Mavzu: aqliy tarbiya bu aqlni rivojlantirish maqsadida yoshlarga muntazam va maqsadga muvofiq pedagogik ta`sir k`orsatish

4. Qiziquvchanlik va bilishga qiziqishni tarbiyalash. M aktabgacha
ta ’lim yoshida aqliy tarbiya bilishga doir m otivlarni shakllantirishga y o ‘-
21. Boboeva D R. Tevarak-atrofni o'rganishda maktabgacha katta yoshdagi bolalarning
bog'lanishli ntqini rivojlantirish: Pedagogika fanlari nomzodi. ... diss. - Т., 2001. - 25-b.
93
naltirilgan b o iib , uning yana bir m uhim vazifasi bolalarda qiziquvchanlikni, bilishga qiziqishni tarbiyalashdir. A trof-m uhitni bilishga intilish
bola tabiatiga xos xususiyatdir. Bolalar tom onidan eng k o 'p beriladigan
savol ham - “bu nim a?’" M azkur refleks asosida bola narsa-buyum larning
xususiyatlari bilan tanishib boradi, o ‘zi uchun ular orasidagi yangi
aloqadorliklarni hosil qiladi. B olalar nutqni egallaganlaridan so‘ng
ularning bilish faoliyati yangi sifat bosqichiga k o ’tariladi. N utq yordam ida bolalarning bilim lari um um lashadi, narsa-buyum larni nafaqat bevosita idrok etish asosida. balki tasavvurlar negizida ularda analitik-sintetik
faoliyatga qobiliyatlilik shakllanadi.
Q iziquvchanlik va bilishga qiziqish atrof-m uhitni bilishga doir m unosabatning xilm a-xil shakllarini o 'zid a aks ettiradi. Q iziquvchanlik bilish
faolligining m uhim shakli sifatida bolaning tevarak-atrofdagi narsahodisalam i bilishga differensiallashm agan (aham iyatli yoki aham iyatsiz
ekanligi m uhim em as - ta ’kid bizniki) yo'nalganligidir. Q iziquvchan bola
bilishni xohlaydi. uning qanchalik zarurligi aham iyatli emas.
Bilishga qiziqish bolaning yangini bilish, narsa-buyum larning, borliq
hodisalarining sifat va xususiyatlarini aniqlash, ular orasidagi m avjud
aloqadorlik va m unosabatlam i izlab topishga intilishida nam oyon bo ‘ladi.
A na shu tariqa bilishga qiziqish qiziquvchanlikdan obyektlarning keng
qam rab olinganligi, bilishning chuqurligi v a to iiq lig i, izlanuvchanlik bilan farqlanadi. B ilishga qiziqishning asosi - faol fikriy faoliyat. Bolaning
bilishga qiziqishi ta ’sirida unda diqqatni davom iy va barqaror ushlab tura
olishga qobiliyatlilik shakllanadi, intellektual va am aliy vazifalarni hal
etishda m ustaqillik nam oyon b o ‘ladi.
B olaning bilishga qiziqishi uning o ‘yinlari, rasm lari, hikoyalari va
boshqa ij odiy faoliy atida aks etadi. A na shu sababli kattalar bolaning ijodiy
faoliyati uchun zarur shart-sharoitlam i ta ’m inlashlari lozim. M asalan,
bola transport vositalariga qiziqadi. Uning ana shunday qiziqishiga mos
o ‘yinchoqlam i olib berish, u bilan birgalikda biror m odellarni yasash,
o ‘yinchoqni bo‘laklarga taqsim lash va y ig ‘ishda yordam berish kerak.
Q iziqishni oshirish uchun bolaning transport vositalari haqidagi hikoyalarini eshitish, uni rasm chizishga jalb etish talab etiladi. Bolaning m uvafaqqiyati garovi sifatida bilishga qiziqishni rag'batlash turadi.
Shuningdek, bolalarning bilishga qiziqishlarini oshirishda bilish
m otivlari ham alohida o 'rin tutadi. M aktabgacha yoshdagi bolalarning
bilish m otivlari savollar ko ‘rinishida nam oyon b o ‘ladi. B olalarning
94
savollarini shardi ravishda ikki guruhga ajratish m um kin: bilishga doir
va kommunikativ. K om m unikativ savollar bola tom onidan o'zining
hayratiga kattalarni jalb etish, ular bilan aloqa o ‘rnatish m aqsadida beriladi. M asalan, to ‘rt yoshli A lisher dadasidan so ‘raydi: “Siz kichkina b o ‘1-
ganigizda qorong'i xonaga bir o ‘zingiz kirishga qo'rqqanm isiz?” B olalar
tom onidan berilgan bu kabi savollarga tushunarli tarzda javob berilishi
ulardagi qo'rquv, hayratlanish hissini bartaraf etib, o ‘zini bosiq va dadil
tutishiga yordam beradi.
