Mavzu: Asosiy vositalar auditi

3. Asosiy vositalarning mavjudligi va saqlanishini tekshirish
Asosiy vositalar mavjudligi va saqlanishini auditorlik tekshiruvidan 
o‘tkazishdan maqsad buxgalteriya hisoboti moddalarining haqqoniyligini 
ta’minlashdan iborat.
Bunda auditor quyidagilarni tekshirishi lozim qiymati korxonada belgilab 
qo‘yilgan chegaradan past bo‘lgan obyektlar yoki qiymatidan qat’i nazar xizmat 
muddati 12 oydan kam bo‘lgan obyektlar asosiy vositalar qatoriga o‘tib 
qolmaganligi; korxonada asosiy vositalar inventar va xo‘- jalik ashyolari qatoriga va 
aksincha o‘tkazilmaganligi; bunda shuni nazarda tutish zarurki, obyekt qiymatining 
chegarasi obyektni sotib olish (foydalanishga topshirish) sanasiga aniqlanadi. 
Asosiy vositalarni inventar va xo‘jalik ashyolari qatoriga asossiz o‘tkazish auditorlik 
tekshiruvi chog‘ida aniqlanadigan xatolardan biridir. Ko‘p hollarda bunday 
o‘tkazishning sababi korxonaning amortizatsiya hisoblash ishlarini kamaytirishga 
intilishi hisoblanadi. 
Auditorlik tekshiruvi chog‘ida korxonaning asosiy vositalar obyektlariga 
mulkiy huquqining talab darajasida rasmiylashtirilganligini isbotlash zarur.
Auditorga asosiy vositalar obyektlarini yaratish, sotib olish, berish 
shartnomalari, zarur hollarda esa - qonunchilikka muvofiq oldi-sotdini ro‘yxatga 
olish guvohnomasi taqdim qilinadi.
Asosiy vositalarning to‘g‘ri baholanganligini aniqlash asosiy vositalar 
mavjudligi va harakatini tekshirish chog‘idagi muhim masalalardan biri hisoblanadi. 
Chunki mulk solig‘i bo‘yicha budjet bilan hisob-kitoblar, shuningdek, korxona 
faoliyatining moliyaviy natijalarini aks ettirish va hisobot tuzish shunga bog‘liq.

---

14 
Auditor tekshiruv o‘tkazishda asosiy vositalarni hisobga qabul qilish uchun 
asos bo‘lgan dastlabki hujjatlarni (AV-1, AV-6 va boshqa shakllar) jalb qiladi.
Asosiy vositalarni baholashning to‘g‘riligini tekshirish yoppasiga (obyektlar 
soni unchalik katta bo‘lmaganda) yoki tanlab o‘tkaziladi.
Asosiy vositalarni baholash va dastlabki qiymatini aniqlash amaldagi 
qoidalarga muvofiq amalga oshiriladi hamda asosiy vositalar obyektlarini sotib olish 
usuliga bog‘liq.
Auditor O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksiga muvofiq asosiy 
vositalar oldi-sotdi shartnomalarining mavjudligi va rasmiylashtirilishini, ayrim 
xarajatlarni asosiy vositalar qiymatiga qo‘shishning qonuniyligini; tugallangan 
qurilish obyektlari inventar qiymatining to‘g‘ri aniqlanganligi; qo‘shimcha 
qurilganidan 
va 
qo‘shimcha 
jihozlanganidan, 
qayta 
jihozlanganidan, 
zamonaviylashtirilganidan yoki qisman tugatilganidan so‘ng obyekt qiymati to‘g‘ri 
aniqlanganligini tekshiradi.
Bunda auditor №21 BHMS ga muvofiq kiritilgan o‘zgartishlarga alohida 
e’tibor qaratishi zarur. Xususan, asosiy vositalarni sotib olish va qurish bilan bog‘liq, 
ammo belgilangan tartibga ko‘ra asosiy vositalarning dastlabki qiymatiga 
qo‘shilmaydigan xarajatlar 2002-yil 1-yanvardan obyektlarning dastlabki qiymatiga 
qo‘shilmasdan, 9439 schyot debetiga olib borilganligiga e’tibor berishi kerak. 
Auditor baholarni kelishish bayonnomasi va ta’sis hujjatlarida asosiy 
vositalar baholanishining aks ettirilishi; boshqa xarajatlarni asosiy vositalar 
dastlabki qiymatiga qo‘shishning qonuniyligi; bozor baholarini qo‘llashning 
ishonchliligini tekshiradi.
Asosiy vositalar bozor bahosini aniqlash uchun aynan shularga o‘xshash 
mahsulotlar baholari to‘g‘risida tayyorlovchi – tashkilotlarning yozma ravishda 
bergan ma’lumotlaridan; ommaviy axborot vositalari va maxsus adabiyotlarda e’lon 
qilingan baholar to‘g‘risidagi ma’lumotlardan; ayrim asosiy vositalar obyektlarining 
qiymati to‘g‘risida ekspert xulosalaridan foydalanish mumkin. Bunday asosiy 
vositalarni tashib keltirish bo‘yicha korxona tomonidan qilingan xarajatlar ham 
obyekt qiymatiga qo‘shiladi.

---

15 
Chet el valutalari hisobiga sotib olingan asosiy vositalarni baholash chet el 
valutasini O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan, asosiy 
vositalar obyektini sotib olish sanasiga amal qilayotgan valuta kursi bo‘yicha 
so‘mga hisoblab o‘tkazish yo‘li bilan amalga oshiriladi. 
Auditor kontrakt shartlariga muvofiq mulkka egalik huquqining o‘tish vaqti 
to‘g‘ri aniqlanganligi; asosiy vositalarni sotib olish bilan bog‘liq bojxona to‘lovlari 
va boshqa chiqimlarning sotib olingan asosiy vositalar qiymatiga qo‘shilganligini 
tekshirishi lozim.
Auditor asosiy vositalarni baholashning to‘g‘riligini tekshirish chog‘ida 
asosiy vositalar dastlabki qiymatining o‘zgarish hollari bo‘lganligiga, qanday 
sabablar (qo‘shimcha qurish, qo‘shimcha jihozlash, qayta jihozlash, qisman 
tugatish) o‘zgarishga olib kelganligiga, kapital qo‘yilmalarga doir xarajatlar 0810, 
0820, 0840, 0850, 0860 va 0890-schyotlarda aks ettirilganligiga e’tibor qaratishi 
lozim.
So‘nggi yillarda asosiy vositalarni qayta baholashni tekshirish muhim 
ahamiyat kasb etmoqda. 21-BHMSga muvofiq korxonalarda asosiy vositalar 
obyektlarini qayta baholash summalari 8530–«Mulklarni qayta baholash bo‘yicha 
tuzatishlar» schyotida aks ettiriladi. Bunday tekshiruv qayta baholash natijalari 
rasmiylashtirilgan hujjatlar asosida amalga oshiriladi.
Bunda auditor quyidagilarni tekshirishi lozim: barcha asosiy vositalar 
to‘lig‘iga yoki ularning bir qismi qayta baholanganligi; asosiy vositalar tarkibida 
hisobda turgan yer uchastkalari va tabiiy foydalanish obyektlari qayta 
baholanganligi; qayta baholash qanday usullar yordamida o‘tkazilganligi 
(indeksatsiya qilish yoki hujjat bilan tasdiqlangan bozor baholari bo‘yicha 
to‘g‘ridan-to‘g‘ri hisoblab o‘tkazilishi va h. k.); bozor baholarini tasdiqlaydigan 
hujjatlarning mavjudligi; hisob-kitoblar to‘g‘riligini tanlab tekshirish; qayta 
baholashdan so‘ng eskirganlik darajasi o‘zgarganligi, qayta baholash natijalarining 
inventar kartochkalarida aks ettirilganligi, qayta baholash natijalarining buxgalteriya 
hisobi schyotlarida to‘g‘ri aks ettirilganligi, qayta baholash natijalarining hisobot 
tuzishda hisobga olinganligi va shu kabilar. 

---

16 
Asosiy vositalar mavjudligini tekshirish uchun analitik hisobni tashkil etish 
o‘rganiladi (bu haqda keyingi mavzuda batafsil ma’lumot beriladi). Shuningdek, 
auditor asosiy vositalar qanday saqlanayotganligini va ularni inventarizatsiya qilish 
natijalarini ham tekshirishi lozim.
Asosiy vositalarni inventarizatsiya qilishni tekshirishda auditor dastlabki 
hujjatlar 
- 
iventarizatsiya ro‘yxatlari (inv-1, inv-10, inv-18-shakllar), 
inventarizatsiya komissiyasi majlis bayonnomalarini, inventarizatsiya natijalari 
bo‘yicha korxona rahbariyatining qarorini o‘rganadi. 
Inventarizatsiya materiallarini tekshirish auditorga auditorlik risklari va 
auditorlik amallarini tuzatish uchun, ichki nazorat natijalariga qanchalik tayanish 
mumkinligiga ishonch hosil qilishi uchun zarur.
Bunda u inventarizatsiya o‘tkazishda №19 – «Inventarizatsiyani tashkil etish 
va o‘tkazish» nomli BHMS umumiy qoidalariga, xususan 24-29 bandlariga rioya 
qilinganligini aniqlaydi. Shu bilan birga auditor inventarizatsiya natijasida oshiqcha 
va kam chiqqan asosiy vositalarni buxgalteriya hisobi schyotlarida aks ettirilishi va 
soliqqa tortilishining to‘g‘riligini ham tekshiradi. Bunda auditor O‘zbekiston 
Respublika Adliya vazirligi tomonidan 2001-yil 23-iyunda 1054-raqam bilan 
ro‘yxatga olingan «Inventarizatsiyada aniqlangan mulklar kamomadi va oshiqcha 
chiqishini buxgalteriya hisobida aks ettirish va soliqqa tortish to‘g‘risidagi qaror»ga 
rioya qilinganini tekshiradi.
Ushbu hujjatga muvofiq inventarizatsiyada aniqlangan asosiy vositalar 
kamomadi buxgalteriya hisobida quyidagi tartibda aks ettiriladi:
a) 
kam chiqqan asosiy vositalar obyektining dastlabki (tiklash) 
qiymatini hisobdan o‘chirishda
Debet 9210-«Asosiy vositalarning chiqimi» schyoti
Kredit 0100-«Asosiy vositalarni hisobga oladigan schyotlar» (0110-0199) b)
b) 
kam chiqqan asosiy vositalar obyekti bo‘yicha hisoblangan 
amortizatsiya summasini hisobdan o‘chirish.
Debet 0200-«Asosiy vositalar eskirishini hisobga oladigan schyotlar» (0211-
0299).

---

17 
Kredit 9210-«Asosiy vositalarning chiqimi» schyoti
v) kam chiqqan asosiy vositalar obyektining qoldiq qiymatiga
Debet 9430-«Boshqa operatsion xarajatlar» schyoti
Kredit 9210-«Asosiy vositalarning sotilish va turli chiqimi» schyoti 
Agar baholash natijasida obyektning bozor qiymati (undiriladigan summa) 
kam chiqqan obyekt qoldiq qiymatidan yuqori bo‘lsa, olingan daromad summasi 
buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi:
Debet 4730 –«Moddiy zararni qoplash bo‘yicha xodimlarning qarzlari» 
schyoti aybdor yoki moddiy javobgar shaxsdan undirilishi lozim
Kredit 9430 – «Boshqa operatsion xarajatlar» schyoti aybdor yoki moddiy 
javobgar shaxsdan undirilishi lozim 
Kredit 9310 – «Asosiy vositalarning chiqimidan olingan foyda» schyoti 
aybdor shaxs yoki moddiy javobgar shaxsdan undirilishi lozim bo‘lgan bozor 
qiymati va qoldiq qiymati o‘rtasidagi farq summaga (olingan daromad)
Olingan daromad summasi umumiy belgilangan tartibda soliqqa tortiladi.
Agar baholash natijasida obyektning bozor bahosi (undiriladigan summa) 
kam chiqqan obyektning qoldiq qiymatidan past bo‘lsa, ko‘rilgan zarar summasi 
buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi:
a) debet 4730-«Moddiy zararni qoplash bo‘yicha xodimlarning qarzlari» 
schyoti aybdor yoki moddiy javobgar shaxsdan undirilishi lozim bo‘lgan bozor 
qiymatiga.
Debet 9430-«Boshqa operatsion xarajatlar» schyoti tegishli analitik schyoti 
– aybdor yoki moddiy javobgar shaxsdan undirilishi lozim bo‘lgan bozor qiymati va 
qoldiq qiymati o‘rtasidagi farq summaga (ko‘rilgan zarar summasiga)
Kredit 9430 – «Boshqa operatsion xarajatlar» schyotining «Moddiy 
boyliklarning kamomadi va buzulishi bo‘yicha zararlar» analitik schyoti kam 
chiqqan asosiy vosita obyektining qoldiq qiymatiga.
Ko‘rilgan zarar summasi daromad (foyda) solig‘ini hisoblashda umumiy 
belgilangan tartibda soliqqa tortiladigan bazaga qo‘shiladi.

---

18 
Kamomadning aniq aybdor topilmagan yoki moddiy javobgar shaxslardan 
undirib olish imkoni bo‘lmagan hollarda kam chiqqan asosiy vositalarni hisobdan 
o‘chirish quyidagi tartibda amalga oshiriladi.