Mavzu: aqliy tarbiya bu aqlni rivojlantirish maqsadida yoshlarga muntazam va maqsadga muvofiq pedagogik ta`sir k`orsatish

1. Sensor tarbiya. Tevarak atrofdagi borliqni bilish sezgi va idrokka
asoslanadi. Tasaw urning asosini bevosita sezish orqali idrok etish tashkil
etadi. Bunday tasaw urlarning aniqligi, to'laligi sensor jarayonlam ing ri-
87
vojlanish darajasi bilan belgilanadi. Sensor tarbiya sezgi va idrokni biror
m aqsadga qaratilgan holda rivojlantirishdir. “Sensor” so‘zi lotincha “sensus” - “tu y g 'u ”, “sezgi”, “idrok”, “sezish qobiliyati” m a’nolarini anglatadi.
Sensor tarbiyaning m aqsadi m aktabgacha ta 'lim yoshidagi bolalarning
sensor qobiliyatlarini o ‘stirishdan iborat. Sensor tarbiya qobiliyatlarni
rivojlantirish uchun bolalar buyum ning faqat nim aga ishlatilishini,
nom inigina bilishi yetarli bo ‘lib qolmay, balki ular buyum larni chuqurroq
idrok etishi, ularni ushlash, ular bilan m uom alada b o ‘lganda xilm a-xil
sezgilar ishtirok etishi ham ju d a m uhim deb biladi. Tarbiyachi sensor
tarbiyaning ana shu tom onlariga alohida e'tib o r berishi, bolalarga tegishli
topshiriqlar berishi lozim : buyum larni bir joydan ikkinchi joyga olib
qo'yishda ularning o g ‘irligini his etish, buyum ni q o ‘lga olib uning sirtini
sezish va sifatini - silliq yoki g ‘adir-budirligini, issiq yoki sovuqligini va
shunga o ‘xshashlarni aniqlash kerak.
Sensor tarbiya o ‘z navbatida quyidagi vazifalarni m uvaffaqiyatli hal
etishni talab etadi:
1) bolalarda perseptiv harakatlarni shakllantirish;
2) buyum lam ing xususiyati, sifati, m unosabati to ‘g ‘risidagi um um -
lashgan tasavvurlar, sensor etalonlar tizim ini shakllantirish. Sensor etalonlar ijtim oiy-tarixiy tajriba jarayonida hosil qilingan nam unalardir.
A sosiy ranglar, geom etrik shakllar, notalarda ifodalangan m usiqali tovushlarning turli balandligi ana shunday etalonlar jum lasiga kiradi. A gar
bola etalonlar va ularning o g ‘zaki ifodalanishi bilan tanish b o ‘Isa, uning
tevarak-atrofni bilishi oson b o ia d i, u o ‘zi uchratgan buyum larni m a ’lum
bir etalon bilan taqqoslavdi ham da buyum ning rangi, shakli, kattakichikligi, detallarining fazoviy joylashishini aytib beradi.
Sensor etalonlam i o ‘zlashtirish - uzoq davom etadigan va m urakkab
jarayon. Ana shu sababli m ezon, etalonlarni tanlay olishni m aktabgacha
ta ’lim yoshidan boshlash kerak. A niq m ezonlarni o ‘zlashtirish orqali
bolalar m azkur o ic h o v la r orqali istalgan narsa-hodisalarni tasavvur qila
oladilar ham da ularga ta ’rif bera olishadi. A na shu “o ic h o v birliklari”
bolaga aniq narsa-buyum lam ing farqli jihatlarini chuqur va to ‘liq bilish
im konini beradi.
G o‘daklik davridayoq bolalarda sensor etalonlarga layoqatlilik
shakllanadi. B ir yoshning ikkinchi yarm idan boshlab to uch yoshning
boshlarigacha sensom otorli ilk etalonlar shakllanadi. M azkur yosh
,davrida bola o ‘zining harakatlanishi uchun aham iyatli b o ig a n narsa-
88
buyum larning alohida xususiyatlari (shakli, kattaligi, m asofasi)ni idrok
eta oladi.
M aktabgacha yoshda bola predm etli etalonlardan foydalanadi:
narsa-buyum larning obrazini aniq predm etlar bilan tenglashtiradi (sariq
rangni sabziga, kvadratni dastro'm olga o ‘xshatishadi). Tadqiqotlaming
ko'rsatishicha. katta m aktabgacha yosh guruhi bolalari narsa-buyum larning
xususiyatlariga um um tom onidan qabul qilingan etalonlar (quyosh - shar,
lim on va bodring - yassi shakl) bilan bog‘liqlikda m unosabat bildiradilar.
3) perseptiv harakatlardan, etalonlar tizim idan am aliy faoliyatda va
bilish jarayonida m ustaqil foydalanish m alakasini shakllantirish. Sensor
tarbiyaning m azm uni o ‘z ichiga olgan tevarak-atrofdagi ham m a sensor
belgilam i qamrab oladi. Bular bolalarning ham m a faoliyatlari orqali amalga oshiriladi va har xil sensor asosga egadirlar. M aktabgacha yoshdagi
bolalar ranglam i farq qilish va ularning nom ini aytishga о ‘rgatiladi, ularda
rang tuslarihaqida, b o ‘yoqlarni aralashtirish natijasida yangi rang yoki
tuslar paydo b o 'lishi to ‘g ‘risida ta sa w u r hosil b o ‘ladi. Shuningdek ularda
m usiqa tinglash uquv ini rivojlantirish ham sensor tarbiya m azm uniga
kiradi. Sensor tarbiya shuningdek, taktik sezgilam i. buyum larning
sifatini paypaslab k o 'rib farqlash va ularni to 'g ‘ri aytish k o ‘nikm alarini
rivojlantirish ham sensor tarbiya vazifalaridan biridir.
Sezgi va idrok biror m aqsadga qaratilgan m azm unli faoliyat jarayonida
m uvaffaqiyatli rivojlanadi. Sam arali faoliyat sezgi va idrokning rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratibgina qolmay, balki buyum ning shaklini,
rangini, joyini bilib olishga ham ehtiyoj paydo qiladi. B iror narsaning
rasm ini chizishdan oldin bolani buyum larning rangiga qarab taqqoslashga
о ‘rgatiladi, suratlarniko1 zdan kechirishda esa qanday qilib rang у ordam ida
tasvirning badiiy ifodaliligiga erishilishini ko'rish qobiliyati rivojlanidi.
Sensor tarbiyani am alga oshirishda asosiy usullardan biri - tekshirishdir. Tekshirish - buyum larni m axsus ravishda tashkil etilgan idrok qilishdan iborat boTib, uning natijalaridan keyinchalik m aTum bir m azm unli
faoliyatda foydalaniladi. Tekshirish jarayonida bolalar katta - kichiklikni,
shaklni, fazoviy m unosabatlarni, rangni, nutq tovushlari bilan m usiqiy
tovushlarning o ‘ziga xos xususiyatlarini ajratib ko 'rsatish va farqlashga
o ‘rganadilar.