Mavzu: Atrof Tabiiy muhutni xalqaro ekalogik muhofaza qilishning huquqiy asoslari

X E H n ing yan ada riv o jla n ish ig a B M T n in g 2 9 -B o sh

Assam bleyasida (1974-yil) qabul qilingan davlatlarning iqtisodiy huquq va majburiyatiari to'g'risidagi hujjat katta ta'sir ko'rsatdi.

U nda yalpi va to ‘liq qurolsizlanish, b o ‘shagan resurslarni iqtisodiy va ijtim oiy taraqqiyotga y o ‘naltirish; tinch-totuv yashash tam oyillarini tushunib yetish va unga am al qilish: davlatlarga chet el m onopoliyalari faoliyati ustidan nazorat o'rnatish va o'z milliy resurslariga mustaqil egalik qilish huquqini berish kabi muhim m asalalarga asosiy e ’tibor qaratildi. 1974- yili B u xarestda B M T n in g a h o li n u fu ziga b a g 'ish la n g a n umumjahon konferensiyasi o ‘tkazildi. Unda 36 davlat vakillari ishtirok etdilar. K onferensiyada tez o ‘sib borayotgan dunyo aholisi ehtiyojini tabiiy resurslardan oqilona foydalanish orqali qondirish im koniyati mavjudligi haqida m a’lumotlar keltirildi. Konferensiya ishtirokchilarining tan olishlaricha, agar mavjud mineral va energetik resurslardan oqilona foydalanilsa, ular hozirda o'sib borayotgan aholi ehtiyojini to ‘la qondirishga yetarlidir. Ekspert tam ing baholashicha, sayyoramizning mavjud tuproq qatlam i 76 millard aholi ehtiyojini minimal yoki 38-48 milliard aholini talab darajasida ozuqa bilan ta’minlashi mumkin ekan. D unyo aholisini oziq-ovqat bilan ta’minlash m uam mosiga bag'ishlangan U m um jahon oziq-ovqat konferensiyasi Rim da (1974-y.) b o iib o ’tdi. U nda 133 davlat va turli tashkilotlarning vakillari qishloq xo‘jaligini rivojlantirish, aholini oziq-ovqat bilan ta’minlash darajasini yaxshilash, ocharchilik va qahatchilikka barham berish kabi m uam m oli m asalalarga e’tibor qaratdilar. Shu ju m lad an , bu m uam m olarn i hal etish d a X E H zarur omillardan biri ekanligi ta’kidlandi.

Taraqqiyotning aniq va samarador dasturlarini ishlab chiqish BM T ning 1975-yildagi m axsus sessiyasida davom ettirildi.

S essiyada x o m a sh y o resu rslarid an o q ilo n a fo y d a la n ish , en ergiyan in g yan gi m a n b a la rin i to p ish va a tro f-m u h it ifloslanishining oldini olish zarurligi ko'rsatib o'tildi.

1976-yili Vankuverda (K anada) BM Tning aholi yashash joylari m uam m osiga bag'ishlangan konferensiyasida har bir davlat o'z tabiiy resurslaridan biosferani ifloslam agan holda oqilona foyd alan ish i zarurligi, m ilitarizatsiya m aqsadida resurslar isrofgarchilik bilan sarflanayotganligi e ’tirof etildi. BMTning 31 va 32 (1976-77) sessiyalarida bu masalalar bo'yicha Xalqaro ham kotiikning asosiy tam oyillari va tashkiliy jihatlari o'zaro kelishib olindi.

Sayyoram izdagi, ayniqsa rivojlanm agan m am lakatlardagi millionlab aholining hayoti, sog‘lig‘i suv muammosi bilan bog‘liq boMib qolm oqda. BM Tning 28 (1973), 29 (1974) va 6 (1974)- maxsus sessiyalari jahon bo‘ylab kuzatilayotgan suv tanqisligi m uam m osi m asalalariga qaratildi. 1977-yilda M ardel-Plata (A rgen tin a) shahrida ushbu m uam m o b o ‘yicha X alq aro konferensiya o ‘tkazildi. Unda 116 davlat va turli tashkilotlar qatnashdilar. Bu sessiya va konferensiyalarda suv ta’m inotini yaxshilash, suvlardan oqilona foydalanish masalalari Xalqaro darajada tahlil etildi.

