Mavzu: Arab tilshunosligi. Arab leksikografiyasi. Reja: Kirish. I. Arab tilshunosligining paydo bo‘lishi. Asosiy qism

Arab tilshunosligining paydo bo’lishi.
Arab tili — Somiy tillar guruhining janubiy tarmog‘iga mansub til. Yaqin va O‘rta Sharq hamda Afrika shimolidagi yigirmadan ortiq mamlakatning rasmiy davlat tili hisoblanadi. Arab tilida 200 mln. dan ortiq aholi gaplashadi (1997). Qadimiy Arab tili mil. av. V-IV asrlarga taalluqli obidalar orqali maʼlumdir. U mumtoz arab tilining paydo bo‘lishiga zamin bo‘lgan. Mumtoz Arab tilining leksik va grammatik shakllanishi johiliya davri (V — VII-asrlar) shoirlarining og‘zaki ijodlarida namoyon bo‘la boshlagan. Qur’oni Karimning nozil bo‘lishi natijasida mumtoz Arab tili badiiyati yanada go‘zallashdi va grammatik meʼyorlari mukammallashdi. VIII — IX asrlarda mumtoz Arab tili grammatikasi ishlab chiqildi, islom yoyilgan o‘lkalarda rasmiy va ilmiy til bo‘lib qoldi. Ibn Sino, Beruniy, Xorazmiy va boshqalar ilmiy asarlarini ana shu tilda yozganlar. Mumtoz Arab tili leksik jihatdan bir oz o‘zgargan holda, hozirga qadar arablarning adabiy tili bo‘lib kelmoqda. Buning asosiy sababi arab dunyosini birlashtirib turuvchi Qur’oni Karim, Hadisi Sharif va boshqa mo‘tabar manbalardir. Arab dunyosidagi vaqtli matbuot, nashrlar, radio va televideniye hozirgi shu tilda amalga oshiriladi. Arab so‘zlashuv tili adabiy tìildan keskin farqlanadi, fonetik va leksik jihatdan bir-biriga o‘xshamaydi. Misr, Sudan, Suriya, Iroq, Mag‘rib, Xasaniya (Mavritaniya), Shoa (Nigeriya, Kamerun, Niger) lahjalariga bo‘linadi. Ushbu lahjalar asosan 3 sababga ko‘ra yuzaga kelgan:
1) arab adabiy tiliga quraysh qabilasi (Makka) shevasida nozil bo‘lgan Qur’oni Karim tili asos bo‘lgan, zero o‘sha vaqtlardayoq Arabiston yarim orolida yashovchi qabilalarning tillarida turli tafovutlar bor edi;
2) hozirgi arab dunyosining aksar qismining kelib chiqishi arab bo‘lmagan xalqlardir. Ular islom taʼsirida arablashgan. Ularning hozirgi so‘zlashuv tilida islomgacha mavjud bo‘lgan ona tillari unsurlarining bo‘lishi, tabiiy;
3) arab dunyosining aksar qismi g‘arb istilochilari hukmronligi ostida bo‘lganligi hududiy lahjalarning jiddiy farqlanishiga olib kelgan. Turkiston, xususan, hozirgi O‘zbekiston hududi Arab xalifaligi tomonidan bo‘ysundirilgach va islom mahalliy aholi tomonidan qabul qilingach, arab tili hamda arab yozuvi mazkur hududda ilm-fan tili va yozuviga aylandi. Shu bilan bog‘liq holda arabshunoslik vujudga keldi.
