Mavzu: Arpaning yetishtirish texnologiyasi. Reja

Mavzu: Arpaning yetishtirish texnologiyasi .


Reja:

1. Arpaning ahamiyati, botanik tavsifi, biologik
xususiyatlari.

2. Arpa yetishtirish texnologiyasining muxim elementlari.

3. O`zbekistonda ekiladigan arpa navlari

Arpa Markaziy Osiyo mamlakatlari, shu jumladan O’zbekistonda ko’p ekiladi.U asosan yem-xashak va yorma ekini sifatida yetishtiriladi. Donida oqsil miqdori kam, shuning uchun pivo sanoati uchun yaxshi xom ashyo.Kuzgi arpaning qishga chidamligi kuzgi bug’doy va kuzgi javdarnikidan past.Shuning uchun uning ekilish mintaqalari cheklangan.

O’zbekistonda arpa oraliq ekin sifatida oziqa uchun ham yetishtiriladi. Kuzgiarpani monokorm sifatida yetishtirish yem-hashak yetishtirishni ko’paytirishda kata ahamiyatga ega. Sug’oriladigan yerlarda kuzgi arpa beda uchun qoplama ekin sifatida ham ekiladi. Qishi yumshoq mintaqalarda kuzgi arpa tarqalgan. Uning asosiy ekin maydonlari Markaziy Osiyo, Kavkaz orti, Ukraina, Rossiyaning vaQozog’istonning janubida, Yevropa mamlakatlarida joylashgan. O’zbekistonda ko’p yillar kuzgi va bahori arpa ekin maydondari deyarli teng bo’lgan, hozirda
sug’oriladigan yerlarda asosan kuzgi arpa keng tarqalgan, bahori arpa ko’pincha qoplama ekin sifatida beda bilan ekiladi.
Kuzgi arpa bahori arpaga nisbatan ikki barobar serhosil, ammo qishga
chidamligi pastligi bahori arpa o’rniga ham kuzgi arpa ekish imkoniyatini cheklaydi.Kuzgi arpa kuzgi bug’doy, javdar, tritikalega nisbatan erta yetiladi. O’zbekiston
sharoitida jazirama issiqlar, garmsel boshlanguncha yetiladi. Shuning uchun tuproq va havo qurg’oqchiligidan kam zararlanadi. Kuzgi, qishki, bahordagi namliklardan yaxshi foydalanadi.Doni yirik, tarkibida oqsil miqdori kam bo’lganligi tufayli kuzgi arpa eng yaxshi pivobop don beradi. Poxoli, somonining oziqaviy qimmati yuqori, 100 kg somonida 33 oziqa birligi saqlanadi.
Kuzgi arpa urug’lari 1-2 0C haroratda una boshlaydi.
Urug’larni unib chiqishi uchun optimal harorat 15-20 S. Tuplanish fazasida 12-14 0C sovuqqa bardosh beradi. Qor qoplami bo’lmaganda, o’simliklar tuplana olishga ulgurmaganda -7-8 0C sovuq ham kuzgi arpa uchun havfli.
O’zbekistonda biologiK kuzgi, bahori hamda ikki faslli (duvarak) navlar kuzda ekiladi. Ammo eng qishga chidamlisi biologik kuzgi navlar, keyin duvarak navlar hisoblanadi. Bahori arpa navlarining qishga chidamligi past. Sug’oriladigan yerlarda qish tushguncha yaxshi tuplanib ildiz otgan o’simliklar O’zbekistan sharoitida yaxshi qishlab chiqadi.
Kuzgi arpa kuzgi bug’doyga nisbatan qurg’oqchilikka, issiqlikka chidamli. Shuning uchun bahorikorlikda kuzgi arpa kuzgi bug’doyga
nisbatan ko’pincha yuqori hosil beradi. Namga eng talabchan davri naychalashdan boshoqlashgacha. Sug’orishga talabchan, o’suv davrida tuproqda cheklangan dala nam sig’imi (ChDNS) 70 % kam bo’lmaganda yuqori hosil beradi. Kuzgi arpa uzun kun o’simligi. Qisqa yorug’lik kunida uning boshoq tortishi kechikib, kech yetiladi. Yarovizasiya davri 0-2 0S, 40-45 kun.
Tezpishar, kuzgi bug’doyga nisbatan O’zbekiston sharoitida 10-15 kun erta yetiladi.O’zbekiston sharoitida kuzgi arpa may oyining birinchi yarmidan boshlab iyun oyining birinchi un kunligiga qadar pishib yetiladi. Bu hususiyati sug’oriladigan yerlarda ikki hosil yetishtirishga imkon beradi. Kuzgi arpa kuzgi bug’doyga nisbatan sho’rga, sho’rxokka
ancha chidamli. Uni sizot suvlar yaqin joylashgan tuproqlarda ham yetishtirish mumkin. Unumdor, g’ovak, strukturali tuproqlarda yuqori hosil beradi. Mexanik tarkibi og’ir, loy, botqoqlashgan, juda sho’rlangan yerlar kuzgi arpa uchun yaroqsiz.
