Mavzu: Aqsh teritoryasining kengayishi(XVIII asrning oxirgi o’n yilliglari va XIX asning birinchi yarmi)

Amerika Qo'shma Shtatlarining mustamlaka tarixi (koloniya tarixi)
Florida shtatida, 16-asrdan beri Ispaniyaga tegishli bir nechta kichik portlar mavjud boʻlib, ularning eng muhimi 1565-yilda tashkil etilgan Sent-Avgustin (Florida) boʻlib, bir necha marta hujumga uchragan va yoqib yuborilgan, ammo yana qayta qurilgan va birinchi Yevropa turar-joyi boʻlib qolgan. Janubiy Karolinadan kelgan inglizlar 1702-va 1704-yillarda Floridaga ikkita keng miqyosli urushni boshladilar va Ispaniya qal’alari va missiyalarining butun tizimini yoʻq qildilar. Keyin Yamasey qabilasining hindularini qullikka aylantirdilar^[6]. Xuddi shu 18-asrning oʻrtalarida Florida hududi mahalliy hindu qabilalarining qoldiqlarini yoʻq qilgan ³Seminoles tomonidan bosib olingan. 1763-yilda yarim orol Britaniya nazoratiga oʻtkazilganda, bu yerda atigi 3000 ga yaqin ispanlar yashagan va ular tez orada mamlakatni tark etishgan. 1783-yilda Florida Ispaniyaga qaytarilganidan keyin ham ispanlar endi bu hududlarda yashashni istamadi va 1819-yilda Florida AQSH ixtiyoriga oʻtdi^[9]. 16-asrda ispanlar zamonaviy Qoʻshma Shtatlar hududini faol ravishda oʻrgandilar. 1530-yillarning oxirida Hernando de Soto Missisipini kashf etdi va Arkanzas daryosi qirgʻoqlaridagi vodiylarga oʻrnashadi. Oʻsha davrning eng muhim sayohatchilaridan biri Fransisko Vaskes de Koronado boʻlib, uning ekspeditsiyasi 1540-41-yillarda zamonaviy Yangi Meksika, Arizona, Kolorado, Oklaxoma va Kanzas shtatlari hududlarida boʻlib oʻtgan. Ammo bu oddiy sayohat edi.
Yangi-Meksikadagi birinchi ispan aholi punkti 1598-yilda Xuan de Onate tomonidan asos solingan San-Xuan edi. Biroz vaqt oʻtgach, taxminan 1609-yilda Santa Fe (Yangi-Meksika) shahriga asos solingan. Ispaniya mustamlakachiligining ikkinchi davri 1692-yilda ispanlarni oʻz yerlaridan vaqtincha quvib chiqargan Pueblo hindu qabilalarining qoʻzgʻolonidan keyin boshlandi. Yangi gubernator Diego de Vargas bu yerda Ispaniya hukmronligini tikladi, u Fransiya, Texas va AQShning daʼvolariga qaramay, 1846-yilda u tomonidan bu hudud Amerika qoʻshinlari bostirib kelguniga qadar ikki asrdan koʻproq vaqt davomida ushlab turildi^[6][10].Kaliforniyadagi Ispaniyaning San-Xuan Kapistrano missiyasi xarobalari16-asrdan boshlab ispan kemalari Kaliforniya qirgʻoqlari boʻylab suzib yurgan, ammo oʻsha paytda doimiy ispan aholi punktlari yoʻq edi. Faqat 18-asrning ikkinchi yarmida qirgʻoqboʻyi hududlarida birinchi ispan mustamlakachilik missiyasi oʻtkazildi. Ulardan birinchisi 1769-yilda fransiskalik missioner Junipero Serra tomonidan asos solingan San-Diego-de-Alkala missiyasi edi.^[10] Tinch okeani sohilida joylashgan ispan garnizonlari yoki shaharlari (pueblos) suv yoʻliga qoʻshimcha ravishda ular quruqlikdagi yoʻl bilan bogʻlangan. El Camino Real (qirollik yoʻli) katta yoʻli keyinchalik Kaliforniyaning birinchi magistraliga aylandi^[11]. 1820- yilga kelib, shimoldagi qirgʻoq boʻyidagi koʻchib kelganlarning ketma ketligi San-Fransisko koʻrfazigacha yetib bordi, ammo Ispaniyaning kuchi 50 km dan koʻp boʻlmagan ichki qismga choʻzildi. Mustaqillik eʼlon qilingandan soʻng, Meksika hukumati barcha missionerlarni quvib chiqardi va harbiy punktlarni yopdi^[11] va yerlarni qoʻy va qoramol boqish uchun rancholarga berildi. 1840-yillarga kelib, Kaliforniyaning (Kalifornios) ispan aholisi 10 000 ga yetdi.Yangi Niderlandiya (niderlandcha: Nieuw-Nederland') bu — 1614-yilda hozirgi Nyu-York shtati va uning atrofidagi baʼzi hududlarda tashkil etilgan Gollandiya mustamlakasi hisoblanadi. U hududdagi Yevropa aholisining maksimal soni 10 000 kishiga yetdi. Gollandlar bu yerda yirik yer egalarining homiylik tizimini oʻrnatdilar. Bundan tashqari, gollandlar Amerikada diniy bagʻrikenglik va savdo erkinligini joriy qildilar. Koloniyaning asosiy shahri Yangi Amsterdam 1625-yilda Manxetten orolining janubiy qismida tashkil etilgan. 