K abanov-M eller, V.A. K rutetskiy) bilim lam i aham iyatini pasaytirm aydi, biroq uni m utlaqlashtirm aydi ham. U lar bilim aqliy rivojlanish sharti sifatida aks etadi, lekin uning tuzilishiga kirm aydi, deb hisoblashadi. M azkur m ualliflarning fikricha, aqliy rivojlanish faqatgina
bilim ni o'zinigina emas, insonning m azkur bilim ni yangi sharoitlarda
o ‘zlashtirish, q o ‘llay olish, uzatish im koniyatidan kelib chiqadi.
Z.I.K alm ikov esa quyidagi ta'rifni taklif etadi: aqliy rivojlanish - inson
psixikasining individual o ‘ziga xosliklaridan, u yashayotgan ijtimoiytarixiy sharoitlar bilan bog‘liqlikda hayotiy tajribalam ing oshib borishi va
uning yoshi bilan aloqadorlikdagi intellektual faoliyatidan kelib chiqadigan
m iqdoriy va sifat o ‘zgarishlarining m urakkab dinam ik tizimi. Insoniyat
tajribasini qanchalik o'zlashtirganlik aqliy rivojlanishda hal qiluvchi omil
sifatida aks etadi. Am aliy bilim lar zaxirasi aqliy rivojlanishning tuzilishiga
kim vchi tarkibiy qism lardan biri sifatida qaralishi kerak. Am aliy bilimlar
zaxirasi bilan bir qatorda aqliy rivoj lanishning tuzilishida ta ’lim olganlik
o ‘z aksini topadi. Ta’lim olganlik - bu aql sifatini shakllantiruvchi shaxs
intellektual xususiyatlarining tizimi.
Aqliy rivojlanish quyidagi tushunchalar tizim ini o 'z ichiga qam rab
oladi: aqlning teranligi bola yangi m aterialni egallashda m avhum lashtira
olishi m um kin boTgan belgilarning m uhim ligi uni o'zlashtirish bosqichi
v a ulam ing um um lashganlik darajasida nam oyon boTadi; aqlning sustligi
qaram a-qarshilikda: bir qoliplikka, fikrlashdagi odatiylikka m oyillikda,
bir harakatlar tizim idan boshqasiga o ‘tishdagi qiyinchilikda nam oyon
bo'ladi; fikrning moslashuvchanligi m aqsadga m uvofiq o ‘zgaruvchanlikni talab etadi; aqlning barqarorligi bolaga vazifalarni fikriy hal
etish, ularning butun belgilarini xotirada eslab qolishga im kon beradi.
B u sifat tasniflashga oid biror vazifani hal etishda aniq ko'rinadi; fikriy
faoliyatning anglanganligi - uning m ahsuli sifatida so 'z orqali ifoda
etish im koniyatida aks etadigan aqlning sifati; aqlning m ustaqilligi -
yangi bilim lam i, vazifalarni hal etishning yangi yoTlarini faol izlashda
nam oyon bo'ladi; fikrning tejam korligi - kam vaqt sarflab yetarlicha
bilim lam i egallay olishda aks etadi.