Arab tilining tillar genealogik tasnifidagi o‘rni. Arab tili afroosiyo (yoki semitik-hamit; bu keng tarqalgan nom endi eskirgan deb hisoblanadi) til makro oilasining semit bo‘limiga kiradi. An'anaviy tasnifga ko'ra, arab tili Janubiy Semit tillari guruhiga kiradi, uni Janubiy Arabistonning qadimgi epigrafik tillari va Efiopiya va Eritreyada so'zlashuvchi efio-semit tillari bilan birlashtiradi. Hozirgi vaqtda qadimgi va zamonaviy semit tillari bo'yicha yangi materiallarning ochilishi, shuningdek, qiyosiy tarixiy semitologiyaga yangi usullarning, xususan, glottokronologiya usulining kiritilishi natijasida, semit tillarining aniqroq tasnifi ishlab chiqilgan bo'lib, unga ko'ra shevali arab tili mustaqil janubiy-markaziy guruhni ifodalaydi. Qadimgi Janubiy arab tillari va Efiopiya tillari (Giz, Tigre, Tigrinya), shuningdek, zamonaviy Janubiy Arab tili (Mehri, Shahri, Sokotri) bilan arab tili ba'zi grammatik xususiyatlar bilan birlashtirilgan: so'z. shakllanish usullari, "buzilgan" ko'plik deb ataladigan shakllar. raqamlar, undoshlarning yanada to'liq fonologik tizimlari. Shu bilan birga, janubiy semit tillari arab tilidan og'zaki konjugatsiyaning ayrim turlarida farq qiladi. Boshqa tomondan, ko`plik qo`shimchasining yasalishi kabi grammatik xususiyatlar, otlar soni, mukammal va nomukammal o'zaklarining konjugatsiya turlari arab tilini shimoliy-markaziy guruh tillariga, ayniqsa oromiy tiliga yaqinlashtiradi.
Semit tillarini qiyosiy tarixiy oʻrganishning birinchi davrida (XVIII-XIX asrlar) klassik arab tili semit tilining eng arxaik turi boʻlib, u boshqa tillarda yoʻqolgan fonetik xususiyatlarni toʻliq saqlab qolgan deb hisoblangan. Semit tillari (interdental, ovozli va ovozsiz laringeal, faringeal va uvular fonemalar) va morfologiya (nominal holat va og'zaki modal sonlar, shaxsiy fe'l shakllarining to'liq tizimi, ismga ham, fe'lga ham xos bo'lgan ikkilik raqam). Keyinchalik qarama-qarshi fikrlar paydo bo'ldi (ba'zi italyan va chex semitologlari tomonidan ilgari surilgan), unga ko'ra faqat arab tiliga xos fonemalar yangilikdir; innovatsiyalar "singan" ko'plik shakllariga ham tegishli edi sonlar va arab tiliga xos boʻlgan boshqa baʼzi grammatik shakllar Afroosiyo tillarining kengroq materiallarining zamonaviy qiyosiy-tarixiy tadqiqotlari ushbu fonema va shakllarning semitik va afroosiyo xarakterini tasdiqlaydi.
Shu bilan birga, tadqiqotlar arab fonologik tizimi ham to'liq protosemit tizimini ifodalamasligini ko'rsatdi. Arab tizimi fonemalarning tarkibining biroz qisqarishi va ularning fonetik o'zgarishlari, xususan, o'rta va orqa qo'shimchalarning palatalizatsiyasi bilan tavsiflanadi.
LAL og'zaki tizimi, shuningdek, mukammal konjugatsiyaga aylanib, proto-semit ishtirokchining verbalizatsiyasi bilan tavsiflangan allaqachon qayta qurilgan proto-semit tizimini ifodalaydi.
Fonetik-fonologik va grammatik tuzilish zamonaviy arab shevalari ham bir qancha qisqarishlar, modifikatsiyalar va yangiliklar bilan ajralib turadi.
Arab olimlari odatda grammatikani sintaksis, morfologiya va fonetikaga ajratdilar va so'z yasalishi va u bilan bog'liq holda etimologiya masalalariga katta e'tibor berdilar, buning natijasida XI asrda ildiz nazariyasi yuqori darajaga yetdi. Sintaksis va morfologiya arab grammatikasining eng original qismlari boʻlib, na yunon, na hind asarlarida manbalarga ega emas va arab tilining oʻziga xos xususiyatlariga qaratilgan.