1664-yilda u birinchi marta inglizlar tomonidan bosib olindi va 1674-yilda u ingliz koloniyalariga qoʻshildi keyinchalik nomi Nyu-York shahri deb oʻzgartirildi. Biroq golland yer egalari Britaniya hukmronligi ostida qoldi va 1820-yillargacha Gudzon daryosi vodiysidagi aholi punktlari Niderlandiyaga xos koʻrinishni saqlanib qolindi^[12].Yangi Shvetsiya 1638-1655- yillarda Delaver daryosi vodiysida mavjud boʻlgan. Uning markazi Fort Kristina edi. 1655-yilda u gollandlar tomonidan bosib olindi va Yangi Niderlandiyaga qoʻshildi va shved madaniy merosi tez orada yoʻqoldi^[6][13].Hududi boʻyicha keng, ammo aholisi kam boʻlgan Fransiya Amerikasi 1763-yilda — Yetti yillik urush natijalariga koʻra — deyarli barcha yerlar Buyuk Britaniyaning mulkiga qoʻshildi. 1803-yilda sobiq Yangi Fransiyaning Ispaniyaga oʻtgan qismi Luizianani sotib olinishi natijasida AQSh nazoratiga oʻtdi.Rossiya 1730-1740-yillardagi ikkinchi Kamchatka edeb nomlangan va keyinchalik Alyaska nomi bilan mashhur boʻlgan mintaqani oʻrgandi^[14]. Amerikadagi birinchi rus posyolkasi 1784-yilda G. I. Shelixov tomonidan tashkil etilgan. U N. P. Rezanov bilan birgalikda moʻyna savdosi boʻyicha Rossiya-Amerika kompaniyasiga ⁴asos solgan. 1867-yilda Alyaska Qoʻshma Shtatlarga sotilgandan soʻng, rus pravoslav cherkovining baʼzi missionerlari ketishmagan boʻlsada, deyarli barcha ruslar Amerikani tark etishdi^[15].Amerikaning Britaniya mustamlakasi 17-asrda boshlangan. Birinchi mustamlakachilar asosan yollanma ishchilar, chet elga ekspeditsiyalarda qatnashish uchun yollangan yoshlar va oʻz hayotlarini yangi sharoitda tartibga solish uchun yangi yer-mulklarni egallab olishni maqsad qilganlar. Bundan tashqari, Britaniya hukumati turli jinoyatlar uchun sudlangan 50 mingga yaqin odamni Amerika koloniyalariga surgun qildi. turli jinoyatlar uchun sudlangan.Amerikadagi birinchi muvaffaqiyatli doimiy ingliz turar joyi Jeymstaun boʻlib, u oʻsha paytda hukmronlik qilgan qirol Jeyms I sharafiga qoʻyilgan (inglizcha: James I). U 1607-yilda tashkil etilgan. Chesapike koʻrfazi yaqinida xususiy London-Virjiniya kompaniyasi vakillari tomonidan oltin qidirish ishlari olib borilgan. Korxonaning tijorat muvaffaqiyatiga Yevropaga eksport qilish uchun tamaki yetishtirish orqali erishildi. XVII asr oxiriga kelib qullarni ishlatgan holda tamaki plantatsiyalari tashkil etildi^[16][17].Chesapike koʻrfazining qirgʻoqlari allaqachon 1634-yilda Virjiniya aholisi tomonidan oʻrganilgan va qisman oʻrnashgan edi. Kelisius Kalvert boshchiligidagi yangi mustamlakachilar keldi, ularning maqsadi protestantlar tomonidan Angliyada taʼqib qilingan diniy ozchilikka aylangan katoliklar uchun koloniya tashkil etish edi. Vaqti-vaqti bilan Merilend hukumati qirollik boshqaruviga oʻtgan boʻlsada, Kalvertlar oilasining, Baltimor baronlarining taʼsiri bu yerda 18-asrning oxirigacha saqlanib qolgan edi.
Massachusets koʻrfazida ingliz koloniyalarini barpo etgan puritanlar oʻz cherkovlarini qurish uchun Angliyadan koʻchib kelgan diniy ozchilik boʻlib, anglikan va katolik cherkovining xurofotlaridan yashiringan. Ularning Pilgrim Otalar deb nomlangan birinchi guruhi 1620-yilda mashhur Mayflover kemasida yetib kelib , Plimut koloniyasiga (keyinroq Plimut shahri (Massachusets)) asos solgan. 1640-yilga kelib, Bostonda Plimut va ularning atrofida 20 mingga yaqin odam joylashdi. Ular asos solgan jamiyat nihoyatda diniy, yopiq va siyosiy tuzilishiga koʻra gʻayrioddiy boʻlgan. Bu hali ham AQSh siyosati va madaniyatiga sezilarli taʼsir koʻrsatmoqda^[18]. Koʻp jihatdan Amerika bosqinchiligi gʻoyalari aynan puritanlarga borib taqaladi.
