Mavzu: Atrof Tabiiy muhutni xalqaro ekalogik muhofaza qilishning huquqiy asoslari

E k o l o g i y a e k s p e r t iz a s i

Butun dunyo mamlakatlarida tabiatni saqlab qolish, insonni o ‘rab turgan tabiiy muhit «sifati» m avjud va potensial energiya resu rslarid an o q ilo n a fo y d a la n ish , ta b ia td a g i ek o lo g ik m u vozan atn i saqlab q olish m asalalarin i k o ‘zda tutuvchi ekologik-iqtisodiy siyosatni shakllantirish uchun nazariy va am aliy qadam lar zarurligi tan olingan. G ‘arb adabiyotlarida «H ar qanday qurilishi m oM jallanayotgan obyektlarni tabiiy m uhitga ta’sirini baholash» ekologiya ekspertizasi tushunchasi bilan m a’nodosh tushuncha sifatida keng targMb qilinadi.

Majburiy ekologik ekspertiza jarayonini am alda barcha rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda yoMga qo‘yilgan.

1969-yilda A Q SH da x o ‘jalik a m aliyotid a loyih alarn in g ekologiya ekspertizasi «Atrof-m uhitni m uhofaza qilish sohasida m illiy siyosat to ‘g ‘risida»gi qonun qabul qilingach yoMga q o ‘yilgan: M am lakatda ek ologiya ekspertizasi ishi federal idoralam ing asosiy faoliyati hisoblanadi. G ‘arb mamlakatlarida « O b y ek tla m in g ta b iiy m u h itga t a ’sirin i b a h o la sh » g a sarflanadigan m ablag4 loyiha-sm eta qiym atining o ‘rtacha 1 foizini tashkil qiladi. Chet m am lakatlar tajribasi ekologiya ekspertizasining iqtisodiy samarasi yuqoriligini k o‘rsatmoqda.

0 ‘zbekiston Respublikasida mavjud ekologik muammolarni yechish va tabiiy muhit sharoitlarini saqlash, tabiiy resurslardan oqilona foydalanishning huquqiy, iqtisodiy ham da tashkiliy asoslarini belgilab berish maqsadida qabul qilingan «Tabiatni m uhofaza qilish to ‘g ‘risida»gi qonunida davlat ek ologiya ekspertizasining maqsadlari va uning obyektlari aniqlab berilgan. Qurilishga yoki boshqa m aqsadda ishlatishga moMjallangan sanoat korxonasining, biror qurilma yoki asbobining tabiiy muhitga ta’sirini aniqlash uchun ular ekologiya ekspertizasidan o ‘tkaziladi. E kspertizaning asosiy vazifasi tabiiy m uhitni in son n in g zararli fa o liy a tid a n m u h ofazalash d ir. S a n o a t korxonalari, suv inshootlarini qurish yoki ta’mirlash loyihalarini ekspertizadan o ‘tkazish, yoM q o‘yilgan hatto va kamchiliklarni tu zatish im k o n iy a tin i beradi. E k sp ertizad a q u rilish va ta ’m irlashd an tashqari, d avlat sta n d a rtla ri, k im y o v iy m oddalam ing qoMlanish texnik sharoitlari, transport vositalari va ularni ishlatish vaqtida muhitga tarqatilgan zararli moddalari, shovqin, elektromagnit toMqin kabilar bilan ta’sirni kamaytirish maqsadida maxsus qurilmalar quriladi.