Sintaksisning vazifasi gapni strukturaviy-semantik tahlil qilish edi. U ikkita ism yoki ism va fe'l o'rtasidagi sub'ekt-predikat munosabatini taxmin qildi. Gaplar kichik elementar va katta bo'lib, ierarxiyani tashkil qilgan; nominal, og'zaki va ergash gaplar - qaysi so'zning gap boshida turganiga va shunga mos ravishda har xil turdagi sub'ektlar va predikatlar. Hukmning ikkinchi darajali a'zolari alohida ajratilgan va batafsil tasniflangan (besh turdagi qo'shimchalar, har xil turdagi holatlar, "qo'llashlar"), flektsiyalarni rasmiy va virtual amalga oshirish holatlari mavjud edi. Qurilishni tushuntirish uchun nazarda tutilgan a'zo tushunchasi kiritilgan. Muvofiqlik, nazorat va uzviylik munosabatlari ham tahlil qilindi.
Fonetik jihatdan adabiy arab tili undosh fonemalarning keng rivojlangan tizimi, ayniqsa guttural, emfatik va interdental bilan tavsiflanadi.
«Grammatik asarlarning fonetik bo‘limlarida yo faqat arab tovushlarining artikulyatsiyasi yoki ularning kombinatsion o‘zgarishi tasvirlangan. Tovushlarni artikulyatsiya oʻrni va boshqa artikulyatsiya xususiyatlariga koʻra tasniflashning hind tizimi arablarga sezilarli taʼsir koʻrsatdi. Tovushlarni artikulyatsiya va funksional munosabatlarda solishtirish usuli qo'llanildi. Avitsenna tovushlar orasidagi munosabatlarni o'rnatish uchun korrelyatsiya tushunchasini kiritdi. Geminatsiya holatlari to'liq progressiv yoki regressiv kontakt assimilyatsiyasi natijasida kvalifikatsiya qilindi. Qisman va uzoq assimilyatsiya tasvirlangan. Undosh va unlilarning oʻzaro taʼsiri, undoshlarning almashinishi, metateza, hamzaning yoʻqolishi, eliziya, bogʻlovchi unlining paydo boʻlishi, palatalizatsiya, velarizatsiya, tovush simvolizmi haqida savollar oʻrganildi.
Koʻpgina arab mamlakatlarida talaffuzni standart arabchaga yaqinlashtirishga harakat qilinmoqda. Qur'onning iqtibos me'yori (arabcha tilava tlavat) asosidir. Ushbu talaffuz uslubi odatda faqat diniy kontekstda qo'llaniladi.
Ishonch bilan aytish mumkinki, yuqori arab tilining asl talaffuzi aniq ma'lum emas. Masalan, oxirning talaffuzi bo'yicha umumiy fikr mavjud emas un noaniq otlar ( kitobun va boshqalar kitob). Ikki variantni qo'llab-quvvatlovchi dalillar mavjud va qadimgi qo'lyozma yozuvida unlilar bo'lmagani uchun uning qanday talaffuz qilinganligini aniq aytish mumkin emas.
Yozish arabcha oʻngdan chapga yoziladi. Bundan tashqari, arab tilida lotin yoki kirill grafikalari bo'lgan tillardan farqli o'laroq, bosh harflar yo'q, shuning uchun tegishli nomlar boshqa har qanday so'z kabi, shuningdek, jumladagi birinchi so'z kabi yoziladi.
Morfologiyada sintaktik jihatdan aniqlanmagan gap qismlari va ularning shakllanish xususiyatlari ko'rib chiqildi. Bunda gap bo‘laklari (ism, fe’l va zarrachalar 27 turgacha), ildiz tuzilishi, ismlar va ularning turli sabablarga ko‘ra ko‘p o‘lchovli tasnifi (aniq otlar – otlar, sifatlar, yashirin otlar – shaxs olmoshlari, umumiy otlar – ko‘rgazmali va nisbiy olmoshlar va boshqalar), fe'llar (shakl va ma'nolarini batafsil tasniflash bilan), ikki va uch holli otlar, nisbiy otlarning yasalishi, qo'shma birikmalarning shakllanishi, son va jins shakllarining shakllanishi, deminativlarning hosil bo‘lishi, kuchsiz o‘zak undoshlari ishtirokida so‘z shaklining o‘zgarishi, pauzal shakllar va hokazo. Masdar masalasi ham shu yerda muhokama qilingan.
Ayniqsa, fonetika sohasida katta muvaffaqiyatlarga erishildi (Xalil ibn Ahmad; Abu Ali ibn Sino — Avitsenna, 980-1037; Sibaveyhi).
Arab tili yuqori darajada rivojlangan fleksiya bilan ajralib turadi. (Semit va hind-evropa tillarining fleksiyasi va o'xshashligi ba'zi til tadqiqotchilari tomonidan shubha ostiga qo'yilgan. Hind-evropa tillarining fleksiyasi semit tilining fleksiyasidan farq qiladigan hodisadir. Tillarda chunki u fleksiyaning ildiz bilan kuchliroq oʻzaro taʼsirini nazarda tutadi. Arab tili aglyutinatsiya bilan tavsiflanadi. Baʼzi olimlar, xususan, A.A.Reformatskiy semit tillarining qoʻshilishi aglyutinatsiyaning alohida shakli deb hisoblaydilar. Semit so'zining birlashishi oldindan aytib bo'ladigan jarayon bo'lib, arab mualliflari ma'nosi bilan uch harfli feʿl ildizidan foydalangan holda ifodalashni yoqtiradigan nisbatan qat'iy formulalar bo'yicha davom etadi. Birikma hosil qiluvchi unlilar, qoida tariqasida, ildizdan mustaqildir. Shunga o'xshash, ammo o'xshash bo'lmagan hodisa bir qator nosemit tillarida, xususan, german tilida uchraydi. Masalan, ingliz tilidagi oyoq - oyoq, tish - tish yoki ildiz unlilarining o'zgarishi kabi birlik va ko'plik juft so'zlari. tartibsiz fe'llar Inglizcha yoki kuchli fe'llar deb ataladi nemis tili, ammo german tillarida termoyadroviy formulalar deb ataladigan narsalarni takrorlashda muntazamlik yo'q. Arab tilidagi koʻpchilik soʻzlarni oʻzlarining dastlabki feʼl shaklidan kuzatish mumkin, ular odatda uch yoki toʻrt (kamdan-kam ikki yoki besh) undosh undoshlardan iborat.
Garchi ildiz so‘zlovchining ongi uchun bo‘linmas bo‘lsa-da, ildiz tahlili bilan bir oz tanishish arab tiliga ega bo‘lgan bunday keng ildiz so‘zni yod olishni osonlashtirish va lug‘atsiz o‘qiganda notanish ildizlarni imkon qadar talqin qilish uchun foydalidir.
Arab tilidagi otda jins, son – birlik, qo‘shlik (dialektlarda juda kam qo‘llaniladi) va ko‘plik, hol va holat kabi morfologik tushunchalar hamda aniqlik, noaniqlik, betaraflik toifalari mavjud.
Jins. Arab tilida faqat ikkita jins mavjud: erkak va ayol. Xarakterli tugaydigan [atun] ismlari ko'pincha ayolga xosdir. Umuman olganda, ismning ma'lum bir turga tegishliligi ma'no bilan, masalan, jins belgisi bilan bog'liq.
Masalan ,اُمُّ‌‌ ism [ummun]-(Ona), tugashiga qaramay, ayollikdir. Kasb yoki mashg'ulot nomini bildiruvchi ko'plab otlar uchun ayol jinsi mos keladigan erkak ismiga [-atun] oxirlarini qo'shish orqali hosil bo'ladi. Misol uchun:
طَالِبٌ [ talaba] طَالِبَةٌ [ talaba]
Bitiruv xatini topshirish uchun ayol ﺓ [ta’ marbuṭa ], alifboda boʻlmagan harf ishlatiladi. Bu odatiy t [t] ning grafik varianti bo'lib, u [t'] yoki "cho'zilgan t" deb ataladi. "Uzilgan t" ning uchlarini bir-biriga bog'lab, biz ﺓ [t̄' marbutṭa]ni olamiz. Semit tillarida [t] jinsning asosiy ko'rsatkichlaridan biri hisoblanadi. Ismlar bilan kelishilgan holda fe'llarda t, otlarda ﺓ ishlatiladi. [t’ marbutụa] faqat so‘z oxirida yoziladi va ikkita uslubga ega bo‘lishi mumkin: bog‘lanishsiz - ﺓ ‎ va o‘ng tomonga bog‘langanda - ﺔ.