Quruqlikning 1/3 qismidan k o‘prog‘i qurg‘oqchil hududlar h isoblanad i, bunday yerlam ing m aydoni so ‘nggi yillarda antropogen tazyiq ostida yanada kengayib borm oqda. H ozir

dunyoning 628 mln. (14%) aholisi shu tufayli zarar k o‘rm oqda, ya’ni yerlarni «cho‘llashuvi» insoniyat oldidigi um umsayyoraviy ek o lo g ik m uam m olard an biri b o ‘lib q o lm o q d a . U sh b u muam m oga bag‘ishlangan konferensiya 1977-yilda Nayrobida (Keniya) b o‘lib o ‘tdi. Unda 95 mamlakatdan vakillar ishtirok etdilar. K onferensiyada yerlam ing «cho‘llanish» m uam m osi k esk in la sh ib b o ra y o tg a n lig i, b uning a so siy sa b a b i yer resurslaridan nooqilona foydalanish ekanligidir deb e ’tirof etildi. K o n feren siy a n in g asosiy n atijalari B M T n in g 33 (1 9 7 7 ) sessiyasida m a’qullandi. Yerlarni ch o‘llashishi bilan kurashish harakatini amalga oshirish Y U N E P va Atrof-m uhit m uhofazasi bo‘yicha muvofiqlashtiruvchi kengash zimm asiga, keyinchalik BM T ning m a’muriy muvofiqlashtiruvchi kengashiga yuklatildi.

Yevropada xavfsizlik va hamkorlik Xelsinki (Finlandiya) kengashida ham ekologik m asalalarga keng o ‘rin berildi. K engash xu lo sa la rin in g k atta bir boM im i a tro f-m u h it m u h ofazasiga b a g ‘ishlandi. U nda Y evropa va S h im oliy Amerikaning siyosiy arboblari «Xalqlarning farovon yashashi va iqtisodiy taraqqiyotida, hozirgi va kelajak avlod manfaatlari yo‘lida atrof-muhit muhofazasi va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish masalalari muhim o ‘rin tutadi. Bu m asalalarning hal etilishiga esa faqat Xalqaro hamkorlik yo‘li bilangina erishish mumkin» degan xolisona fikrga keldilar.

BM Tning 35- (1980) sessiyasida Yer tabiatini saqlab qolish b o‘yicha «Davlatlarning hozirgi va kelajak avlod oldidagi tarixiy m as’ulyati haqida»gi rezolyutsiya loyihasi ko‘rib chiqildi va u k o ‘p davlatlar tom onidan m a’qullandi.

80-yillarda ham BM T tom onidan atrof-m uhitning muhim m asalalariga bag‘ishlangan bir qator tadbirlar amalga oshirildi. Jumladan, 1981-yilda Nayrobida energiyaning yangi va qayta tiklanadigan manbalari bo‘yicha 125 davlat va 56 ta Xalqaro tashkilot vakillari ishtirokida konferensiya o ‘tkazildi. Unda energetik tanglikning sabablari keng m uhokam a qilindi va ochib b erildi. E n ergiya o lish n in g yan gi va q ayta tik la n u v ch i manbalarini kashf etish va ulardan foydalanish bo‘yicha Harakat dasturi qabul qilindi. BM Tning atrof-m uhit m uhofazasiga bag‘ishlangan tadbirlari orasida qariyb o ‘n yil (1973—82-yillar) davom etgan dengiz suvlaridan foydalanish huquqlari bo'yicha o'tkazilgan 3- konferensiya m uhim aham iyatga ega. Fan- texnikaning shiddatli rivoji okean va dengiz resurslaridan foydalan ish im k on iyatin i k en gaytirdi va shu bilan birga insonning D unyo okeaniga tazyiqining kuchayishiga olib keldi.

