Mavzu: asosiy jarayonlar klassifikatsiyasi va va ularni harakatga keltiruvchi kuchlar

S22-20 BAJARDI: MAHMUDOV ILHOMJON

MAVZU: ASOSIY JARAYONLAR KLASSIFIKATSIYASI VA VA ULARNI HARAKATGA KELTIRUVCHI KUCHLAR.

Texnologik jarayonlarni klassifikatsiyasi
Texnologik jarayonlarning tasnifi.
Har qanday ishlab chiqarishning negizida texnologik jarayon bo‘lib, u xom ashyoni qazib olish va qayta ishlash bo‘yicha tayyor mahsulotga qaratilgan harakatlar majmui sifatida tushuniladi. Har qanday jarayonlar xom ashyoni qayta ishlash jarayonida ularning miqdoriy va sifat o'zgarishlarining tabiati bilan farq qiladigan fizik, kimyoviy, biologik jarayonlarga asoslanadi.
Texnologik jarayonlarning asosiy tasnifi tashkil etish usuli va xom ashyoni qayta ishlash chastotasidir.
Texnologik jarayonlarni tashkil etish usuliga qarab turlari: bitta, tipik, guruhli, diskret (uzluksiz, davriy), uzluksiz va birlashtirilgan.
Yagona texnologik jarayon (UTP) ishlab chiqarish turidan qat'i nazar, bir xil nomdagi, o'lchamdagi va dizayndagi mahsulotni ishlab chiqarish yoki ta'mirlash uchun ishlab chiqilgan. ETPni ishlab chiqish quyidagi bosqichlarni o'z ichiga oladi.
1. Dastlabki ma'lumotlarni tahlil qilish va joriy UTP analogini tanlash.
2. Dastlabki ish qismini tanlash va uni ishlab chiqarish usuli.
3. Operatsiyalar mazmunini aniqlash, texnologik asoslarni tanlash va ishlov berishning texnologik marshrutini (ketma-ketligini) tuzish.
4. Texnologik asbob-uskunalar, uskunalar, texnologik jarayonni avtomatlashtirish va mexanizatsiyalash vositalarini tanlash. O'tishlar ketma-ketligini aniqlashtirish.
5. Ish rejimlarini tayinlash va hisoblash, o'tish va TP operatsiyalarini standartlashtirish, ijrochilarning kasblari va malakasini aniqlash, xavfsizlik talablarini belgilash.
6. TPning aniqligi, unumdorligi va iqtisodiy samaradorligini hisoblash. Optimal jarayonni tanlash.
7. Ishchi texnologik hujjatlarni rasmiylashtirish.
Gidrostatika suyuqliklarning muvozanat qonunlari va ular- ning amaliyotdagi tatbiqini o‘rganadi. Gidravlikada suyuqlikka ta’sir etuvchi kuchlar — tashqi ua ighki kughlarga bo‘linadi.
Ighki kughlar uzluksiz muhit zarralarining o‘zaro ta’sir- lashishi jarayonida paydo bo‘ladi.
Tashqi kughlar suyuqlik molekulasini o‘rab turgan boshqa zarralar tomonidan qo‘yilgan ta’sir hisobiga paydo bo‘ladi. Tashqi kuchlar massa, sirt va chiziqli kuchlarga bo‘linadi.
Massa kughlari — bu suyuqlik massasiga yoki bir jinsli suyuqlik to‘ldirilgan birlik hajmdagi modda miqdoriga teng kuchdir (Nyutonning II qonuniga muvofiq tushuntiriladi). Massa kuchlariga idishda nisbiy muvozanatda bo‘lgan tezlanish bilan gorizontal harakatlanayotgan yoki tik tushayotgan suyuq- likning inersiya va og‘irlik kuchlari kiradi.