Yangi Angliya xoʻjalik hayoti janubiy hududlardagidey ishlab chiqarishga emas, balki oʻzini oʻzi taʼminlashga asoslangan ⁵dehqonchilikka asoslangan edi^[19]. Ammo bu hududda kemasozlik rivojlanib ketdi. Bunga oʻrmon maydonlarining mavjudligi yordam bergan, Angliyada esa oʻsha vaqtga kelib oʻrmonlar deyarli yoʻq boʻlib ketgan va Britaniya orollarida kema qurish imkoniyatlari cheklangan edi^[20].
Puritanlarning diniy murosasizliklari koʻp oʻtmay, bagʻrikenglik, cherkov va davlatni ajratish va Anglikan cherkovi bilan sulhga borish tarafdori boʻlgan Rojer Uilyams boshchiligidagi bir qator diniy jamoalarning Yangi Angliyadan chiqarib yuborilishiga olib keldi. Quvib chiqarilganlar Rhode-Aylendning yangi mustamlakasiga^[21] asos soladi.
Massachusets janubiy hududidagi rivojlangan yana bir koloniya Konnektikut daryosining yonida tashkil etilgan „Daryo koloniyasi“ edi(mustaqillikdan keyin — shtat Konnektikut).⁶
Qirol Jeyms II hukmronligi davrida Yangi Angliya koloniyalari bir necha yil davomida hukumat tomonidan tayinlangan gubernator tomonidan boshqarilgan. Oʻz-oʻzini boshqarishning tugatilishi koloniyalarning jiddiy noroziligini keltirib chiqargan.Nyu-York, Nyu-Jersi, Pensilvaniya, Delaver 17-asr oxiriga kelib Britaniya mustamlakalariga aylandi. Ushbu hududlar aslida Yevropa qitasidan odamlarni koʻchib kelishi uchun tashkil qilingan edi. Pensilvaniya va Delaver hududlariga Germaniyadan koʻplab koʻchmanchilar kelgan^[20]. Nyu-York va Filadelfiya Oʻrta koloniyalarning eng yirik markazlariga aylandi.Mustamlaka davrida janubiy koloniyalar Chesapike koʻrfazi hududida joylashgan (Virjiniya, Merilend, baʼzan Delaver ham ularga kiritilgan) va ancha vaqtdan keyin janubroqda joylashgan (Karolina, keyinchalik Shimoliy va Janubga boʻlingan, shuningdek Jorjiya)^[20].Dastlab bu hududud1663-yilda qirol Charlz II dan koloniya qurish uchun grant olgan " Lordlar mulkdorlari " guruhiga tegishli xususiy mulk edi. Lordlar mulkdorlari tomonidan moliyalashtirilgan ekspeditsiya Amerikaga etib keldi va oʻz nomini qirol nomidan olingan Charlston shahriga asos soldi (dastlab Charlz Taun, Charlz shahri). Birinchi koʻchmanchilar Barbados orolidagi ingliz koloniyasidan kelib, plantatsiyalarda ishlagan afrikalik qullar bilan birga shakarqamish yetishtirishni yoʻlga qoʻyadi. 18-asr boshlariga kelib, Karolinada ham Afrikadan olib kelingan qullar yordamida sholi yetishtirish yoʻlga qoʻyildi^[20]. Bu yerda Virjiniya va Barbadosdan kelgan inglizlardan tashqari, Lyudovik XIV hukumati tomonidan Fransiyadan chiqarib yuborilgan Amerika hindulari, afrikaliklar va gugenotlar ham boʻlgan. 1715-yilda Yamasey hindulari bilan urush uni omon qolish yoqasiga qoʻydi. 1729-yilga kelib, lordlar mulkdorlari mustamlakani ichki va tashqi tahdidlardan himoya qila olmay, oʻz yerlarini qirolga^[20] berishga majbur boʻldilar.Karolinani ispanlardan himoya qilish uchun Britaniya parlamenti aʼzosi Jeyms Ogletorp ingliz va ispan mulklari oʻrtasidagi chegara hududida yarim harbiylashtirilgan koloniya tashkil etishni va uni qarzlari uchun qamoqqa hukm qilingan inglizlar bilan toʻldirishni taklif qildi. Dastlab mustamlakachilar 1733-yilda Jorjiyaga asos solishadi^[20]1763-yilda yetti yillik urush natijasida Buyuk Britaniya Ispaniyadan Florida shtatiga egalik huquqni oldi. Amerika inqilobi davrida Florida Britaniya qiroliga sodiq qoldi va Bagama orollari evaziga 1783-yilda Ispaniyaga qaytarildi. Ammo ispanlar endi u yerda yashashni xohlamadilar va 1819-yilda hududini AQShga berdi^[6].
Har qanday ingliz koloniyasining Londonda oʻz vakili (mustamlakachi josusi) bor edi.
1776-yilga kelib Koloniyalarda boshqaruvning uchta asosiy shakli mavjud edi:

• 
  provinsial
  
• 
  xususiy
  
• 
  qirollik patenti
  

Har uchala shakl qirol hukumatiga boʻysun⁷gan va parlamentga bevosita aloqador emas edi.
