Мавзу: Аудиторлик текширувида таҳлилий амалларни

1. Auditorlik tekshiruvida qo’llaniladigan tahliliy amallarning maqsadi va vazifalari 
Har qanday faoliyat, xususan auditorlik faoliyati ham samarali bo’lishi uchun dastavval, 
uning puxta va aniq rejasi yoki dasturini tuzish lozim. Ularning mazmuni qo’yilgan maqsad va 
uni bajarish uchun belgilangan aniq vazifalardan kelib chiqadi. Auditning maqsadlari xususan 
quyidagilardan iborat: buxgalteriya hisobining holatini ekspertiza yo’li bilan baholash, yillik 
moliyaviy hisobot ma’lumotlarining xaqqoniy-ligini tekshirish va tasdiqlash valyuta 
muomalalarini taftish qilish, aktsiyalar va boshqa qimmatli qog’ozlar emissiyasi prospektining 
ma’lumotlarini tasdiqlash, korxonaning moliyaviy barqarorligini mustaxkamlash bo’yicha 
tadbirlar ishlab chiqish, iqtisodiyot va moliyaviy huquq sohasidagi yangi qonunchilik hujjatlari 
bo’yicha aniq maslahat (konsultatsiya) o’tkazish va xokazo.
O’zbekiston Respublikasining «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi qonunida (yangi 
tahrirdagi) auditorlik faoliyati «...tadbirkorlik faoliyati...» ekanligi ta’kidlangan (2-modda). 
Demak, bu faoliyat auditorlik tashkiloti va mijoz-korxona o’rtasida tuziladigan shartnoma 
asosida amalga oshiriladi. Auditorlik tashkiloti o’z shartnoma majburiyatlarini bajarishda, 
amalda tekshiruv ob’ektlarini to’liq (100%) qamrab olaolmaydi. Natijada, moliyaviy hisobot 
ko’rsatkichlarining mutlaqo (shak-shubhasiz) haqqoniy ekanligini kafolatlay olmagani holda, 
ma’lum darajadagi tavakkalchilik bilan ularni tasdiqlaydi. Shu boisdan, auditor ishida doimo 
ma’lum darajada tavakkalchilik xavf-xatari mavjud bo’ladi. Ko’rinib turibdiki, auditor 
xulosasida bayon etilgan fikr har doim ham mutlaqo to’g’ri bo’lishi mumkin emas. Ammo, 
deyarli hamma vaqt axborotdan foydalanuvchilar uchun foydali bo’lishi lozim. Bunday 
foydalilikning ta’minlanishi ma’lum darajadagi mijoz tashkilotni jiddiylik bilan ularni to’g’ri 
baholashni talab etadi.
Auditorlik tekshiruvni rejalashtirish tekshiriladigan korxona faoliyatini batafsil 
o’rganishdan boshlanadi. Auditor korxona faoliyatini o’rganishdan ikkita maqsadni ko’zlaydi:
a) audit o’tkazishni osonlashtirish va sifatini oshirish;
b) tekshiriladigan korxona iqtisodini yaxshilashga qaratilgan amaliy maslahat yordami 
ko’rsatish.
Buning uchun korxona faoliyatiga ta’sir qiladigan ichki hamda tashqi omillar haqida 
ma’lumotlarni to’plash zarur.
Auditor birinchi navbatda e’tibor berish lozim bo’lgan, korxona iqtisodiga ta’sir qiladigan 
ichki omillarga quyidagilar kiradi: mulkchilik shakli va boshqaruv tuzulmasi, korxonaning 
qanday maqsadda tashkil etilganligi, korxona faoliyatida amalga oshiriladigan asosiy 
muomalalar, moliyasi, xodimlari, hisob yuritish siyosati, korxonaning uchinchi shaxslar bilan 
o’zaro munosabatlari.
Tekshiriladigan korxonaning maqsadlarini tahlil qilish, uning muomalalarini yaxshi 
tushunishga imkon berib, tekshiriladigan hisobot haqida to’g’ri fikr shaklllantirilishi uchun 
zarurdir. Chunonchi, agar auditor ishini rejalashtirish chog’ida mulk egalarining korxonani 
tugatmoqchi ekanliklari aniqlansa, bunda u korxona hisobotiga nisbatan faoliyat qilayotgan 
korxona printsipini qo’llamasligi haqida auditorlik hisobotiga ta’kidlash kiritishga tayyorlanishi 
zarur. Korxonaning maqsadlarini aniqlash uchun quyidagilarni bilish zarur: mahsulotlar va 
xizmatlarning asosiy turlari; boshqa korxonalar, guruhlar bilan birlashishga oid yoki 
korxonaning sotib olish, sotish bo’yicha rejalari; ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik 
sohasidagi yirik korxonalar; rejalashtirilgan kapital qo’yilmalar; yangi bozorlarga chiqish 
rejalari; axborot texnologiyasidagi o’zgarishlar, soliqlarni rejalashtirish strategiyasi.
Mijozning muomalalari haqidagi ma’lumotlar auditorga o’zining xatarli holatlarini to’g’ri 
baholash, samarali tekshirish dasturi tuzish va uni o’tkazishga ketadigan vaqtni tejashda yordam 
beradi.
Korxonaning uchinchi shaxslar bilan o’zaro munosabatlarini ko’rib chiqishda quyidagilarni 
tahlil qilish zarur: korxona da’vosi, shuningdek unga qarshi qo’zg’atilgan da’vo bo’yicha mavjud 

---

6 
va bo’lishi mumkin bo’lgan sudlashuvlar; korxonaning mulklari va mas’uliyatlari sug’urta 
qilinganligi; korxonaning soliq maqomi (soliqlar bo’yicha imtiyozlar va sh. o’.).
Korxona rahbariyati va bosh mutaxassislardan so’rab-surishtirish yo’li bilan asosiy 
muammolarni, xususan, raqobat, soliq masalalari, korxonaning moliyaviy ahvoli, korxonaning 
yirik muomalalari, biznesdagi, rahbariyatdagi, mulkchilik shakllaridagi o’zgarishlar, ichki 
nazoratning tashkiliy tuzilmasi va metodlari, rahbariyatning auditor maxsus e’tibor qaratishini 
istagan o’ziga xos muammolarini aniqlashi mumkin. Bo’linmalar, ishlab chiqarish o’rinlari va 
omborlarga borib, mijozning amalga oshiradigan muomalalari, ishlab chiqarish ko’rilmalari, 
tovar-moddiy zaxiralarning mavjudligi haqida tasavvurga ega bo’lishi mumkin.
Shuningdek, korxona faoliyati haqidagi uning hisobotida (buxgalterlik hisobotlari va 
analitik yozuvlar; direktorlar, boshqaruv va aktsiyadorlik kengashining majlis bayonnomalari; 
ichki auditorning va taftish komissiyasining hisobotlari, lavozim yo’riqnomalari), tashqi axborot 
manbalari (matbuotda chiqqan nashr mahsulotlari, ma’lumotlar bazasi, analitik nashrlar, 
qonunchilikka oid va boshqa me’yoriy byulletenlar) keltirilgan ma’lumotlarni tahlil qilishi lozim.
Auditor olingan ma’lumotlarni yozib boradi va korxonaga ta’sir qiluvchi omillar hamda 
aniqlangan tahlikali holatlar bayon qilingan holda bo’limlarga bo’lingan maxsus yozuv 
ko’rinishida rasmiylashtiradi.