Ekspertizalarning davlat va tashkilot turlari bor. D avlat ekologiya ekspertizasini tabiatni muhofazalash Davlat q o‘m itasi o ‘tkazadi. K o ‘p qirrali muhim qurilishlarni har tom onlam a mukammal o ‘rganish maqsadida har xil mutaxassislardan iborat ekspert kom issiyalari tuziladi. T ashkilotlarning ek ologiya ekspertizasini vazirlik va tashkilotlarning tabiatni m uhofazalash boMimi va sanitar-epidemiologiya boMimi xodimlari o ‘tkazadilar. Ekspertiza davlatning ekologiyaga oid qonun va qoidalariga asoslanib olib boriladi, chiqariladigan chiqindi va ularning salbiy ta’sirlari m e’yornomada ko‘rsatiladi. Chiqindilar ruxsat etilgan chegaraviy m e'yor RECH M dan oshib ketm asligiga alohida aham iyat beriladi. Sanoatni yoki unda ishlatiladigan asbob- uskunani ekologik jihatdan xavfsizligi yoki sozligi ulardan chiqadigan chiqindilar miqdori va ularning toksiklik xususiyatlari bilan belgilanadi. Agar yangi texnologik jarayon oldingisiga nisbatan kam roq chiqindi chiqarsa, u ekologik xavfsizroq hisoblanadi.

Ekologiya ekspertizasida tabiiy muhitga shikast yetkazish orqali xalq x o ‘jaligiga yetqaziladigan zararlar ham hisoblanadi. Zararlarni quyidagi uch turga boMish m umkin: a) boMgan zararlar; b) boMadigan zararlar; d) oldi olingan zararlarga ajratiiaai.

BoMishi mumkin zararlar tegishli choralar ko‘rilmagandagi zararlardir. Choralar k o‘rilgandan so‘ng ham xalq xo‘jaligiga yetkazilgan zararlar boM adigan zarar hisoblanadi. BoMishi mumkin boMgan zarardan yana boMadiganini ayirsa oldi olingan zarar miqdori kelib chiqadi. Zararlarni hisoblashda muhitning iflo sla n ish d a ra ja si, m u h itn in g iflo sla n ish in in g in son salom atligiga, xalq x o ‘jaligiga yetkazadigan zarari, jum ladan, qishloq xo‘jaligi, chorvachilik va sanoat korxonalari ko‘radigan zarar, havo tarkibining o ‘zgarishi, kislotali yomgMrlar ta ’sirida in sh o o tla rn in g , tarixiy ob id a va h aykallarn ing b u zilish i tezlashishidan keladigan zararlar inobatga olinadi. Zararlarning b ir la m c h i va ik k ila m c h i xillari bor. Birlamchisi ishlab chiqarish jarayonlari bilan bogMiq, ikkilamchisi chiqarilgan m ahsulotni ishlatish, ishdan chiqqanlarini y o ‘qotish bilan bogMiq. Tabiiy muhitga keltiriladigan z a r a r iq t is o d iy va e k o lo g ik boMishi ham m um kin. M asalan, m uhitning ifloslan ish i natijasida biror x o ‘jalikning dehqonchiligi va chorvachiligiga keltirilgan zarar iqtisodiy zarar boMib, uning o ‘rnini pul bilan qoplasa boMadi. Ekologik zarar esa biror shaxs yoki aniq tashkilotga tegishli boM m ay, u tab iiy m u h itga zarar y etk azish orqali inson salom atligiga va faoliyatiga salbiy ta’sir k o‘rsatadi. Ekologik zararni o ‘z navbatida ikkiga boMish m um kin. Birinchisida keltirilgan zararlarni y o ‘qotish uchun qayta tiklash, ta’mirlash ishlari o ‘tkazilishi m um kin, ikkinchi xil ekologik zararlarni esa tiklab boMmaydi. Bunga asosan qazilma boyliklam i ishlatishda isrofgarchilikka yoM q o ‘yish va ularni butunlay y o ‘qotib yuborish kiradi. Bunday ishlardan keladigan zararni hisoblab boMmaydi.

Xulosa sifatida umumlashtirib, tabiiy muhitga keltiriladigan zararlarning quyidagi guruhlarini k o‘rsatish mumkin:

H avoning tabiiy m uhitga va inson salom atligiga zarar keltiruvchi m oddalar bilan ifloslantirish.

X o ‘jasizlik bilan suvni isrof etish va suv havzalarini ifloslantirish.