Nyu-York, Nyu-Xempshir, Virjiniya, Karolina va Jorjiya provinsiya koloniyalari edi. Ularni ingliz qiroli tomonidan tayinlangan gubernator boshqarar edi. Gubernator ham, uning yordamchilari ham Britaniya hukumatdan maosh olishardi. Ular parlament namunasiga koʻra ikki palatadan:

• 
  yuqori palatadan — gubernator huzuridagi kengashdan va
  
• 
  quyi palatadan — mustamlakachilar vakillari yigʻilishidan iborat boʻlgan mahalliy vakillik majlisini chaqirishlari mumkin edi.
  

Gubernator veto huquqiga ega edi, shuningdek, assambleya qarorlarini tasdiqlashni keyinga qoldirishi yoki uni butunlay tarqatib yuborishi mumkin edi.Pensilvaniya, Delaver, Nyu-Jersi va Merilend xususiy mulk edi. Ular, umuman olganda, qirolliklari kabi boshqarilgan, ammo hokimni qirol tayinlagan.
Massachusets, Rod-Aylend va Konnektikut shtatlari patent egalari tomonidan nazorat qilingan. Ularning oʻzini oʻzi boshqarish organlari qirollik patentiga asoslanib maʼlum andozada tashkil qilingan, ularga vakillik organlari orqali hududlar va oʻzini oʻzi boshqarish huquqlari berib qoʻyilgan. Bu yerda patent konstitutsiya rolini oʻynadi hukumatning

• 
  qonun chiqaruvchi,
  
• 
  ijro etuvchi va
  
• 
  sud hokimiyatlarini ajratib qoʻydi.
  

Mustamlakalarda hukumat tomonidan iqtidorli yoshlarni siyosiy faoliyatga jalb qilindi^[22].Oʻsha paytda aholining 1% dan koʻp boʻlmagan qismi ovoz berish huquqiga ega boʻlgan va siyosiy huquqlar cheklangan Britaniya orollaridan farqli oʻlaroq, koloniyadagi har bir erkin mahalliy aholi ovoz berish huquqiga ega edi^[23][24][25].
Mustamlakachilarning vakillik organlari ancha kengroq masalalar boʻyicha qarorlar qabul qildilar^[26]. Ular yer uchastkalarini, tijorat subsidiyalarini, soliqlarni taqsimlash, yoʻllar, maktablar holatini nazorat qilish, kambagʻallarni qoʻllab-quvvatlash boʻyicha qarorlar qabul qildilar^[27]. Mustamlakachilar mahalliy sudyalar va sudyalarning qarorlariga boʻysunishgan. Keyinchalik advokatlik kasbining keng tarqalishiga olib keldi, uning siyosiy hayotdagi faol ishtiroki keyinchalik Amerika inqilobining oʻziga xos xususiyatiga aylandi^[28].
Yevropada hokimiyat aristokratlar⁸ va cherkovga tegishli boʻlsa, Amerikada siyosiy madaniyat koʻplab iqtisodiy, ijtimoiy, diniy etnik guruhlar yoki aholi punktlari geografiyasi bilan birlashgan jamoalar, shu jumladan savdogarlar, yirik va kichik yer egalari, hunarmandlar manfaatlarini hisobga olgan. Anglikan parishionerlari, presviterianlar, lyuteran cherkovlari, kvakerlar, inglizlar, nemislar, gollandlar, shotlandlar, irlandlar, mahalliy aholi va boshqalar koʻpchilikni tashkil qilgan edi^[29].
Mustamlakalarda fuqarolik tengligini ulugʻlanib, aristokratiya, korrupsiya va hashamatni qoralovchi oʻzini oʻzi boshqaris⁹hning siyosiy qadriyatlari rivojlandi^[30][31]. XVIII asr oxirida inqilob yuzaga keldi.
XVIII asr oxirida Amerikada hali siyosiy partiyalar yoʻq edi. Siyosat bilan shugʻullanuvchilarning holati hokimlar bilan tortishuvlar olib boruvchi mahalliy majlislar fraksiyalari shaklida boʻlib turardi^{[32][33][34][35]}. Etnomadaniy xususiyatlar 1756-76 yillarda Kvakerlarning taʼsiri boʻlgan Pensilvaniyada koʻproq sezildi ammo asta-sekin nemislar bilan saylov blokini tashkil etgan irland va shotlandlarning presviterian jamoalarining siyosiy tasiri ortdi^[36].Keyinchalik Amerikadagi ilgari tarqoq boʻlgan Britaniya mustamlakalarining yagona davlatga birlashishiga olib kelgan birinchi voqealardan biri Avstriya vorisligi uchun urush boʻlib, AQShda Qirol Jorj urushi (1740-1748) deb ham ataladi.). Janglarning aksariyati Yevropada boʻlib oʻtgan boʻlsa-da, Amerikaliklar ham faol ishtirok etdi.
Olbanida 1754- yilda kolonistlar Kongressida Benjamin Franklin Hindistonga qarshi qoʻshma harbiy siyosatni tashkil etish boʻyicha qarorlar qabul qilish uchun umumiy kengash tuzishni taklif qildi. Ushbu taklifni amalga oshirish ishlari koloniyalar majlislari va Qirol Jorj II tomonidan rad etilgan boʻlsa-da, u Amerikada ingliz koloniyalarini birlashtirishga qaratilgan birinchi urinishlardan biri boʻldi^[37].Inglizlar " Fransuz va Hindiston urushi " deb atagan urush (1754-1763) tinglang) Yetti yillik urush deb nomlanuvchi Yevropa mustamlakachi kuchlari oʻrtasidagi xalqaro harbiy mojaroning bir qismini tashkil etdi. Avvalgi urushlar Yevropada boshlanib, soʻngra mustamlakalarga yoyilgan boʻlsa, bu safar Shimoliy Amerikada birinchi oʻq uzildi. Yetti yillik urushning sabablaridan biri Buyuk koʻllar mintaqasi va Ogayo daryosi havzasini mustamlaka qilish uchun inglizlar va fransuzlar oʻrtasidagi raqobatning natijasi edi^[38].
Militsionerlar (xususan, Jorj Vashington) inqilobiy urush paytida foydali boʻlgan jangovar tajribaga ega boʻlishdi. Mahalliy oʻzini oʻzi boshqarish organlari ham hamkorlik tajribasiga ega boʻldilar^[38]Yetti yillik urushdan keyin Shimoliy Amerikadagi hududiy oʻzgarishlar. 1763- yilgacha Britaniya koloniyalari qizil rang bilan belgilangan, urushdan keyin olingan hududlar — pushti rangda.
1763-yildagi Parij shartnomasiga binoan Fransiya Buyuk Britaniya va Ispaniya oʻrtasida boʻlingan Shimoliy Amerika qitʼasidagi barcha mulklaridan mahrum boʻldi. Bundan tashqari, Angliya Ispaniyaning Florida shtatini ham qoʻshib oldi. Shimoliy Amerikadagi ingliz mustamlakalari uchun asosiy harbiy tahdid bartaraf etildi. Britaniya hukumati urushning barcha moliyaviy xarajatlarini mustamlakalarga toʻlatishga qaror qildi, bu esa amerikaliklarning Inqilobga yaqinlashish sabablaridan biriga aylandi^[38].
Mustamlakalar bir-biridan sezilarli darajada farq qilsa-da, ularning barchasi Britaniya imperiyasining bir qismi edi. Ikki asr davomida shakllangan Boston, Nyu-York, Charlston va Filadelfiyadagi Amerika elitasi oʻzlarini Britaniyalik deb hisobladi. Garchi uning koʻplab vakillari Britaniya orollarida hech qachon boʻlmagan boʻlsa-da, kiyinish, odob-axloq qoidalari va hatto raqslarda ingliz uslubi mos yozuvlar hisoblangan. Georgiya usulidagi boy qasrlar qurildi, mahalliy mebellar Chippendale dizaynidan nusxa koʻchirildi va maʼlumotli odamlar Yevropaning intellektual hayotida va ayniqsa, maʼrifatchilik harakatida qatnashdilar.^[39].Mustamlakalarning oʻzini oʻzi boshqarish tuzilmasining oʻziga xos xususiyatlari mustamlaka va ona yurt oʻrtasidagi siyosiy hayotning aloqalarida namoyon boʻldi. Gubernator oʻz lavozimi boʻyicha qirolga, uning kengashi Lordlar palatasiga, mustamlakachilar majlislari esa Jamoatlar palatasiga boʻysunardi. Koʻpgina mustamlaka qonunlari toʻgʻridan-toʻgʻri ingliz huquqidan olingan va hozirgacha AQSh qonuni genetik jihatdan ingliz umumiy huquq tizimidan olingan. Oxir-oqibat, siyosiy ideallar, xususan, siyosiy vakillik va respublika hukumati ustidagi tortishuvlar Amerika inqilobiga olib keldi^[40].Barcha mustamlakalarga xos boʻlgan yana bir xususiyat Britaniya importiga qaramlik edi. XVIII asrda Britaniya iqtisodiyotining jadal rivojlandi. Faqat 1740-1770-yillar oraligʻida. Britaniya tovarlarining Amerikaga importi 360% ga oshdi. Natijada koloniyalarda isteʼmol bozorining yagona tuzilmasi shakllandi^[39]. Inqilob davrida bu Boston choy ziyofati kabi bir qator norozilik harakatlariga sabab boʻldi.Yetti yillik urush natijasida Fransiyadan qaytarib olingan hududlarda eski koloniyalarning faoliyat yuritish huquqlarini cheklovchi Qirollik deklaratsiyasi qabul qilindi. XVII-XVIII asrlarda choʻzilgan Britaniyaning barcha oʻn uchta mustamlakasi birlashdi. Qirollik deklaratsiyasiga koʻra, koloniyalar gʻarbga siljishi taqiqlandi, chegarani yanada kengaytirishga toʻsiq boʻldi. Mustamlakachilarning noroziligi 1765-yilgi Markalar toʻgʻrisidagi qonunga binoan oʻrnatilgan yangi soliqlar bilan yanada kuchaygan Puritanlar asosan dehqonlar va ularning oilalaridan tashkil topgan, oʻzini oʻzi boshqaradigan jamoalarda yashagan. Yer erkaklarga tegishli boʻlib, ular uni ijtimoiy mavqeiga mutanosib ravishda oʻzaro taqsimlaganlar. Amerikada, birovning xizmatida boʻlmasa va hech qanday jinoyat uchun sudlanmagan boʻlsa, har bir oq tanli erkakka yer berilgan. Bundan tashqari, har bir yer egasi soliq yigʻish, yoʻl qurilishi va saylangan shahar maʼmuriyati boʻyicha qarorlar qabul qiladigan shahar yigʻilishida ovoz berish huquqiga ega edi.