Sirt kughlari — bu suyuqlik hosil qilgan hajm bilan che- garalangan sirtga qo‘yilgan va shu sirt maydoniga teng bo‘lgan kattalikdir. Sirt kuchlariga suyuqlik ichkarisidagi hajmga ta’sir etayotgan gidrostatik va suyuqlikning erkin sirtiga tik yo‘nalgan atmosfera bosim kuchlari, suyuqlik hajmi bilan chegaralangan idish devorlarining reaksiya kuchi, harakatlanayotgan suyuqlik qatlamlari orasidagi ishqalanish kuchlari misol bo‘la oladi. Massa va sirt kuchlari SI o‘lchov birliklari sistemasida, mos ravishda, kg va m2.da o‘lchanadi.
Chiziq kughlari — bu suyuqlik va gazlarning chegaraviy nuqtalarida hosil bo‘ladigan sirt taranglik kuchidir. kapillarlarda paydo bo‘ladigan sirt taranglik kuchi suyuqlik sirtiga urinma va ta’sir qilayotgan suyuqlik konturiga tik yo‘nalgan bo‘ladi.
Gidroxtatik boxim ra uning xoxxalari
Suyuqlik istalgan geometrik shakldagi hajmni to‘ldiradi va uning molekulalari idishning sirtiga tik yo‘nalgan kuch bilan ta’sir ko‘rsatadi, ya’ni bosim beradi. Ma’lumki, og‘irlik kuchining birlik yuzaga ta’sir kuchini bosim deyiladi. Bosim quyidagicha ifodalanadi:
P= F b.k
S
bu yerda, Fb.k. — birlik yuzaga tik yo‘nalgan suyuqlikning bosim kuchi, N; S — kuch ta’sir qilayotgan birlik yuza, m2.
Tinch turgan suyuqlik bir vaqtning o‘zida massaviy va uni siquvchi normal sirt tarangligi kuchlari ta’sirida bo‘ladi. Bu kuchlarning teng ta’sir etuvchisi gidrostatik (tinch suyuqlik) bosim kuchini beradi. Gidrostatik bosim kuchi ta’siridagi tinch turgan suyuqlik zo‘riqqan holatda bo‘ladi. Nuqtaga ta’sir qila- yotgan gidrostatik bosim kuchini aniqlash maqsadida biron geometrik shakldagi, masalan, kesimi elli pssimon hajmchada joylashgan suyuqlikni olib, uni tik va gorizontal kesimlari korinishida chizamiz
Bu suyuqlikni teng ikkiga bo‘lganimizda, S tekisligi hosil bo‘ladi va uning markazidan elementar (juda ham kichik) S yuzachani ajratib olib, unga ta’sir etayotgan bosim kuchini topamiz. Bu kuch suyuqlik qatlamida ustma-ust joylashgan molekulalarning shu yuzachaga uzatayotgan
gidrostatik bosim kuchi bo‘ladi. S yuza- chaning S tekisligidan yuqorida joylashgan suyuqlik qatlamining bosimi, shu tekislikka va uning ostidagi suyuqlikka uzatilgan gidrostatik bosimni ifodalaydi. Demak, nuqtadagi suyuqlikning gidrostatik bosimi yuzacha nolga intilganda uning o‘rtasidagi gidrostatik bosim qiymatining limitiga teng kattalik ekan.
Gidrostatik bosim suyuqlik ustuni balandligi va undagi suyuq modda massasiga bog‘liq bo‘lganligi sababli, quyidagicha yozish mumkin:
P = Fb.k. = mg = gSh =g Y, (l.3)
bu yerda,  — suyuqlikning solishtirma og‘irligi (zichligi), kg/m3. Y — suyuqlik hajmi, m3; h — suyuqlik ustuni balandligi, m; S — idish tubining yuzasi, m2.
Unda, m = Y tengligi va (l.2) asosida (l.l) birlik yuzaga ta’sir etuvchi bosimni quyidagicha yozish mumkin: p = g h.