1982-yilda M onteo-Bey (Yam ayka)da konferensiyaning yakuniy hujjati im zolandi. D engiz huquqlari b o ‘yicha k onvensiya davlatlar tomonidan imzolash uchun tavsiya etildi. 120 dan ziyod davlatlar bu muhim hujjatni tasdiqladilar. Ushbu konvensiya dengiz va okeanlardan foydalanishning xalqaro huquq va tartiblariga doir 500 dan ortiq moddalar va bo'limlarini o'z ichiga olgan. Jumladan, unda birinchi marta hududiy suvliklar uchun 12 m illi chegara va 200 m illi ekologik m intaqa chegaralari b elgilan ib , undan tash q arid agi d en giz resurslari barcha insoniyatga tegishli ekanligi ko'rsatib o'tilgan.

1982-yilda BM T «Um um jahon tabiat Hartiya»sini tasdiqladi. Uni insonning tabiatga m unosabatini belgilovchi o'ziga xos kodeksi deyish mumkin.

1985-yilda V enada (A vstriya) BM T rahnam oligida ozon qatlam ini m uhofazalash bo'yicha konvensiya qabul qilindi. U shbu k on ven siyad an kelib ch iq ib d u n yon in g bir q ator m am lakatlari ozon qatlam ini yem iruvchi m oddalar ishlab chiqarishni to'liq to'xtatish yoki qisqartirish bo'yicha ixtiyoriy m ajburiyatlar oldilar. K onvensiyada bundan tashqari ozon qatlamini m uhofazalashning turli jihatlariga qaratilgan ilmiy tadqiqotlarni rivojlantrish va amalga oshirish ko'zda tutilgan.

1986-yilda BM T yadro va radiatsion falokatlar holatlarida Xalqaro yordam berish yuzasidan konvensiya qabul qildi.

1989-vilda M oskvada BM Tning ekologik vaziyatlar haqida axborotlar ayirboshlash m asalalari bo'yicha konferensiyasi o'tkazildi. Hozirgi paytda Y U N E P ning axborot xizmati o'zida d u n yon i 99% a h o lisin i qam rab olg a n 135 m am lak atn i birlashtirgan.

1989-yilda G aagada atm osferani him oyalash b o'yich a Xalqaro konferensiya bo'lib o'tdi, unda 24 davlat boshliqlari iqlimning umumsayyoraviy isishi va ozon qatlamini yemirilishi ekologik holatga eng ko'p xavf solayotgan jarayon ekanligini va uning oldini olish uchun BM T rahnam oligida X alqaro tashkilot tashkil etish zarurligini ta’kidladilar. K onferensiya yuqoridagi jarayonlam ing oldini olishga chaqiruvchi G aaga deklaratsiyasini qabul qildi. Bundan tashqari, deklaratsiyada davlatlar va tashkilotlar tom onidan ekologik majburiyatlarni buzganligi uchun X alqaro BM T Sudi haqida ham fikrlar bildirildi.

1989-yilda Nayrobida atrof-muhit holatini nazorat qilib turish maqsadida kosmik laboratoriya barpo etish bo'yicha qaror qabul qilindi.

Yuqoridagilardan ko'rinib turibdiki. X X asrning 70-80- villarida BM Tning barcha m uassasa, hay’at va tashkilotlari atrof-m uhit m uhofazasiga yo'naltirilgan faoliyatlarini qayta ko'rib chiqdilar.va sezilarli kuchaytirdilar.

O'zbekistonning m ustaqillikka erishishi, yangi demokratik jamiyatni qurila boshlagani bir qator muhim, jum ladan, atrof- muhit muhofazasi sohasidagi Xalqaro hamkorlik masalalarini hal etilishiga yangicha yondashishni taqozo etadi.

O'zbekistonning 1992-yil 2-martda BM Tga tenghuquqli a ’zo bo'lib kirishi tabiat muhofazasi sohasidagi Xalqaro hamkorlik uchun ham keng yo'l ochib berdi. 1992-yili Rio-de-Janeyroda o 'tk a zilg a n B M T ning 2-jah on tab iatn i m uh ofaza q ilish kongressida Respublikamiz birinchi bor mustaqil davlat sifatida qatnashdi: Hozirgi vaqtda 0 ‘zbekistonda BM Tning atrof-muhit m uam m olari bilan shug'ullanuvchi 7 ta m issiyasi faoliyat k o'rsatm oq d a, ayniqsa, O rol va Orol b o'yid agi ek ologik m uam m olar Xalqaro tashkilotlarning diqqat m arkazida bo'lib. ushbu yo'nalishda turli tadbirlar o'tkazilm oqda.