Y erlarni san oat, qurilish, m aishiy chiqindilar bilan ifloslantirib, ularni qayta tiklash (rekultivatsiya) choralarini ko’rmaslik.

12.Ekologiya m onitoringi nima?

13. Ekologiya m onitoringi m aqsadini tushuntiring?

14.R ivojlangan davlatlarda «M onitoring» qanday tashkil etilgan?

6 .5 . A t r o f-m u h it m u h o fa z a s in in g h u q u q iy a s o s la r i

Tabiatni m uhofaza qilishning huquqiy asoslari O'zbekiston R esp u b lik a sin in g K o n stitu tsiy a sid a o 'z ak sin i to p g a n . K onstitutsiyaning 50,54,55 va 100-moddalarida fuqarolam ing ushbu soh ad agi huquq va m ajb u riyatlari, a trof-m u h itga m u n osab at va boshqaruv tizim i b o 'g 'in la rin in g fa o liy a ti belgilangan. Jum ladan, 50-m oddada «Fuqarolar atrof tabiiy m uhitga ehtiyotkorona m unosabatda bo'lishga majburdir»lar deyiladi. 100-moddada atrof-m uhitni m uhofaza qilish m ahalliy hokim lik organlari vazifasiga kirishi ta ’kidlangan.

Respublikam iz o ‘z m ustaqilligini qo'lga kiritgandan keyingi eng yirik voqealardan biri tabiatni m uhofaza qilish faoliyatining huquqiy ta’milanganligi bo'ldi. 1992-yil 9-dekabrda 0 ‘zbekiston R espublikasining «T abiatni m uhofaza qilish to ‘g'risida»gi qonuni qabul qilindi. Bu qonun tabiiy m uhit sharoitlarini saqlab qolishni, inson va tabiat o'rtasidagi m unosabatlam ing bir tekis rivojlanishini, ekologik tizimlarning tabiiy majmualarini va ayrim obyektlarni m uhofaza qilish m aqsadida tabiiy resurslardan oqliona foydalanishning huquqiy, iqtisodiy va tashkiliy asoslarini belgilab beradi va insonlam ing yashash sharoitlarini yaxshilash huquqini ta’minlaydi. Hozirgi vaqtida 0 ‘zbekistonning ekologik m unosabatlarini tartibga solishda konstitutsiya va tabiatni m uhofaza qilish to'g'risidagi qonunidan tashqari, O 'zbekiston Respublikasining «A lohida him oya qilinadigan tabiiy hududlar to'g'risida»gi qonuni m avjud. (7-m ay 1993-yil). Bu qonun Respublika hududidagi umumm illiy boylik hisoblangan tabiiy m ajm ualar, sog'lom lashtirish m askanlari, m adaniy, ilm iy, iqtisodiy ekologik nuqtai nazardan takrorlanm as va noyob hududlarni himoya qilishning huquqiy, ekologik, iqtisodiy va tashkiliy asoslarini ta ’m inlaydi. Shuningdek, O 'zbekiston Respublikasining «Sanitar nazoratlar to ‘g'risida»gi qonuni (1992-yil 3-iyul), 1989-yil 20-iyun oyid a esa O 'zb ek iston R espublikasining «Yer to ‘g'risida»gi qonuni qabul qilingan.

O'zbekiston respublikasi Oliy M ajlisining 1991 -yil 20-noyabr va

1993-yil 7-may hamda 1994-yil 23-sentabr oylarida bu qonunga o'zgartirishlar va qo'shim chalar kiritilib, takom illashtirilgan variantlarida yerlardan foydalanishni tartibga solish, yerdan o q ilo n a fo y d a la n ish va ularni him oya q ilish , tu p roq lar unumdorligini oshirish, tabiiy muhitni saqlash va yaxshilash kabi vazifalarni amalga oshirish huquqini ta’minlash ko'zda tutilgan.

1993-yil 6-m ayda O 'zbekiston R espublikasining «Suv va suvlardan foydalanish to ‘g'risida»gi qonuni qabul qilingan. Bu qonunning vazifasi suvga bo'lgan munosabatlarni tartibga solish, aholi va xalq xo'jalik obyektlarida suv resurslaridan oqilona foydalanish, suvlarni ifloslanishdan, sifatini buzilishidan va kam ayib b orishidan h im oya q ilish , ularga zararli t a ’sir ko'rsatuvchi omillardan ogohlantirish va bunga yo'l qo'ym aslik, suv m anbalari holatini yaxshilash borasida korxonalarning huquq va majburiyatlari belgilab berilgan.

1994-yil 23-sentabrda O'zbekiston Respublikasining «Yer osti boyliklari to'g‘risida»gi qonuni qabul qilingan. Qonun 10 ta bo'lim va 51 ta m oddadan iborat. Ushbu qonunning vazifalari mineral xom ashyolarga, shuningdek, yer osti suvlariga bo'lgan ehtiyojlarni qondirish uchun yer osti boyliklaridan oqilona, kompleks foydalanishni, ulardan foydalanish vaqtida atrof tabiiy muhitni m uhofaza qilish va bu boradagi ishlarni bexatar olib borishni, davlat va fuqarolar m anfaatlarini him oya qilish m aqsadida yer osti b oylik lariga egalik q ilish d a, ulardan foydalanishda va ularni tasarruf etishda yuzaga keladigan m u n osabatlarni tartibga solish d an , sh un in gdek, yer osti boyliklaridan foydalan uvchinin g haq-huquqlarini him oya qilishdan iborat.996-yil 27-d ek ab rd a O 'zb ek isto n R esp u b lik a sin in g «Atmosfera havosini m uhofaza qilish to'g‘risida»gi qonuni qabul qilingan. Q onun 30 ta m oddadan iborat b o'lib , atm osfera h avosin i m uhofaza q ilish to 'g 'risid a g i qonun hujjatlari, fuqarolam ing huquq va majburiyatlari, standartlar va m e’yoriy hujjatlar, havo muhitiga zarar yetkazganlik uchun javobgarlik kabi m oddalar m aviud.

1999-yil 14-aprelda O'zbekiston Respublikasining « 0 ‘rmon to ‘g ‘risid a»gi q onuni qabul q ilin g a n . U nda respublika hududidagi o ‘rmonlarni himoya qilish, ulardan foydalanishni tartib ga so lish n in g h uquqiy a so sla ri ish la b ch iq ilg a n . Shuningdek, «H ayvonot va o'sim liklar dunyosini himoya qilish to'g'risidagi» qonunning to'ldirilgan varianti qabul qilingan. U nda respublikada noyob yo'qolib borayotgan o ‘sim lik va hayvonlarni him oya qilishni va ulardan foydalanishni tartibga solishning huquqiy asoslari belgilab berilgan. O 'zb ek isto n R esp u b lik a sin in g « E k o lo g ik ekspertiza to'g'risida»gi qonuni qabul qilingan. Ushbu qonunda 0 ‘zbekiston R espublikasi hududida joylashgan tashkilot va m uassasalam i qayta qurish va kengaytirish loyihalarini ekologik nuqtai nazardan baholash tartibi, m uddatlari, uni am alga oshirishda tom onlam ing huquq va burchlari belgilab berilgan.

2001 -yil 6-d ek ab rd a 0 ‘zb ek isto n R esp u b lik a sin in g «C hiqindilar» to ‘g ‘risidagi qonuni qabul qilingan. U shbu qonunda respublika hududida chiqindilardan foydalanish, ularni qayta ishlash, eksport qilish tartibi, bu borada korxona va tashkilotlarning huquq va majburiyatlari o ‘z ifodasini topgan. Shuningdek, 0 ‘zbekiston Respublikasining ikkinchi chaqiriq 7- sessiyasida 0 ‘zbekiston hududida «Biologik rang-baranglikni saqlash» konvensiyasi ham qabul qilingan.

0 ‘zbekiston hududida ov qilish va baliq ovlash tartibi 0 ‘zbekiston R esp ub lik asi O liy K en gash in in g 1993-yil 3- sentabrdagi № 937-XIII sonli va Vazirlar M ahkam asining 1993- yil 15-dekabrdagi № 6 0 0-son li q arorlariga k o ‘ra am alga oshiriladi. Shuningdek, 0 ‘zbekiston R espublikasida ov va baliqchilik xo'jaliklari to ‘g ‘risidagi qaroriga asosan Vazirlar Mahkamasi tom onidan 1991-yil 10-aprelda tasdiqlangan № 95- sonli ko‘rsatm asiga k o ‘ra ham da 0 ‘zbekiston R espublikasi tabiatni m uhofaza qilish D avlat qo'm itasining 1992-yil 8-iyun va 1993- yil 5-yanvardagi buyrug‘iga binoan am alga oshiriladi.

Huquqiy dallatnomalar bilan birga 0 ‘zb ek isto n

Respublikasida tabiatni m uhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish sohasini tartibga solishga yo'naltirilgan qator huquqiy asoslangan m e’yoriy d alolatnom alar qabul qilinganki, ularning barchasi bu sohadagi ishlarni tartibga solish uchun xizm at qiladi. Bularga quyidagilar m isol bo'la oladi: xususiy m ulk to ‘g'risidagi. kooperatsiya to'g'risidagi, ijara to 'g'risid agi, korxonalar to'g'risid agi, olinadigan soliqlar to 'g 'r isid a g i, birlashm alar, tash k ilotlar, jo y la rd a d a v la t h okim iyati organlari to 'g ‘risidagi, fuq arolam i o 'z in i-o 'zi boshqarish organlari to'g'risidagi, standartlashtirish to‘g'risidagi huquqiy-m e’yoriy hujjatlar shular jumlasidandir.

O 'zbekiston R espublikasida tabiatni m uhofaza qilish" va m axsus m uhofaza qilinadigan tabiiy hududlar to'g'risid agi qonunlarning qabul qilinishi m unosabati bilan ishlab turgan huquqiy asosga ega bo'lgan dalolatnom alarga o'zgartirish va qo'shim chalar kiritilgan. Bundan maqsad, ularni O 'zbekiston R espublikasi K onstitutsiyasida ko'rsatib o'tilgan qonunlar talablariga m uvofiqlashtirishdan iborat.

Tabiatni m uhofaza qilish to'g'risidagi qonunlam i hayotga tatbiq etish birinchi navbatda D avlat hokim iyati va boshqaruv organlari, m axsus m as’ul organlar, yuridik va fizik shaxslar to m on id an k om p in ten siya va q oid alarga asosan am alga oshiriladi.

Tabiatni m uhofaza qilish to'g'risidagi qonunlam i buzganlik uchun ja v o b g a rlik k a to rtish m a salalari O 'z b e k isto n Respublikasining m a’muriy javobgarlik to'g'risidagi kodeksida' tabiiy m uhitni m uhofaza qilish va tabiatdan foyd alan ish so h a sid a g i h uq u q b u zarlik uchun m a ’m uriy ja v o b g a rlik m e’yorlarida belgilangan. M a’muriy kodeksda jinoyat turiga qarab turli miqdorda jarim alar to'lash va m a’lum huquqdan mahrum qilish jazolari ko'rsatilgan. O'zbekiston Respublikasi jinoyat kodeksining 4-bo'lim i «Ekologiya sohasidagi jinoyatlar» deb yuritiladi. Jinoyat kodeksida ekologiya sohasidagi turli jinoyatlar uchun jarima to'lash, muayyan huquqdan mahrum qilish, mol-mulkni musodara qilish, axloq tuzatish ishlari, qam oq va ozodlikdan mahrum qilish choralari belgilangan. 1994-yil 22- sentabrda qabul q ilin gan yan gi « M a ’m uriy ja v o b g a rlik to'g'risida»gi jinoiy va jinoiy protsessual kodekslar respublikada tabiatni muhofaza qilish va undan oqilona foydalanish ishlarida muhim rol o'ynaydi. a tro f-m u h it m u am m olari b ilan bogM iq b arch a kelishm ovchiliklarni tinchlik yo'li bilan hal etish.

H ozirgi paytda X EH asosan ikki xil shaklda n am oyon boMmoqda: 1. Atrof-m uhit m uhofazasi va tabiiy resurslardan oqilona foydalanishga qaratilgan ikki yoki k o ‘p tom onlam a davlatlararo bitim, shartnom a va konvensiyalar tuzish. 2. Turli xalqaro tabiatni m uhofaza qiluvchi uyushm a, kom issiya va tashkilotlar faoliyatida ishtirok etish.

X EH umumbashariy qadriyatlarning muhim tarkibiy qism i sifatida so'nggi yuz yildan ko'proq vaqtdan beri shakllanib, takom illashib borm oqda. U ning dastlabki ko'rinishlari X IX asr oxirlaridan boshlab hayvonotlardan foydalanishni tartibga solishga qaratilgan davlatlararo harakat tarzida nam oyon bo'la boshladi.

XX asrning birinchi yarmida X E H birmuncha taraqqiy etib, m ukam m allashib bordi. 1913-yilda Bern (Shveysariya)da 18 ta davlat ishtirokida «Tabiatni m uhofaza qilish» bo'yicha xalqaro konferensiya o'tkazildi. 1923-yilda esa Parijda birinchi xalqaro tabiatni m uhofaza qilish kongressi b o'lib o'tdi. 1928-yilda Bryussel (Belgiya)da «Tabiatni him oya qilish xalqaro byurosi» ochildi. O 'tgan asrning 40-yillari oxiriga kelib, XEH maMum darajada shakllangan bo'lsa ham, am m o haqiqiy ta’sirchan xalq aro ek o lo g ik h arakatni b arpo etilish ig a to 'la lig ich a erishilmadi. H am korlik turli davlatlardagi ekologik qonunlar va am alga oshirilayotgan tadbirlar haqidagi maMumotlarni yig'ish, umumiy axborotnom alar va tavsiyalar tuzish bilan chegaralanib qoldi.

1945-yilda Birlashgan M illatlar Tashkiloti (BM T) tashkil etilishi m unosabati bilan ekologiya sohasidagi xalqaro hamkorlik ushbu xalqaro tashkilot faoliyatining m uhim tarkibiy qism i sifatida rivojlana boshladi. BM T xalqaro ekologik hamkorlikni yanada taraqqiy ettirish yo'lida ko'p ishlarni amalga oshirdi. Dastlab 1948-yilda BM T tashabbusi bilan «Tabiatni him oya q ilish xalqaro byurosi» «T ab iatni m uh ofazalash xalq aro ittifoqi»(TM XI)ga aylantirildi. Hozirgi kunga kelib ushbu ittifoq faoliyatida dunyoning 118 m amlakatidan 636 tadan ziyod davlat va jam oatch ilik tash k ilotlari ishtirok etm oqdalar. T M X I tark ib id a 6 ta d oim iy h a y ’at b o 'lib , ular a tro f-m u h it m uhofazasining eng dolzarb m asalalari bilan shug'u llan ib kelmoqdalar. Bir qator hayvonotlarni m uhofazalash borasidagi xalqaro konvensiya va kelishuvlar, turli xayrli tadbirlar, «Qizil kitob» va «Yashil kitob» lam ing tashkil etilishi kabi ishlar mana shu ittifoqning faoliyati bilan bog'liqdir.

H o zird a B M T n in g m avjud 14 ta ix tiso sla sh g a n tashkiiotlaridan 6 tasi atrof-m uhit m uhofazasiga aloqador masalalar bilan shug'ullanadi. Jumladan, YU NESK O - ta’lim, fan va m adaniyat m asalalari bilan shug'ullanuvchi tashkilot faoliyatining asosiy yo'nalishlaridan biri atrof-muhit m uhofazasi sohasida m aorif va kadrlar tayyorlash, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish bo'yicha ijobiy tajribalarni om m alashtirish, ilmiy tadqiqotlar o'tkazishga qaratilgan. FAO - oziq-ovqat va qishloq xo'jaligi bo'yicha tashkilot. U yer, suv, o'sim lik va hayvonlardan kom pleks foydalanish, ularning unum dorligini oshirish m uam m olari bilan shug'ullanadi. V O Z - xalqaro sog'liqni saqlash tashkiloti. Atrof-muhit m uhofazasining sanitar- gigiyenik m asalalari bilan sh ug'u llan ad i. V M O - xalqaro m eteorologik tashkilot. Iqlimdagi umumsayyoraviy o'zgarishlar bilan shug'ullanadi. 1MKO - dengizlar bo'yicha davlatlararo maslahat tashkiloti. Bu tashkilot dunyo dengiz va okeanlaridan fo y d a la n ish n in g ek o lo g ik jih a tla ri b ilan sh u g 'u lla n a d i. Y uqoridagilardan tashqari BM Tning ijtim oiy va iq tisodiy masalalar bilan shug'ullanuvchi kengashi - EK O SO S faoliyatida ham atrof-m uhit m uhofazasiga jiddiy e ’tibor beriladi.

1962-yild a Y U N E S K O n in g 12-bosh k on feren siyasid a «Ekologik taraqqiyot va tabiiy resurslarni, flora va faunani m uhofazalash» rezolyutsiyasi qabul qilindi.

1968-yilga kelib, XEH faoliyati sezilarli darajada kengayib, m ustahkam langan bo'lsa-da, bu borada xalqaro harakatni aniq va talab darajasida tashkil etish ham da m uvofiqlashtirishga erishilmadi. Ekologiyaga doir turli amaliy tadbirlar o'tkazish ko'pincha bir yoki sanoqli ixtisoslashgan X alqaro tashkilot (Y U N E S K O , TM X1) lam ing faoliyati doirasida cheklanib qolindi. Ekologik masalalarga ko'proq xususiy muam mo sifatida qarashlar davom etdi. Bu hoi ekologik muammolarni bir davlat yoki alohida olingan m intaqa m iqyosida, alohida biror-bir aniq, tor doiradagi tadbirlar yordamida hal etish mumkin degan yuzaki qarashlarning davom etishiga sabab b o ‘ldi. Aslini olganda, bu davrga kelib (1970) k o‘plab ekologik muammolar allaqachon bir davlat yoki millat chegarasi doirasidan chiqib umumbashariy xarakter kasb etgan edi. 1970-yildan boshlab insoniyat ekologik m uam m olar umumbashariy xarakterga ega ekanligini va ularni hal etish uchun XEH ni yanada rivojlantirish va takomillashtirish zarurligini anglab yeta boshladi. Natijada shu davrdan boshlab X EH da yangi rivojlanish bosqichi boshlandi. T o ‘rt yillik tayyorgarlikdan so‘ng 1972-yiIda Stokgolm (Shvetsiya)da 113 mamlakat, turli davlatlararo va nodavlat tashkilotlari ishtirokida B M T ning atrof-m uhit m uhofazasi b o ‘yicha konferensiyasi o ‘tkazildi. U ning natijalari asosida «Atrof-m uhit to ‘g ‘risida d ek la ra tsiy a » qabul q ilin d i, u n in g q isqacha m azm un i quyidagicha edi:

Taraqqiy etgan mamlakatlar rivojlanayotgan davlatlarga atrof-m uhit m uhofazasi uchun aniq sharoit va ehtiyojini e’tiborga olib m ablag‘lar ajratishlari zarur.

Tabiiy resurslarni hozirgi va kelajak avlodlar uchun saqlab

q olish zarur. B archa m a m la k a tla r X E H ni sam araii rivojlantirishda faol hamkorlik qilishlari lozim.

Har bir inson ozod, teng huquqli va qulay bo‘lgan atrof- muhit sharoitida yashashga haqlidir.

In so n la rn i ezish n in g a p p a rteid , irqiy k a m sitish , mustamlaka qilish va boshqa shakllari tugatilishi lozim.

Yadro qurollari sinovini to ‘xtatish zarur.

S tok golm konferen siyasi qarorlari B M Tning 32-B osh

Assambleyasida ko‘rib chiqildi va ular asosida 11 ta rezolyutsiya qabul qilindi. Bu rezolyutsiyalarda BM Tning atrof-m uhit m uhofazasi sohasidagi tadbirlarining tashkiliy. m a’m uriy va huquqiy asoslari yoritib berildi. BM T tomonidan biosferaning tabiiy boyliklaridan oqilona foydalan ish va ularni saqlab qolish masalalarini ilmiy jihatdan asoslashga katta e’tibor berila boshlandi. Y UNESK O ning 16 (1970-y.) sessiyasida atrof-muhit muhofazasi bo4yicha yangi «Inson va biosfera» - M AB dasturini am alga oshirishga qaror qilindi. Dasturni am alga oshirish uchun 25 ta davlat vakillaridan iborat Xalqaro m uvofiqlashtiruvchi Kengash (X M K ) tuzildi. M A B ning dastlabki faoliyatida tashk iliy masalalarga kengroq o'rin berilgan bo'lsa, 70-yillar oxiridan boshlab atrof-m uhit m uhofazasining 5 ta yetakchi m avzui, ya’ni nam tro p ik o'rm on lar; q u r g 'o q c h il yerlar; b io sfera qo'riqxonalari; shahar ekotizimlari; kadrlar tayyorlash bo'yicha ilmiy tadqiqotlarni kengaytirishga e ’tibor qaratila boshlandi. H ozirgi kunda M A B dasturining 973 ta loyihasini am alga oshirishda 80 dan ortiq davlatlarda ilm iy-tadqiqot ishlari olib borilm oqda. A trof-m uhit m u h ofazasi m asalalariga d un yo jam oatchiligi e ’tiborini yanada kuchaytirish maqsadida 1972- yil BM Tning 1-jahon kongressida har yili 5 iyunni «X alqaro tabiatni muhofazalash kuni» deb e’lon qilindi. Shu yili BM T Bosh A ssam bleyasining 27-sessiyasida davlatlararo ham korlikning tashkiliy va m oliyaviy tadbirlarini belgilovchi «Tashqi muhit bo‘yicha BM Tning ish dasturi» (Y U N EP) va uni boshqaruvchilari Kengashi ta’sis etildi. 1973-yil (Stokgolm ) mazkur kengashning 1 -sessiyasid a « A trof-m u h it so h a sid a g i harakat d astu ri» m uhokam a qilinib, unda X EH ning 7 ta eng asosiy yo'nalishlari belgilab berildi. Bu dastur (Y U N E P )ga binoan atrof-m uhit m uhofazasiga oid tadqiqotlarni tashkil etish, m uvofiqlashtirish va biosfera holatini kuzatuvchi (monitoring) stansiyalarini tashkil etish ishlari avj oldirildi.

1974-yil B M T ning a tro f-m u h it m u h o fa za si va ta b iiy resurslardan oqilona foydalanishga bag'ishlangan maxsus Bosh sessiyasi o'tkazildi. Unda «Y angi xalqaro ekologik tartiblarni o'rnatish haqida deklaratsiya» va bu tartiblarni o'rnatishning harakat dasturidan iborat 2 ta muhim xalqaro hujjat tasdiqlandi. Bu hujjatlarda oziq-ovqat m ahsulotlari ishlab chiqarishni ko'paytirish m uam m osiga katta e ’tibor berildi, jum ladan, sahrolashish va yerlam ing sho'rlanishining oldini olish, tabiiy va oziq -ovq at resurslariga zararli ta ’sirlarni kam aytirish, ifloslanishga qarshi kurash, resurslarni m uhofazalash va qayta tiklash bo'yicha zudlik bilan choralar ko'rishga chaqirildi.