Tuproq muhiti pH 6-7 bo’lishi arpa uchun maqbul.Sug’oriladigan yerlarda yetishtirilganda kuzgi arpa oziqa moddalarga ayniqsa azotga talabchan. Afrosiyob. Samarqand qishloq xo’jalik institutida yaratilgan. 1990-yildan Surxandaryo viloyati sug’oriladigan yerlarida tumanlashtirilgan. Pallidium. Boshog’i to’rt qirrali. 1000 don massasi 32,8 g. O’rta tezpishar, o’suv davri 192 kun. Uzun DNU o’rtacha hosildorligi 57,2 s/ga bo’lgan Sam QXIda yaratilgan. Pallidium, tur xiliga mansub. Duvarak.Ertapishar. 1000 don vazni 42-45 g. bo’yi 100-110 sm. Donida oqsil 13-14 %. Hosildorligi 80-90 s/ga. 1991 yildan sug’oriladigan yerlar uchun Davlat reyestriga kiritilgan.
Tur xili nutans. Kuzgi nav. Boshog’i ikki qatorli. 1000 don massasi
40-45 g. Tezpishar, sovuqqa, kasalliklarga bardoshli. Hosildorligi 60-70 s/ga.Arpaning Ayqor, Bolg’ali, Karshinskiy, Qizilqo’rg’on, Mavlono, Lalmikor, Nutans 7999, Savrug’, Xonaqox, navlari Davlat reyestriga kiritilgan.Kuzgi arpa uchun eng yaxshi o’tmishdoshlar - g’o’za, dukkakli don ekinlari, beda, sabzavot ekinlari. Lalmikorlikda kuzgi arpa toza shudgorga ekilganda eng yuqori hosil olinadi. 0,
K40-60 kg ma’danli o’g’it solish tavsiya etiladi. Ekish bilan gektariga 10 kg fosforli o’g’it berish yaxshi natija beradi. Lalmikorlikda kuzgi arpaning bir gektariga N30, R40, K30 kg solish don hosilini 30-40% ga oshiradi. Sug’oriladigan yerlarda kuzda kuzgi arpa ekiladigan maydonlar
chimqirqarli pluglar bilan 25-27 sm, lalmikorlikda 20-22 sm chuqurlikda
haydaladi va bir yo’la boronalash o’tkaziladi. Haydash chuqurligi o’tmishdosh ekin va o’tmishdosh ekinni ekishdan oldingi haydash chuqurligi hisobga olinib o’tkaziladi.
Urug’lar 1 va 2 sinf talablariga javob berishi hamda fungisidlar bilan
ishlanishi talab qilinadi.Sug’oriladigan yerlarda kuzgi arpa Samarqand, Jizzax, Toshkent viloyatlarida oktyabrning ikkinchi o’n kunligi, Qoraqalpog’iston Respublikasi, Xorazm viloyatlarida oktyabrning birinchi o’n kunligida, janubiy viloyatlarda oktyabrning oxirgi o’n kunligida ekiladi. Kuzgi arpani maqbul ekish muddatidan erta yoki kech ekish o’simliklarni qishda sovuq urishiga,siyraklashishiga, hosilni pasayishiga olib keladi.
Lalmikorlikda oktyabr oyining oxirgi o’n kunligida ekish eng maqbul
muddat hisoblanadi.
Ekish usuli – tor qatorlab (7-8sm ), qatorlab, qatorlarni kesishtirib ekish.
Ochiq maydonlarda qatorlarni kesishtirib ekish usuli ekish yaxshi natija beradi. Ekish chuqurligi 4-6 sm.Ekish me’yori 4-4,5 mln. urug’/ga. Ekish eng maqbul muddatdan kechiksa ekish me’yori 10-15% oshiriladi. Lalmikorlikda kuzgi arpa gektariga 2-2,5 mln. unuvchan urug’ ekiladi.
Kuzgi arpa erta bahorda ikki marta azotli o’g’itlar bilan oziqlantiriladi.
Birinchisi erta bahorda 60-70 kg/ga, ikkinchisi naychalash fazasining
boshlanishida 50-60 kg/ga. Azotli o’g’itlar bilan oziqlantirish yog’ingarchiliklar
yoki sug’orish bilan uyg’unlashtiriladi. Begona o’tlarga qarshi Granstar mart oyida gektariga 15-20 g me’yorda qo’llaniladi.
Hosil donlar to’la pishganda yig’ishtirib olinadi.Zafar duvarak. Tur xili rikotenze. Olti qirrali. O’suv davri bahorda ekilganda 85-90 kun. Bahorda ekilganda hosildorligi 30-Z5 s/ga. Bolg’ali duvarak, tur xili nutans. Ikki qatorli. Sug’oriladigan yerlarda bahorda ekilganda 30-40 s/ga don hosili beradi. Nutans - 799 - duvarak, ikki qatorli. Lalmikorlikda ekish uchun tavsiya etilgan.Hosildorligi, 27,2-32,7 s/ga. Lalmikor - duvarak, ikki qatorli. Lalmikorlikda 35-37 s/ga kuzda, bahorda 20-25 s/ga hosil beradi.