X alq aro h am jam iyatn in g tark ibiy qism i h iso b la n g a n M arkaziy Osiyo mintaqasini barqaror rivojlanishini ta’minlovchi ijtim o iy -iq tiso d iy va ek o lo g ik m u am m olarn i yech ish d a O 'zb ek iston X E X m asalalariga katta e ’tibor berm oqda. Respublikada tabiatni m uhofaza qilish ishlari boshqa davlatlar va Xalqaro tashkilotlar bilan har tom onlam a hamkorlik qilish orqali amalga oshirilm oqda. M ustaqillik yillarida atrof-muhit m uhofazasi va tabiiy resurslardan oqilona foydalanishning turli jihatlarini tartibga soluvchi ko'plab Xalqaro shartnom alar va bitim lar tuzildi. R espublikam iz X E X ning turli yo'nalishlari bo'yicha amalga oshirilayotgan Xalqaro tadbirlarda faol ishtirok eta boshladi. O 'zbekiston Respublikasi 1985-yilda bo'lib o'tgan ozon qatlam ini him oya qilish (Vena) konvensiyasi, 1987-yilgi ozon qatlam ini yem iruvchi birikm alar b o'yich a P rotok ol (M onreal), 1989-yilgi (Bazel) xavfli chiqindilarni chegaralararo tashishni nazorat qilish konvensiyasi, 1992-yilgi (Rio-de-Janeyro) biologik rang-baranglikni saqlash konvensiyasi, 1992-yilgi (Nyu- York) iqlim o'zgarishi to'g'risidagi konvensiyalarga qo'shildi. U shbu yo'nalishlarda faol harakatlar am alga oshirilm oqda. Ekologiya va tabiatni m uhofaza qilish sohasidagi har qanday davlatlararo hamkorlik ekologik vaziyatni mahalliy, regional va umumbashariy darajada yaxshilashning asosidir.

O 'zbekiston 1992-yilda im zolangan M D H D avlatlararo E kologiya K engashining teng huquqli a ’zosi hisoblanad i.

R esp u b lik an in g X E H b orasid agi fao liy a ti. ayn iq sa O rol m uam m osiga q aratilgan m asalalard a yan ada yaq q olroq nam oyon bo'lm oqda. O 'zbekistonning faol ishtiroki va sa’y- h arak atlari tu fa y li O rol d en g izi m u am m olari b o ‘yicha Davlatlararo K engash va uning ishchi organi Ijroi qo'm itasi, O rolni qutqarish X alqaro fondi tashkil etildi va faoliyat ko'rsatm oqda.

Insoniyatni uchinchi m ing yillikda nim alar kutm oqda, insoniyat ekologik tanglik xavfi, inson salom atligini saqlash va

mustahkam lash kabi murakkab muam molarni hal eta oladimi? Y u q o rid a g i va boshqa u m u m b ash ariy va m in ta q a v iy xarakterdagi muammolar Respublikada 1992-yili tashkil etilgan ekologiya va salom atlik Xalqaro jam g‘armasi «Ekosan»ning diqqat markazida turibdi. Hozirgi kunda bu jam g'arm aning chet eilarda bir nechta v a k o la tx o n a va b o ‘lin m alari fa o liy a t ko'rsatm oqda. U BMT, OBSE, Y U N ISE F , VOZ, Y U N E SK O va boshqa yetakchi Xalqaro tashkilotlar bilan faol hamkorlikda ish olib bormoqda. 0 ‘zbekistonning tashabbusi bilan 1995-yili T o sh k en td a M arkaziy O siy o d a g i m in ta q a v iy x a v fsizlik muammolariga bag'ishlangan Xalqaro seminar o ‘tkazildi. Unda 20 ta X alqaro tashkilot va 30 dan ortiq m am lakat vakillari ishtirok etdilar.