Fe'l zotlar deb ataladigan fe'l shakllarining yuqori rivojlanishi bilan tavsiflanadi: barcha fe'llarning konjugatsiyasining yagona tizimi; vaqtinchalik shakllarning ishlab chiqilgan tizimi (uchta oddiy va uchta murakkab zamon); ikkita garov (real va passiv).
Geografik jihatdan arab dunyosi mintaqani Atlantika okeanidan shimoliy qismi yaqinida qamrab oladi Sharqiy Afrika Arab dengiziga. Sayyoramizning keng chizig'i, shu jumladan Shimoliy Afrika bo'ylab hudud, Janubi-G'arbiy Osiyo va Arabiston yarim orolidagi katta klaster arabcha bilan bog'langan.
Arab dunyosining siyosiy chegaralari tarixan og'ishdi, arablarni arab bo'lmagan Sahel va Afrika shoxi mamlakatlarida va Yaqin Sharq mamlakatlarida (Kipr, Turkiya va Eron) ozchilik sifatida qoldirdi. Shu bilan birga arab mamlakatlarida arab bo'lmagan ozchiliklar ham qoldi. Biroq, dengiz, cho'llar va tog'larning asosiy geografiyasi mintaqa uchun kuchli tabiiy chegaralarni ta'minlaydi.
Arab tilini oʻrganish tarixida, eng avvalo, uning eng gullab-yashnagan davrida (VII—XIV-asrlar) bir qancha maktablar tomonidan ifodalangan arab grammatik anʼanalarini ajratib koʻrsatish kerak. Arab tilshunosligi bu davrda qadimgi hind grammatik anʼanalariga oid baʼzi gʻoyalar va tushunchalarni idrok etadi, biroq arab tilining xususiyatlari ilk arab filologlarining eʼtiborini tortadi. Til faktlarini tavsiflashning tushunchalari, atamalari va usullarining original tizimi ishlab chiqilmoqda. Ayniqsa, milliy arab anʼanalarida lugʻatshunoslik muhim rivojlanish boʻldi.
Oʻz navbatida, XVI—XVII-asrlardan boshlab rivojlanib kelayotgan Gʻarbiy arab tilshunosligiga arab grammatik anʼanasi oʻz taʼsirini koʻrsatadi. G'arbiy Evropada (birinchi navbatda Ispaniya va Gollandiyada, keyin esa boshqa mamlakatlarda) Evropa arabshunosligi, shuningdek, keyinchalik, XIX asrdan va rus tili (rus tilidagi birinchi arab grammatikasi 1827 yilda nashr etilgan) arab tili faktlarini yangi umumiy tilshunoslik tendentsiyalariga muvofiq o'rganishni boshlaganiga qaramay ( neogrammatizm, qiyosiy tarixiy tilshunoslik va tipologiya) arab grammatik anʼanalarining taʼsiri XX asr davomida koʻplab asarlarda, ayniqsa klassik arab tilining tavsif grammatikalarida namoyon boʻldi. Biroq, XX-asrda LALni o'rganish bilan birga g'arb va rus arab tilshunosligi arab shevalarini o'rganishga murojaat qiladi, buning natijasida maxsus yo'nalish - arab dialektologiyasi shakllanadi.
LAL grammatik tizimining tipologik oʻziga xosligi, oʻzak va soʻzning tuzilishi, maxsus grammatik yoʻllari umumiy tilshunoslikdagi struktur-tipologik yoʻnalish uchun katta qiziqish uygʻotadi. Arab tilining lug'aviy boyligi, ko'plab yozma yodgorliklar va hozirgi arab shevalari ma'lumotlari qiyosiy tarixiy semitologiya va afroosiyo tilshunosligini yanada rivojlantirish uchun katta imkoniyatlar yaratadi.
Arab tilshunosligi o'z taraqqiyoti davrida hind va yunon tilshunosligi yutuqlariga, o‘z an'analariga tanqidiy va ijobiy yondashgan. Arablar o'z tillarining xususiyatlaridan kelib chiqqan holda ulardan foydalanganlar.
Abu Tib aytadilar: “Bilginki, arablarning kalomiga xalal yetkazgan va o‘rganishi eng ehtiyoj sezilarli narsa bu e’robdir. (E’rob bu – kalimaning oxiridagi harakat) Rivoyat qilinadiki, bir kishi Rasululloh salallohu alayhi vasallam huzurlarida so‘zlayotib, lahn (xato) qiladi. Shunda u zot:
Ya’ni, “Birodaringizni to‘g‘ri yo‘lga yo‘llab qo‘ying, batahqiq u adashdi”, dedilar. Yoqut aytadilar: “Umar ibn Xattob raziyallohu anhuning oldilaridan kamon otishni yaxshi bilmaydigan bir qavm o‘tib qoldi. Ularga tanbeh berdilar, ular aytishdi: “Biz ta’lim oluvchi qavmmiz”. Umar raziyallohu anhuning g‘azablari keldi va dedilar: “Albatta, sizlarning tilingizdagi xatolaringiz kamon otishdagi xatolaringizdan ko‘ra yomonroqdir”. Sababi, haligi kamon otayotgan qavm arab tili qoidasiga zid qilib gapirishgan. Shu bois, Hazrat Umarning jahllari chiqadi.
Hazrat Umar davrlarida u zotga voliylardan biri maktub yozadi va unda lahn qiladi. Bu Umar raziyallohu anhuga xush kelmaydi. Ibn Qutayba aytadilar: “Bir a’robiy bir muazzinning bunday deyayotganini eshitib qoladi:l
Muazzin رَسُولُ so‘zini nasb (fatha harakati)da o‘qiydi. Haligi eshitib turgan kishi a’robiy bo‘lsada, ajablanib: “Sho‘ri qurigur, bu nima qilyapti o‘zi?”, deydi. Bir a’robiy bozorga kirib bozorchilarni lahn qilayotganini eshitib qoladi va “Subhanalloh, lahn qilishyapti. Biz esa lahn ham qilmaymiz, foyda ham ko‘rmaymiz”, deydilar. Ya’ni ular shuncha xato qilishsa ham, foyda ko‘rib yotishibdi. Biz esa to‘g‘ri so‘zlab, foyda ko‘rishni bilmaymiz deyishgan.
Asmoiy aytadilar: “To‘rt kishi na hazlida ham va na jiddiy gapida ham lahn (xato)ga yo‘l qo‘ymagan. Ular Sha’biy, Abdulmalik ibn Marvon, Hajjoj ibn Yusuf va Ibni Fariadir. Ularning ichida eng fasohatlisi Hajjoj hisoblanadi”. Bundan bilinadiki, bu insonlar hazil va jahl holatida ham arab grammatikasiga amal qilib so‘zlagan.
Bir kuni Hazrat Ali raziyalohu anhu bir kishining Tavba surasini noto‘g‘ri e’rob bilan o‘qiyotganini eshitib qoladilar va Abu Asvad ad-Dualiyni chaqirib qoida yozishga buyuradilar. Boshqa rivoyatda, aytadilarki, Abu Asvad hazrat Alining huzurlariga kiradi, Hazrat Alining qo‘llarida siyoh bor edi. Abu Asvad aytadilar: “Ya amiral mu’miniyn! Qo‘lingizdagi nima? Ali raziyallohu anhu: “O‘ylab qoldim, mana bu qizillarni arablarga aralashishi oqibatida arab tili buzilyapti. Men bu bilan bir narsa o‘rnatmoqchimanki, arablar ularga murojaat qilsin va unga suyansinlar. So‘ng qo‘llaridagi haligi narsani Abu Asvad tomon tashlaydilar . Unda quyidagicha yozilgan edi:
Ya’ni: “Kalomning barchasi ism, fe’l va harfdan iboratdir. Ism nomlangan narsadan xabar beradi. Fe’l esa u bilan xabar beriladi. Harf esa ma’no anglatmaydi”. So‘ng aytadilar: “Mana shu 3 narsadan keyin xayolingga nima kelsa, yozavergin”.