Suyuqlikning idish tubiga bergan bosimi suyuglik ustu- nining geometrik shakliga (to‘g‘ri, egri, egri-bugri va sh.k) bog‘liq bo‘lmasdan, faqat suyuqlik ustuni balandligiga bog‘liq. Bu hodisani gidrostatik g‘ayritabiiylik (paradoks) hodisasi deyiladi Qovushqoqligi o‘rtacha bo‘lgan ideal va real suyuqliklarning gidrostatik bosimi uch xossaga ega:
1-xossa. Gidroxtatik boxim har doim xuyuqlik bilan chega- ralangan xirt maydonchaxiga tik ra ichkariga yo‘nalgan bo‘ladi. Faraz qilaylik ABCDE egri sirtning ixtiyoriy C nuqtasiga normal yo‘nalishda bo‘lmagan hamma kuchlarning teng ta’sir etuvchisi P shu sirtga biror - burchak ostida yo‘nalgan bo‘lsin.
Bu kuchni ikki tashkil etuvchi, ya’ni normal Pn va urinma Pt ga ajratish mumkin.
Ma’lumki, suyuqlik siqilmaydi, shunga ko‘ra, normal kuchning sirtga ta’siri suyuqlik muvozanati shartini buzmaydi. Unda, urinma Pt kuch C nuqtadagi suyuqlik molekulasini tekislikka urinma yo‘nalishda siljishga majbur etadi va suyuqlikni muvozanat holatidan chiqarishi ham mumkin deb qaralsa bo‘ladi. Ammo bunday holat gidrostatika shartiga zid bo‘ladi. Demak, bu farazimizdagi shartga muvoflq, bunday turdagi tashkil etuvchi kuch paydo bo‘lishi mumkin emas.
Shuning uchun suyuqlikka faqat normal Pn kuch ta’sir qiladi.
Normal Pn kuchning yo‘nalishini aniqlash uchun quyidagi farazni qabul qilamiz: kugh uektorlari normal bo‘yigha ABCDE sirtidan ghiqayotgan bo‘lsin Sirtni cho‘zuvchi kuch ta’sirida suyuqlik molekulalari sil- jishi va suyuqlikni muvozanatdan chiqarishi, ya’ni suyuqlik hajmi keskin ortishi mumkin. Bu ham gidrostatika shartiga ziddir. Demak, bu cho‘zuvchi kuchlar ta’sirida suyuqlik hajmi ort- maydi. Chunki suyuqlikning ABCDE sirtiga normal va ichkariga yo‘nalgan vektor Pn kuchi ta’sir etadi va u suyuqlik hajmini orttiruvchi — cho‘zuvchi kuchga qarshi yo‘nalgan bo‘lgani uchun o‘zaro kompensatsiyalanadi
2-xossa. Suyuqlik hajmining ixtalgan nuqtaxidagi maydon- chaga ta’xir qilayotgan gidroxtatik boxim maydoncha oriyentatxi-yaxi (burilixhi)ga bog‘liq emax, ya’ni u hamma yo‘nalixhda bir xil ta’xir ko‘rxatadi.
Faraz qilaylik, suyuqlik ichkarisida tetraedr shaklidagi mu- vozanatdagi suyuqlik hajmchasi joylashgan va uning qirralari x, y, z koordinata o‘qlariga parallel bo‘lsin. Bu tetraedrning koor- dinata o‘qlari yo‘nalishida normal ta’sir etuvchi gidrostatik bosimini, Px, Py, Pz deb belgilaymiz. Unda yuzaga tik yo‘nalgan bosim kuchi Pn bo‘ladi. Har bir qirraga Px + Px, Py + Py,
Pz + Pz va normal yo‘nalishda Pn + Pn bosim kuchlari ta’sir qiladi. Elementar bosim kuchlari hisobga olmaydigan darajada kichik bo‘lgani uchun Px = Py = Pz = Pn bosim kuchlari o‘zaro teng bo‘ladi. Suyuqlikning bu xossasini L. Eyler l755-yilda 48 yoshida murakkab matematik usullar bilan yechib, hamma yo‘nalishda gidrostatik bosim bir xilligini isbotlagan: