Mavzu: aqliy tarbiya bu aqlni rivojlantirish maqsadida yoshlarga muntazam va maqsadga muvofiq pedagogik ta`sir k`orsatish

2. F ikrlash fa o liya tn i rivojlantirish. A qliy tarbiyaning m azkur vazifasi o ‘zida bolada fikrlashga doir harakatlar, bilish jarayonlari va qobiliyatlam i rivojlantirishni aks ettiradi.
89
A m aliy tajribam izda fikr so'zini juda k o 'p uchratam iz. O ddiy qilib
aytganda, obyektiv olam dagi voqea-hodisalarni ongim izga ta'sir etishi natijasida hosil b o ig a n tu y g 'u fikr deb ataladi. U ning tub m ohiyati shundaki, fikrim iz orqali biz k o ‘zim iz bevosita ilg'am ayotgan. ko;z o'ngim izda
bo‘lm agan, b o ig a n taqdirda ham o ‘sha narsaning ichki xususiyatiga aloqador b o ig a n “ sirli” jihatlarini k o ‘rish im koniga ega b o ia m iz 19.
Fikrlash esa, bilish faoliyati jarayoni b o iib . voqelikni bevosita va
um um lashgan holda aks ettirish bilan xarakterlanadi. Fikrlash fanlararo
tadqiqotlam i, kom pleks fanlarni o’zida m ujassam lashtiradi. Falsafa
m ateriya bilan b o g iiq lik d a fikrlash yordam ida dunyoni bilishning
y o ila ri va im koniyatlarini o ‘rganadi. Form al mantiq fikrlashning asosiy
shakllari (tushuncha, hukm , xulosa)ga e ’tibor qaratadi. Fikrlashga oid
tadqiqotlam ing sotsiologik jihati turli jam iyatlarning ijtim oiy tuzilishi
bilan b o g iiq lik d a fikrlashning tarixiy rivojlanish jarayonini tahlil qilish
bilan tavsiflanadi. Fiziologiya esa, fikrlash hodisasini aniqlashtiruvchi
aqliy m exanizm larni o ‘rganadi. Kibernetika esa, insonning fikrlashiga
faoliyatda m uhrlanadigan axborot jarayoni sifatida qaraydi. Psixologiya
fikrlashni bilish faoliyati sifatida o ‘rganadi ham da foydalanilayotgan
vositalarning xarakteri va um um lashgan darajasiga, subyekt uchun
yangiligi bilan b o g iiq lik d a fikrlashning turlarini differentsiyalaydi.
Pedagogika fikrlashni falsafiy, fiziologik, psixologik jarayon ekanligini
e’tiro f etgan holda, uni shakllantirishning shakl, uslub va vositalarini
o'rganadi va am aliyotga tatbiq etadi20.
M aktabgacha yoshdagi bolalarning fikrlashini shakllan-tirishda narsabuyum larbilantanishtirishgadoirharakatlarjudam uhim .A m aliyharakatlar
asosida bola obyektlarni qiyoslash, tahlil etish, taqqoslash, guruhlashga
o ‘rganadi. A na shu tarzda boiada fikrlashning ilk - ko'rgazm ali-am aliy
shakli tarkib topadi. A sta-sekin boiada nafaqat bevosita narsa-buyum larni idrok etish orqali, balki tim sollar asosida fikrlash qobiliyati rivojlanadi. Ya’ni ko'rgazm ali-obrazli fikrlash shakllanadi. M aktabgacha yosh
davrining ikkinchi yarm ida m antiqiy-nutqiy fikrlash rivojlana boshlaydi.
Fikrlashning m azkur shakli narsa-hodisalar o ‘rtasidagi m avjud aloqalarni
y o ig a qo‘yishda nam oyon b o ia d i.
19. Karimova B.M., Sunnatova R.I. Mustaqil fikrlash. O'quv qo‘llanmasi bo‘yicha
mashg'ulotlarni tashkil etish uslubiyoti - Т.: «Sharq», 2000. - 6-b.
2fi. Xodjayev V.X. Umumta’lim maktabi o‘quvchilarida mustaqil fikrlashni
shakllantirishning didaktik asoslari: Ped. f. n . ... diss. - Т., 2009. - 19-b.
90
Fikrlashning barcha shakllarida asosiy fikrlash jarayonlarini rivojlantirish am alga oshadi. Bolalarni fikrlashga о ‘rgatish kattalar tom onidan hal
etilishi lozim bo‘lgan vazifadir. Hatto yosh bolalarga bilim lam i asosiy yuk
xotiraga tushadigan "tayyor holda” berish ham m aqsadga nomuvofiqdir.
A ksincha, bolalarni tahlil etish, taqqoslash, qiyoslash, um um lashtirishga
о ‘rgatish ham da o ‘zining shaxsiy fikrini bildirishga undash lozim.
B olalarning oldiga ularning bilish faolligini ra g ‘batlantiruvchi, tafakkur
yuritish, taqqoslashni talab etuvchi vazifalarni qo ‘yish zarur.
M aktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy rivojlanishida bilish jarayonlari - xotira va xayol katta aham iyatga ega. X otira inson hayotida m uhim
rol o ‘ynaydi. B ola tu g ‘ilganida hech narsani bilm aydi va hech narsa qila
olm aydi. U rivoj lanishning birm uncha yuqoriroq darajasiga k o ‘tarilib,
biron bir foydali ish qilish uchun k o ‘pgina bilim va m alakalarni eslab
qolishi ham da xotirasida saqlashi lozim.
X otiraning rivojlanishi bolaning hayot sharoitlariga, uning ta ’lim va
tarbiyasiga bog‘liq. M aktabgacha ta ’lim yoshidagi bolalarning xotirasi
k o ‘pincha beixtiyor tarzda b o ‘ladi, bunda bola buyum larni am aliy mashg ‘ulotlar yoki o ‘yin o ‘ynash jarayonida o ‘z-o‘zidan esda saqlab qoladi. M aktabgacha ta’lim yoshida beixtiyor esda saqlab qolish bilan birga
ixtiyoriy eslab qolish kurtaklari ham paydo b o ‘la boshlaydi. Bu o'zgarishlar,
bolalar faoliyatining m urakkablashuvi kattalar talabining ortishi natijasida
ro ‘y beradi. M asalan, kattalar boladan biror topshiriqni hozir emas, balki bir
qancha vaqtdan keyin bajarishni talab qiladilar (buning uchun topshiriqni
ixtiyoriy ravishda eslab qolish kerak) yoki bir necha kun oldin (masalan,
sayr vaqtida, dam olish kuni uyda) nim a b o ‘lganligini aytib berishni taklif
qiladilar, buning uchun esa o ‘sha narsalarni yodga tushirish lozim.
Ruhiy faoliyatning m axsus shakli - xayol m aktabgacha ta ’lim yoshidagi bolalarning aqliy rivoj lanishida m uhim rol o ‘ynaydi. X ayol ijodiy
faoliyat uchun zarurdir, shuning uchun uni m aktabgacha ta ’lim yoshidan
boshlab rivojlantirib borish katta aham iyatga ega. X ayol bolaning hayoti
jarayonida, uning faoliyatida, ta ’lim va tarbiya ta ’sirida tarkib topadi.
Bolaning xavoli u syujetli o ‘yinlar o ‘ynay boshlaganida, ularga
kattalar qiziqarli ertaklar aytib berganida, o ‘sha ertaklarga qiziqish orqali
xayolning dastlabki alom atlari k o ‘rinadi. Am m o boladagi xayollar ko'proq
aniq vaziyatga b o g ‘liq b o ia d i (m asalan, q o ‘g ‘irchoq k o ‘rinib qolsa, uni
uxlatadi, m ashina bo ‘lsa, biror narsani tashiydi, koptok turgan bo ‘lsa, uni
uloqtirib o ‘ynaydi va boshqalar).
91
M aktabgacha ta ’lim yoshining dastlabki bosqichlarida bolalarda
tasavvur xayoli bo‘ladi, hayotiy tajribaning ortib borishi va tafakkurning
rivojlanishi bilan ijodiy xayol tarkib topadi. K ichik m aktabgacha ta ’lim
yoshidagi bola uchun ko'rgazm ali-harakatli, k o ‘rgazm ali obrazli tafakkur
xosdir. B uning asosida so ‘z, m antiqiy tafakkur, tushunchali tafakkur
rivojlantiriladi. Tarbiyachi bolalarda analitik-sintetik tafakkur faoliyatini
tarkib toptiradi, bu esa hodisalarni, voqealarni chuqur anglab olish, ulardagi m uhim va m uhim bo‘lm agan tom onlarni ajratishga o'rgatadi.
Katta m aktabgacha ta ’lim yoshiga kelganda bolaning tajribasi ortib,
faoliyati m urakkablashadi va buning natijasida bola xayolida sezilarli
o ‘zgarish yuz berayotganini kuzatish m um kin. Bola k o ‘rganlari, eshitganlari, ishlagan rasm lari, buyum lari to’g'risid a m aroq bilan anchagina
yaxshi hikoya qilib berishi m um kin. Bolalarning bunday hikoyalari faqat
real borliqni aks ettirib qolmay, balki endi ularni ijodiy boyitib, hatto
o ‘zgartirib ham hikoya qilib berishlari mumkin.