Shundan so‘ng arab tili qoidalariga katta e’tibor beriladigan bo‘ldi. Birinchi bo‘lib bu sohada Abu Asvad ad-Dualiy arab tiliga doir qonun-qoidalarni ishlab chiqaradilar. Bu sohada eng muvaffaqiyat qozongan shaxs bizning vatandoshimiz Mahmud Zamaxshariy hazratlari hisoblanadilar. Bu olim o‘z kitobida arablarning o‘zi o‘rganishga muhtoj bo‘lgan qimmatli ma’lumotlarni yozib qoldiradi. Hatto, arablardan ba’zilari aytadi: “Agar bu inson shunday buyuk ishni qilmaganda biz o‘zimizning sof tilimizdan ayrilib qolardik”.
Biroq arab tilining grammatik normalari esa milodning VII-IX asrida ishlab chiqildi. Qur’oni karimning nozil bo‘lishi, payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalom hadislarining yuzaga kelishi arab adabiy tilining yanada rivojlanishi, ta’sir doirasining kengayishi, arab bo‘lmagan boshqa xalqlar tomonidan ham arab tilini keng o‘rganilishiga yo‘l ochib berdi. Ayniqsa, Bag‘dod xalifaligida tashkil etilgan ilmiy markaz va unda arab olimlari bilan bir safda ko‘plab musulmon o‘lkalardan kelgan ajam olimlarining tadqiqot ishlari olib borishgani arab tilining ilm-fan sohasidagi mavqeyini yanada yuqori ko‘tardi. Natijada bu til butun musulmon sharqi hududida Evropadagi lotin tili kabi fan tiliga aylandi. Bundan tashqari, u ko‘plab musulmon sharq mamlakatlarida uzoq vaqt davlatlararo muomala tili bo‘lib ham xizmat qildi. VII-VIII asrlarda Arabiston hududida va arablar tomonidan bosib olingan qator mamlakatlarda - Old Osiyo, Shimoliy Amerika hamda Pireney yarim orolida - jahon miqyosidagi mamlakat - Arab xalifaligi tashkil topdi.
Arab xalifaligi islom diniga asoslangan ko`p millatli davlat bo`lib, xalifalikda ish yuritish vositasi va fan tili arab til hisoblangan.
Arab xalifaligida tilshunoslikning paydo bo`lishi va rivojlanishi, Hindistondagi kabi, amaliy ehtiyojlar bilan bog`lanadi. Ya`ni bu davrda eski yodgorliklar va Qur’on tili bilan jonli arab tili (shevalari) orasida katta farqlanish yuzaga keladi.
Bir tomondan, musulmon dunyosining muqaddas diniy kitobi bo`lgan «Qur’on»ni tushunarli qilish, undagi so`zlarni to`g`ri va aniq talaffuz qilish, ikkinchi tomondan, klassik arab tilini shevalar ta`siridan saqlash maqsadida arab olimlari til masalalari bilan jiddiy shug`ullanishga kirishdilar.
Oʻrta asrlarda tilshunoslikning rivoji arab, shuningdek, arab tilida ijod etgan arab boʻlmagan filologlar nomi bilan bogʻliq. Arab tilshunosligining rivojlanishida Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino, Mahmud ‘Koshgʻariy, Zamaxshariy, Javhariy singari Oʻrta Osiyolik olimlarning ham hissasi katta boʻlgan. Ibn Sino tovushlarni fonema nuqtai nazaridan tekshirgan boʻlsa, Javhariy, Koshgʻariy va Zamaxshariylar leksikologiya va leksikografiya sohasida jahon tilshunosligiga katta yangiliklar kiritdilar.