Puritan cherkovi barcha mahalliy aholi uchun mavjud emas edi, chunki Puritanlar fikriga koʻra, hamma odamlar ham najot uchun moʻljallangan emas. Faqat jamoat tomonidan saylangan va qabul qilinganlargina sazavor boʻlishi mumkin. Yangi Angliya aholisining atigi 40% ana shunday insonlar edi.
Yangi Angliyalik fermer,¹⁰ xuddi oʻsha paytdagi ingliz fermeri kabi, oʻz mulki va oilasi ustidan toʻliq hokimiyatga ega edi. Turmushga chiqayotganda ingliz ayoli nafaqat qizlik familiyasidan, balki eriga oʻtgan mulkdan, shuningdek, huquqiy maqomdan va hatto beva boʻlib qolgan taqdirda ham siyosiy hayotda ishtirok etish huquqidan voz kechib qolardi. Ayollarning jamiyatdagi asosiy ishi faqat uy ishlari edi. Odatda ular 20-25 yoshda turmush qurishgan va oʻrtacha oilada 6-8 nafargacha bola boʻlgan. Ayollar nafaqat uy ishi balki qoʻl mehnatiga asoslangan ishlab chiqarishda ishtirok etgan.Amerika iqtisodiy oʻsishi 1700-1840- yillarda jon boshiga toʻgʻri keladigan daromadlar boʻyicha.
Oʻgʻillari ulgʻaygach, odatda oʻz xoʻjaliklarini tashkil etishga yordam berishdi. Toʻyda bolalarga yer uchastkalari, chorva mollari yoki uy-roʻzgʻor buyumlari, kamroq pul berilgan. Yoshlarning oʻzlari tanishlari orasidan yoshi, millati, dini va ijtimoiy mavqeiga mos keladigan turmush oʻrtogʻini topishgan.
Ichki binolar koʻpincha oshxona bilan birlashtirilgan kirish zali, ota-onalarning toʻshagi joylashgan yashash xonasi va ovqat xonasidan iborat boʻlib, ular uyda ham ish olib boradilar. Bolalar odatda chodirda uxladilar.ogʻochning koʻpligi tufayli Yangi Angliyada kemasozlik rivojlangan. Deyarli har bir daryoning ogʻzida kemasozlik va taxta zavodlari qurilgan. Ularning ishchilari tobora oʻsib borayotgan qishloq aholisidagi hunarmandlar va savdogarlardan iborat boʻlgan. Shaharlarda koʻpincha temirchilar, doʻkonchilar va aravachilar ishlagan. Savdogarlar gʻalla va boshqa mahalliy tovarlarni (bochkalar, tom yopish, kaliy…) chetga sotardilar va import tovarlarini bozorda sotardilar bular quyidagilar: kiyim-kechak, asbob-uskunalar, deraza oynalari, shakar va shinni. Import dengiz orqali amalga oshirilganligi sababli, ularning doʻkonlari va omborlari asosan port shaharlarida joylashgan. Bu yerda yoʻllar boʻylab tavernalar (oʻsha paytda mehmonxonalar) va transport tizimiga xizmat koʻrsatadigan otxonalar mavjud edi. Bundan tashqari, dengizga yaqin port shaharlarda Gʻarbiy Hindistonga eksport qilinadigan shinni, donador shakar va rom ishlab chiqaradigan zavodlar mavjud edi.Baliqchilik floti portlarda juda koʻp tashkil qilingan. Gʻarbiy Hindiston va Yevropaga baliq, yogʻoch va yogʻoch mahsulotlari (asosan shinni va boshqa yuklar uchun bochkalar) eksport qilindi. Yangi Angliya ijtimoiy hayotida boy savdogarlar hukmronlik qildi. Ularning ikki qavatli uylari georiya uslubida qurilgan, nosimmetrik fasad, kutubxona uchun maxs¹¹us xonalar, ovqat xonasi, yashash xonasi va yuqori qavatda uy egalari, ularning bolalari va mehmonlari uchun bir nechta yotoq xonalari mavjud edi. Qisqa qilib aytganda Yangi Angliyada Yevropa hayoti rivojlana boshlayotgan joy edi.Massachusets Xoll, Garvard universitetining eng qadimgi binosi, u 1718-1720- yillarda talabalar uchun yotoqxona sifatida qurilgan. Garchi oʻsha davrda taʼlim asosan ixtiyoriy va ota-onalarning ixtiyoriga qoldirilgan boʻlsa-da, koʻplab diniy konfessiyalar, shu jumladan Puritanlar, soliq toʻlovchilar tomonidan boshqariladigan davlat maktablariga ega edi. Yangi Angliyadagi boshlangʻich maktablar har bir shaharchada boʻlishi kerak edi.
Shaharlarda boshlangʻich maktablardan tashqari badavlat oilalar farzandlari uchun xususiy maktablar ham bor edi^[41]. Oʻrta maktabda aholi farzandlarining 10% dan koʻp boʻlmasdi. Asosiy mavzu grammatika edi. Oʻgʻil bolalarning aksariyati oʻrta maktab oʻrniga dehqonchilik, ota-onalariga yordam berish yoki hunarmandlar sifatida ustalarga shogird boʻlib tushishardi. Bir nechta ayollar maktablarida cheklangan qizlar oʻqishlari mumkin edi. Biroq, 1750-yilga kelib, deyarli har bir erkak va Yangi Angliya ayollarining 90%idan ortigʻi oʻqish va yozishni bilardi.