1995-yilda N ukusda M arkaziy O siyo m am lakatlari va X alqaro tashkilotlarning O rol dengizi havzasini barqaror rivojlantirish masalalari bo‘yicha Deklaratsiya qabul qilindi.

In so n iy a t b osh iga koM anka so lib turgan ek o lo g ik falokatlarning oldini olish bo‘yicha Xalqaro hamkorlik m a’lum darajada shakllangan va muhim tadbirlar am alga oshirilgan bo‘lsa-da, hali bu boradagi ishlarni yanada izchil faollashtirish zarur. Chunki hozirgacha atrof-muhit m uhofazasi va insoniyatga yetarli, qulay yashash sharoitlarini yaratish m asalalarini boshqarib turuvchi tom m a’nodagi keng k o‘lamli, ta’sirchan, xolis, yagona Xalqaro tizim vujudga kelgani y o ‘q. K o ‘rinib turibdiki, XEH takom illashib borishi insoniyat taraqqiyotining bundan keyingi bosqichlarida ham muhim hayotiy zaruratlardan biri bo‘lib qolaveradi.

T e k s h ir u v s a v o lla r i

XEH nima uchun zarur?

XEH qanday tamoyillarga asoslanishi lozim?

XEH deganda nimani tushunasiz?

X EH ning qanday shakllarini bilasiz?

X EH ning i950-yiiiargacha boMgan davrini ta’rifiang?

XEH 1950-1970-yillarda qanday rivojlangan?

XEH ning 1970-yildan keyingi davrini ta’riflang?

BM Tning ekologik faoliyati haqida nimalarni bilasiz?

O 'zbekistonning X EH dagi ishtirokini tushuntiring.

10.M AB (inson va biosfera) dasturi haqida nimalar bilasiz?

6 .7 . E k o lo g ik t a r b i y a v a t a ’ lim

Tabiatni m uhofaza qilish bo'yicha ta’lim berish - bu tabiatni m uhofaza qilish m asalalarining nazariy va am aliy jihatdan o'zlashtirishga yo'naltirilgan o ‘qitish tizimidir. U m um iy va m axsus ekologiya asoslarini bilish har bir zam onaviy kishi uchun zarur bo'lgan m adaniyat elem enti hisoblanadi. Ekologik ta ’lim berishdan maqsad, har bir kishiga kelajakda u qaysi sohada ish la sh id a n q a t’i nazar, ta b ia t va ja m iy a tn in g o ‘zaro m unosabatlari to ‘g 4risidagi bilim larni berishdir. E k ologik ta ’lim ni shakllantirishda tabiatn i m uhofaza qilish, uning resurslaridan sam araii foydalanish prinsiplarini o'zlashtirish birinchi darajali aham iyatga ega. Buning uchun tabiatdan foydalanishda keng om m alashgan «Tabiatdan in’om -ehson kutib o'tirm aym iz, balki undan undirib olam iz» qabilidagi eskicha fikrlashdan, b oshq ach a q ilib aytganda. «B izn in g m am lakatim iz bitm as-tuganm as tabiiy boyliklarga ega va ulardan samaraii foydalanishga hojat y o ‘q» degan fikrdan uzoq boMish kerak.

E k ologik savod xon lik k a erish ish yo 'lid a in so n la m in g ekologik bilim darajasini oshirish hamda mamlakat va regionlar bo'yicha atrof-m uhitni ifloslantiruvchi m anbalar to'g'risida m a'lum otlar berish muhim aham iyatga ega. Chunki bunday m a’lumotlarga ega bo'lish, umumiy ekologik holatni ko'z oldiga k eltirish. tabiatga va in sonlar sa lo m a tlig ig a salbiy ta ’sir ko'rsatuvchi omillarni cheklash va yo'qotish bo'yicha am aliy faoliyatda ishtirok etish uchun zarur.

Ekologik ta ’limda dunyoqarashni ekologiyalashtirish ham muhim yo'nalishlardandir. Bunga erishishning muhim vositasi insonlam ing o'z ustida ishlashlari, tabiat sirlarini o'rganishga va ek o lo g ik bilim larini d o im o o sh irib borishga b o 'lg a n intilishlaridir. Dunyoqarashni ekologiyalashtirish, ekologiyaga doir fanlarni to'la o'zlashtirish bilan birga, iqtisodiy. siyosiy, tex n ik a v iy , h uq uq iy va b oshq a so h a la rn in g ek o lo g ik munosabatlarini bilish orqali amalga oshiriladi.

Ekologik ta ’lim berishda ekologik falokatlar sabablarini to‘g‘ri baholash ham muhim ahamiyatga ega. Aholining ekologik savodsizligi yoki savodining kamligi, tashviqot-targ‘ibot ishlari sam arasining pastligi va bu ishlarni m utaxassis boMmagan kishilar tomonidan olib borilishi, shuningdek, insonning ekologik faoliyati asosiy diqqat markaziga q o‘yilm asligi turli chalkash fikrlaming paydo boMshiga sabab boMadi.

E k o l o g i k t a r b i y a va ta’lim jarayonlarini bir-biridan ajratib boMmaydi. Ular doim o ‘zaro aloqada rivojlanadi. Shaxsning tabiatga boMgan insoniy munosabatlari oilada va maktablarda beriladigan ek o lo g ik tarbiya orq ali sh ak llan ad i. O ilada beriladigan ekologik tarbiya asosan ota-onalarning oiladagi o ‘zaro m unosabatlariga bogMiq. Oilalar va uning har bir a ’zosi tabiiy muhitni saqlash masalasiga o ‘zicha yondashadilar. Oilaviy hayot, ota-on alarn in g ish joylari, ularning o ‘z fuqarolik burchlarini to ‘g ‘ri his etishlari, oilada o ‘zlarini tutishlari bolalarning tabiatga va insonlarga boMgan m unosabatlarining shakllanishida ilk debocha h isoblanad i. B olalarni oilada tarbiyalashda ota-onalar tarbiyachi rolini o ‘ynaydilar. O ta- onalarning oilada o ‘zlarini tutishlari va ularning bolalarga ta’siri «Eng hal qiluvchi omildir». A.S.M akarenko «Tarbiya to‘g ‘risida m a’ruzalar» nomli kitobida shunday yozadi: «Siz bola bilan g a p la sh a y o tg a n in g izd a yok i unga biror n arsani ko‘rsatayotganingizda unga tarbiya berayapman deb o ‘ylamang.

Siz unga o ‘z h a y o tin g izn i har d a q iq a sid a , h atto иубал/

^ 0‘q lig in g izd a ham ta ’lim b erasiz. B o la la rn i h aq iq iy muallifligingiz ostida tarbiyalaysiz».

Bolalarga ekologik tarbiya berishda ulaming k o‘z oldida sodir boMayotgan jonli, chiroyli m isollam i keltirish lozim . Oilada aytilayotgan har bir so ‘z, har bir ohang, har bir qilinayotgan ishni bola to ‘g‘ri qabul qiladi va shu muhit bola uchun ideal holat hisoblanadi. Bu borada xalqimiz o ‘rtasida «qush uyasida k o‘rganini qiladi» degan ibora bejiz aytilmagan.

Ekologik tarbiya muammosini 0 ‘zbekiston Respublikasining m aktabgacha ta’lim muassasalarida hal etish uchun quyidagi ikki y o ‘nalishda ish olib borish maqsadga muvofiq:

Bolalarda ekologik tarbiya madaniyatini shakllantirish, ularda tabiatga b o‘lgan ijobiy munosabatni uyg‘otish, dastlabki am aliy k o ‘nikmalarni ishlab chiqish.

M aktab yoshigacha b o‘lgan bolalarga tarbiya beruvchi m utaxassislarni ekologik ongi va madaniyatini rivojlantirish.

M a k ta b g a ch a ta ’lim m u assasalarid a ek o lo g ik t a ’lim m uam m olarini hal etish y o ‘llari turlicha. M asalan, uslubiy d a stu rla r ish lab ch iq ish , zam on aviy o ‘q u v -k o ‘rgazm ali q u ro lla rd a n fo y d a la n ish , turli o ‘y in la r, d ia film la r, kinofragm entlar va boshqa tasviriy va ovozli o ‘quv vositalarini q o ‘llash shular jum lasidandir.

M aktab va oila bolalarda tabiatga nisbatan noyob m oddiy va ru h iy b o y lik la r m an b ai sifa tid a q arash tu y g ‘u sin i shakllantiruvchi asosiy vositadir. Hozirgi kunda respublikamiz b o ‘yicha m aktab dasturlari va o ‘quv rejalarida tarbiya va ta ’lim ning ekologik aspektlari ancha kuchaytirilm oqda. Bu borada m aktabdan tashqari olib borilayotgan ishlar samarasi ham ortmoqda.

K o ‘pchilik rivojlangan m am lakatlarda, bolalar turli xil ekologik harakatlarda faol qatnashm oqdalar. M asalan, A Q SH ning N yu-Y ork shtatida «B olalar ifloslanishga qarshi» deb nom langan tashkilot m avjud. T ashkilot a ’zolari bir qator ekologik tadbirlarni o ‘zlari am alga oshiradilar. M asalan, ular o ‘zlari o ‘q iy o tg a n m ak tab o sh x o n a sid a p o listir o ld a n tayyorlangan bir marta ishlatiladigan stakanlarni q o ‘llashni joriy etdilar. Bu stakanlar yengil va qog‘ozdan afzal hamda ularni qayta ishlab, qurilish m ateriallari tayyorlashda foydalanish m um kin. B o la la r shu y o ‘f bilan ch iq in d ila r ch iq ish in i kam aytirishga o ‘z hissalarini q o ‘shadilar. Y ana bir m isol, V ashingtondan uncha uzoq b o ‘lm agan V irdjiniya shtatida joylashgan xususiy m aktablarning birida haqiqiy ferma tashkil qilingan. U nda ot, sigir, q o ‘y-echkilar, o ‘rdak va g ‘ozlar o ‘quvchilar tomonidan bo‘sh vaqtlarida boqiladi. Sayyohlarning «Bu ferma nimaga kerak» deb bergan savollariga ular «saxiy va mehnatscvar bo'lib o'sishi uchun» deb javob beradilar. Bunday m isollam i ko'plab keltirish mumkin.

M aktab o'qituvchilari va bog'cha tarbiyachilari tom onidan sevimli uy hayvonlari haqida zavq-shavq bilan gapirishganlarini kim eshitm agan deysiz. Ayniqsa. itlar haqidagi suhbatlarda. ularni insonning do'sti ekanligi, ular uyni begona kishilardan q o'riq lash da, q o 'y va echkilarni b oq ish d a, ovd a, d avlat chegaralarni dushm anlardan q o'riq lash d a, c h o fck ayotgan kishilam i qutqarishda insonlam ing vafodor hamrohi ekanligi haqidagi suhbatlar ham bolalarda hayvonot dunyosiga nisbatan qiziqish uyg'otadi va ularda tabiatdagi bu kabi jonzotlarni himoya qilish lozim ligi to'g'risida ilk tushinchalar shakllanadi.

Д/Iaktab o'quvchilariga ekologik tarbiya berishda yoki ekologiya fanini o'qitishda o'qituvchilar tabiat m o'jizalari, tabiatning ajoyib go'shalari, hayvonot dunyosi va hasharotlar hayotining o'ziga xos jihatlarini jonli va qiziqarli qilib yozilgan jahon va milliy adabiyotim iz nam oyondalari asarlaridan foydalanishga ko'proq e ’tibor berishlari lozim . Shuningdek, m aktablarda o'qitiladigan kim yo, astronomiya, biologiya, zoologiya, odam anatom iyasi kabi fan o'q itu vch ilari o'q u vch ilarga ushbu fanlardan bilim berishda o'z fanlarini ekologik nuqtai nazardan talqin qilib, fanlar bo'yicha um um iy xulosalar chiqarishda tabiatda kechadigan voqea va hodisalar m ohiyatini ochib berishlari m uhim dir. Bu hoi o 'q u v ch ila m i ek o logiya fani vazifalarini yanada yaxshi tushunib olishda yordam beradi. Zero, yosh a v lo d n i ta b ia tg a n isb atan m eh r-m u h ab b at ru h ida tarbiyalash oila va m aktabning eng muhim vazifalaridan biridir. Chunki insoniy xarakter aynan shu m uhitda shakllanadi. Bu maqsadlarga erishish uchun kutubxonalarda tabiat va um uman tirik jo n zotlar to'g'risid a chop etilgan adabiyotlar son in i ko'paytirish, shoir va yozuvchilar tom onidan maktab yoshdagi bolalar uchun ko'plab asarlar yaratish muhim aham iyatga ega.

Ekologik ta’lim bizning respublikamizda ikki yo'nalishda olib boriladi. Birinchi yo'nalish - har bir o'q uv m uassasasida ek ologiya kursini o'q itish orqali um um iy ek ologik ta ’lim berishd ir. B undan tashq ari. ek o lo g iy a y o 'n a lish id a g i gimnaziyalar, maktabdan tashqari ta’lim muassasalarida ham ekologik to'garaklar ishlab turibdi. Shunga qaramasdan hozirgi kunda ekologiyani o'qitishni m antiqiy, ta’limning uzluksizligini ta ’m in lovch i bir tizim ga solish, yangi n a’m unaviy o ‘quv dasturlari va o'quv rejalari ishlab chiqish hamda adabiyotlar yaratish m uhim aham iyat kasb etadi. Ikkinchi yo'n alish - m utaxassis ekologlar tayyorlash. H ozirgi kunda 0 ‘zbekiston Respublikasi bo'yicha bir necha oliy o'quv yurtlarida «A trof- m uhitni m uhofaza qilish» yo'nalishi bo'yicha bakalavrlar va m agistrlar tayyorlashga kirishilgan. Bundan ko'zda tutilgan m aqsad atrof-m uhitni m uhofaza qilish b o‘yicha yetuk kadrlar tayyorlash va bu sohadagi m utaxassis kadrlar yetishm ovchiligiga barham berishdir.

Xullas, ekologik tarbiya va ta’limni takomillashtirish bo'yicha quyidagi m ulohazalarni aytish m um kin: butun dunyo bo'yicha, jum ladan, m am lakalim iz hududida ekologik holatni ijobiy tom onga o'zgartirish uchun birinchi navbatda aholining ekologik bilim ini oshirish lozim . Buning uchun nafaqat um um ta’lim m aktablarida, o ‘rta maxsus va oliy o ‘quv yurtlarining o'quv dasturlariga ek ologiya fanini kiritish, balki barcha ishlab chiqarish korxonalari, muassasa va tashkilot rahbarlarining ham bu sohadagi m alakalarini oshirish zarur. Hamma joyda ham ekologik jihatdan yetuk kishilar yetishm aydi. Hozircha joylarda «Ekologiya uchun kurashishni» xohlovchilar ham juda kam. Bu ishlarni tashkil qilish uchun sanoat va qishloq xo'jaligi ishlab chiqarish korxonalarining o ‘zaro munosabatlarini tartibga solish, texnika va qurilm alarini yaratish, qisqasi, ekologik xizm atni yo'lga qo'yish lozim. Bir so'z bilan aytganda, juda sertashvish va savobli ish bilan shug'ullanish lozim . Bilimni bir tizim li, uzluksiz ekologik tarbiya va ta’lim asosida qurish kerak. Bu holat a w a l oilad a, so'ngra m aktabda d avom etadi. Shuni ham ta ’k id lash jo iz k i, o'q u v m u assasalarid a « A tro f-m u h itn i m uhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish» m axsus kursini asosiy fan sifatida o'qitish lozim. Chunki o'quv m uassasalarida o'qitiladigan boshqa fanlarni o'qitishda yer, suv, o'rm on va boshqa tabiiy resurslarning ayanchli holati to'la y o ritib b erilm a y d i. Bu b orad a o 'rta va o liy o 'q u v muassasalarining tabiiy va ijtimoiy fan o'qituvchilari ham yerlar