Vaqt o 'tib borishi bilan bolalarning bilish m otivlari bilan b o g ‘liq
savollari ham o'zgarib boradi. Ikki-uch yoshli bolalarni k o 'p ro q narsabuyum larning nom lanishi, ularning xususiyatlari qiziqtiradi. U lam ing
savollari k o 'pincha nim a? kim ? qanday? qaverda? so‘ro g ‘lari tarzida
beriladi. M asalan. uch yoshli E lyor so'raydi; “Bu nim a? B u durbinm i?
B u kim ga, m engam i?”
K atta m aktabgacha yosh (4-4,5 yosh)dagi bolalar uchun tevarakatrofdan olgan taassurotlarini faol fikriy qayta ishlash xos. U lam ing
savollari narsa-hodisalar orasidagi aloqa va m unosabatlarni bilish,
tasavvurlarinitizim lashtirish, ulardagi o'xshashlik, um um iylik vafarqlarni
topishga y o ‘naltirilgan bo'ladi. B eriladigan savollar ham m urakkablashib
boradi va “nega?”, “nim a uchun?” tarzida ifoda etiladi. Shunday tarzda
to 'rt yarim yashar bola so'raydi: “N im aga quyosh qizdiradi-yu, oy esa
isitm aydi? “N im a uchun odam lar uyda yashaydi, hayvonlar ko'chada
ham yuraveradi-ku?” B esh-olti yoshli bolalar uchun biron narsa-hodisa
haqidagi zanjirsim on savollar xos: “B ulutlar nim adan hosil b o 'lad i? N ega ular osm onda suzib yuradi? Bulutlar qanaqa qilib yo m g 'ir bo'lib yerga
yog'adi? N im a uchun bulutlar oq, qora ranglarda bo'ladi? Siz bulutni ushlab ko'rganm isiz? Bulutni idishga solib qo'ysa bo'ladim i?"
Bola tom onidan beriladigan savollarning katta hajm i to'rt-besh yoshga
to ’g'ri keladi. K atta m aktabgacha yoshda bolaning savollari nisbatan kamayib boradi. Buning sababi bolaning savollarga o 'z kuchi bilan javob
topishga intilishi bilan birga, aksariyat hollarda ota-onalarning bola bergan
savollarga javob berm asdan, uning savollaridan norozi bo'lishidir. N atijada
bolada savol bersam, dakki eshitam an degan ta sa w u r hosil bo'ladi. Bu
esa, bolaning qiziquvchanligini va bilishga qiziqishining pasayishiga olib
keladi.
Bolalarning savollariga javob berishda quyidagi jihatlarga alohida
e ’tibor qaratish m aqsadga muvofiq:
95
1. Yodda tutish lozimki, bola savolni o ‘zi ishongan kishiga beradi.
Bunday xulosaga u kattalarning o ‘zi tom onidan berilgan savollarga m unosabatlari asosida keladi. Shuning uchun bola savollarini kim diqqat bilan
tinglab, jiddiy va qiziqarli javob bersa, o ‘sha kishiga beradi. A na shu
sababli bola tom onidan berilgan savollarga hurm at bilan, ehtiyotkorona
m unosabatda bo‘lib javob berish kerak.
2. B ola tom onidan berilgan savolning nim a m aqsadda berilayotgani.
bolani nim a ajablantirayotganligiga e’tibor berish zarur. K o‘pincha bola
tom onidan berilayotgan bilishga oid savollar ham kattalar bilan m uloqotga
kirishish, o ‘zining em otsional holatiga jalb etish uchun xizm at qiladi.
3. B ola tom onidan beriladigan savollarga qisqa va aniq javob berish
lozim. M azkur jarayonda bolaning aqliy rivojlanish darajasini hisobga
olish, uning hayotiy tajribasiga e’tibor qaratish talab etiladi.
4. Bolaning savoliga oxirigacha to 'liq javob berishga shoshilm aslik
kerak. Aksincha, bu boiada yangi savollarning paydo bo'lishiga olib keladi.
5. B olalarning savollariga javob berishda uning o ’zining munosabatini
ham bilish m aqsadga muvofiq. Shu m aqsadda “Sen o ‘zing nim a deb
o ‘ylaysan? Sening fikringcha, qanday bo‘lishi m um kin?” kabi savollardan
foydalanish zarur. Bolani birgalikda o ’ylashga undash, uni suhbatga jalb
etish foydali.
6. Bolaning savollariga javob berishda bolalar uchun yaratilayotgan
adabiyotlardan foydalanish samarali. Bu orqali bolani olam manzarasi
haqida bilim lar beradigan m anbalar bilan tanishish, o ’qishga jalb etiladi.
Shartli ravishda aqliy tarbiya vositalari ikki guruhga

. . . .