Garvard kolleji 1636-yilda puritanlar tomonidan, 1701-yilda esa hozirgi Yel universiteti boʻlgan Kollegiya maktabi tashkil etilgan. Baptistlar 1764-yilda oʻzlarining diniy kollejlarini (Rod-Aylend kolleji, hozirgi Braun universiteti) tashkil qildilar va 1769-yilda kongregationalistlar Dartmut kollejini tashkil qilishdi. Virjiniyadagi Uilyam va Meri kolleji 1693-yilda paydo boʻlgan, u Anglikan deb hisoblangan. Kollejlarda din arboblari, huquqshunoslar va shifokorlar tayyorlanar edi. Birinchi tibbiyot institutlari 18-asr oxirida Nyu-York va Filadelfiyada paydo boʻlgan^[42].18-asrda Yangi Angliyada jurnallar nashr etilishi boshlandi, risolalar, kitoblar va madhiyalar nashr etildi. Xususan, 1702-yilda mashhur amerikalik voiz Kotton Mater Magnaliya Kristi Americana (Masihning Amerikadagi buyuk asarlari) kitobi nashr etilgan. 1754- yilda Jonatan Edvards oʻzining „Iroda erkinligi gʻoyalarini diqqat bilan va aniq oʻrganish“ falsafiy asarini nashr etdi. Edvards Buyuk Uygʻonish deb nomlangan Amerika harakatining yetakchisi hisoblanadi.Metropoldan(Buyuk Britaniya nazarda tutilgan) farqli oʻlaroq, Anglikan cherkovi¹² koloniyalarda rasmiy boʻlmagan^[43]. Puritanlarning asl diniy aqidaparastligi ham yangi muhojirlar sababli asta-sekin zaiflashdi. Shuning uchun 1730-1740-yillarda keng tarqalgan Buyuk Uygʻonish harakati aholining dindorligining kuchayishiga va diniy konfessiyalar taʼsirining kengayishiga olib keladigan harakat yuzaga keladi^[44]. Shu maqsadda Jorj Uaytfild va ushbu harakatning boshqa tarafdorlari bir qator yangi kollejlarni, jumladan Prinston universitetini tashkil qildilar.Yangi-Angliyadan farqli oʻlaroq, Nyu-York, Nyu-Jersi va Pensilvaniya koloniyalarida aholining oʻsishiga hech qanday toʻsiq qoʻyilmagan, asosan oʻsish Yevropadan immigratsiya hisobiga oʻsgan. 1750-yilga kelib bu yerda 300 mingga yaqin odam yashagan. Faqat Germaniya va Irlandiyadan 50-60 ming yangi aholi keldi. Pensilvaniya koloniyasining asoschisi va egasi Uilyam Penn oʻzining diniy bagʻrikenglik siyosati va qayta sotish huquqi bilan yer egaliklarini tekin taqsimlash siyosati bilan Britaniya Kvakerlari va boshqa muhojirlarni oʻziga tortdi.Oʻrta koloniyalarda meʼmorchilikning xilma-xilligi aholining turli etnik tarkibi bilan bogʻliq edi. Nyu-York va Olbanida binolar asosan Gollandiya uslubida qurilgan boʻlib, tashqi koʻrinishi gʻishtli va yon devorlari ustidan baland toʻsiqlar bilan qurilgan. Koʻpgina Golland cherkovlari sakkiz burchakli shaklga ega. Etnik nemislar va uelsliklar oʻz vatanlarida odat boʻlganidek, atroflarida moʻl-koʻl oʻsadigan oʻrmondan qurilish materiali sifatida foydalanmasdan uylarini toshdan qurishgan. Pensilvaniyadagi uylarning 80%igacha butunlay toshdan qurilgan.
Qishloq joylarida istiqomat qilgan kvakerlar oddiy mebellarni afzal koʻrishgam edi: stollar, stullar, shkaflar, lekin uyning devorlarini ajoyib tarzda bezashdi. Urban Quakers zavodi ancha chiroyli mebellarga ega edi. Eng yirik mebel ishlab chiqarish markazlaridan biri Filadelfiya boʻlib, u erda isteʼmolchilar, boy savdogarlar yashagan. Boshqa narsalar qatorida, bu yerda nemis kabinet ustalari tomonidan gullar va qushlar tasvirlangan nozik oʻymakorlik bilan qoplangan nafis stollar va baland sandiqlar yasalgan. Nemis kulollari nafis va anʼanaviy uslubda qozonlar, koʻzalar va laganlar sotgan. Amerikada nemis aholisining oʻrni juda katta boʻlgan, garchi inglizlarning oʻrni yuqoriligicha qolsa ham.
Etnik farqlar jinslar oʻrtasidagi munosabatlarga ham taʼsir koʻrsatdi. Yangi Angliya Puritanlar orasida ayollar dalada ishlashga qabul qilinmagan, Pensilvaniyadagi nemis jamoalarida esa ayollar ham dalada, ham otxonada ishlashgan. Nemislar va gollandlar ayollarga koʻproq mulk huquqini berdilar, shu jumladan ularning ayollari oʻz mulklarini meros qilib berish toʻgʻrisida vasiyat qilishlari mumkin edi. Amerikada etnik xilma xillik mana shunday erkinlik va xarxillikni keltirib chiqardi.18-asr oxirida Britaniya orollaridan (ingliz, shotland, irland va uels) koʻchib kelganlar 85% nisbatda edi. Mahalliy aholining taxminan 8,8% etnik nemislar va 3,5% gollandlar edi.Oʻrta koloniyalarning etnik xilma-xilligi, boshqa narsalar qatori, qishloq hayotiga taʼsir qildi. Xususan, etnik nemislar haydaladigan yerlarda otlardan koʻra hoʻkizlardan foydalanishni afzal koʻrgan, shotlandlar va irlandlar esa asosan choʻchqadan foydalanib makkajoʻxori ekishgan. Irlandiyada mayda xoʻjaliklar hukmronlik qilgan va bu xalq mamlakat aholisi yerdan maksimal foyda olishga harakat qilgan va makkajoʻxori yetishtirib odamlar uchun gʻalla va chorva ehtiyojlarini taʼminlashgan.1720-yilgacha mintaqada Gʻarbiy Hindiston kompaniyasi eksport qilish uchun asosan un va don ishlab chiqargan. Qoʻshimcha eksport mahsuloti hindulardan ayirboshlangan moʻynalar edi. 1720—1770-yillarda Yevropa aholisi tez oʻsib borayotgan davrda u yerda gʻalla narxi ikki baravar oshdi, Yevropaga don eksporti ham koʻpaydi.Oʻrta mustamlakalarning dengiz portlari don savdosi tufayli oʻsdi. 1750-yilga kelib Filadelfiya aholisi 25 000 ga, Nyu-Yorkda e¹³sa 15 000 kishiga yetdi. Ularning siyosiy hayotida, xuddi Yangi Angliyadagi kabi, boy savdogarlar hukmronlik qilgan. 40 ga yaqin savdogar oilalari Filadelfiya savdosining yarmini nazorat qilgan. Aholining asosiy qismini mayda savdogarlar, hunarmandlar, kemasozliklar, qassoblar, hunarmandlar, tikuvchilar, koʻnchilar, novvoylar, duradgorlar, toshchilar va boshqa koʻplab kasblarda ishlaydigan ishchilar tashkil etgan oʻrta tabaqa edi.Ijtimoiy zinapoyaning eng past pogʻonasida katta yer egalarining kam maosh oladigan yollanma ishchilari, birinchi navbatda, hammollar, shu jumladan qora tanlilar, tinch aholi va qullar bor edi. 1750-yilga kelib ular shahar aholisining 10% gacha boʻlgan.Janubiy hududlarda katta yer egalari hukmronlik qilgan edi1750-yilga kelib bu yerda 650 mingga yaqin odam yashagan, ularning 40% qora tanli qullar edi. Ular tamaki, indigo va guruchni sotish uchun, shuningdek, oʻzlarining yashashlari uchun yetishtirganlar^[45]. Erkin kishilar boʻlgan oq tanlilarning aksariyati kichik yer uchastkalariga va ovoz berish huquqiga ega boʻlgan fermerlar edi^[46]XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab Amerika tarixchilari ayollarning ijtimoiy tarixdagi roliga alohida eʼtibor qaratdilar^[47][48]. Chesapeake Bay mintaqasining dastlabki koloniyalarida oq tanli ayollar juda kam edi. 1619-yildan keyin ularda afrikalik ayollar paydo boʻla boshladi, ammo oʻsha paytda ularning ijtimoiy mavqei past edi. Shuning uchun, XVII asrning janubiy koloniyalarining koʻpchiligida oddiy oilaviy hayot beqaror edi.Oʻlim darajasi yuqori boʻlganligi sababli ayollar koʻpincha erining mulkiga merosxoʻr boʻlish huquqiga ega boʻlgan, ular tez orada qayta turmush qurishgan va bu ularning ijtimoiy ahamiyatini oshirishga yordam bergan. 18-asrda aholi soni barqarorlashganda bolalar soni koʻpaygan, lekin ayollarning ijtimoiy mavqei pastligicha qolgan^[49].Tamaki, sholi va indigo plantatsiyalarida ishlagan qora tanli qullar Afrikadan olib kelingan. Qonunga koʻra, qullarning huquqlari va mulki yoʻq edi. Daromadning katta qismi katta yer egalariniki boʻlgan. XVI-XVII asrlarda Amerikaga 6 million odam kelgan, shundan 60% qullar edi. 1700-1750-yillarda yana 170 ming afrikalik olib kelingan. 1750-yilga kelib, Shimoliy Amerikadagi ingliz koloniyalarida ¹⁴250 mingga yaqin qul boʻlgan, ular Karolinada aholining koʻp qismini tashkil qilgan. Mustaqillik eʼlon qilinganidan keyin dastlabki bor oʻtkazilgan aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, Qoʻshma Shtatlarda 697,681 qora tanli qul va 59,527 nafar erkin qora tanli boʻlgan.