Mavzu: Auditorlik tekshiruvini rejalashtirishning maqsadi va uning bosqichlari

Auditning umumiy rejasi va dasturini tayyorlash prinsiplari:
Auditning umumiy rejasi va dasturini ishlab chiqishga kirishar ekan, auditorlik tashkiloti xo‘jalik yurituvchi subyekt to‘g‘risidagi dastlabki bilimlarga, shuningdek, o‘tkazilgan tahliliy tartib-taomillarning natijalariga asoslanishi kerak.
Tahliliy tartib-taomillarni o‘tkazish yordamida auditorlik tashkiloti audit uchun ahamiyatli bo‘lgan sohalarni aniqlashi kerak. Tahliliy tartib-taomillarning murakkabligi, hajmi va o‘tkazish muddatlarini auditorlik tashkiloti xo‘jalik yurituvchi subyektni moliyaviy hisoboti ma’lumotlarining hajmi va murakkabligiga qarab o‘zgartirishi kerak bo‘ladi.
Auditning umumiy rejasi va dasturini tayyorlash jarayonida auditorlik tashkiloti xo‘jalik yurituvchi subyektda amal qilayotgan ichki nazorat tizimining samaradorligini baholaydi va ichki nazorat tizimi riskini (nazorat riskini) baholashni amalga oshiradi. Agar ichki nazorat tizimi noto‘g‘ri axborot paydo bo‘lgani to‘g‘risida o‘z vaqtida ogohlantirsa, shuningdek, noto‘g‘ri axborotni aniqlasa, uni samarador deb hisoblash mumkin. Ichki nazorat tizimining samaradorligini baholanishida, auditorlik tashkiloti auditorlik isbot-dalillarining yetarli miqdorini to‘plashi kerak. Agar auditorlik tashkiloti moliyaviy hisobotning ishonchliligi xususida yetarli darajada ishonch hosil qilish uchun ichki nazorat tizimiga va buxgalteriya hisobi tizimiga asoslanishga qaror qilsa, u kelgusi audit hajmini tegishli tarzda tuzatishi kerak bo‘ladi.
Audit umumiy rejasi va dasturini tayyorlashda auditorlik tashkiloti moliyaviy hisobotni ishonchli deb hisoblash imkonini beradigan muhimlilik darajasi va auditorlik riskining uning uchun maqbul darajasini belgilashi kerak. Auditorlik riskini rejalashtirishda, auditorlik tashkiloti, xo‘jalik yurituvchi subyekt auditidan qat’i nazar, ushbu hisobotga xos bo‘lgan moliyaviy hisobotning ajralmas riski va nazorat riskini belgilaydi. Belgilangan risklar va muhimlilik darajasi yordamida auditorlik tashkiloti audit uchun ahamiyatli sohalarni aniqlaydi va zarur auditorlik tartib-taomillarini rejalashtiradi. Audit jarayonida rejalashtirishda belgilangan auditorlik riski va muhimlilik darajasining o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatadigan holatlar yuzaga kelishi mumkin.
Auditning umumiy rejasi va dasturini tuzishda, auditorlik tashkiloti hisob axborotiga ishlov berishning avtomatlashganlik darajasini inobatga olishi kerak, bu ham auditorlik tashkilotiga auditorlik tartib-taomillarning hajmi va xarakterini aniqroq belgilash imkonini beradi.
Auditorlik tashkiloti, agar buni maqsadga muvofiq deb hisoblasa, tekshirilayotgan xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbariyati bilan auditni umumiy rejasi va dasturining ayrim qoidalarini kelishib olishi mumkin. Bunda auditorlik tashkiloti umumiy reja va dasturda aks ettirilgan uslub va usullarni tanlashda mustaqil hisoblanadi, lekin o‘z ishining natijalari uchun mazkur umumiy reja va dasturga muvofiq to‘liq javobgar bo‘ladi.
Umumiy reja va dasturni tayyorlashda auditorlik tashkiloti bajarayotgan tartib-taomillarning natijalarini batafsil hujjatlashtirish kerak, chunki mazkur natijalar auditni rejalashtirish uchun asos hisoblanadi va butun audit jarayoni davomida ishlatilishi mumkin.
Umumiy reja audit dasturini amalga oshirishda qo‘llanma bo‘lib xizmat qilishi kerak. Audit jarayonida auditorlik tashkilotida umumiy rejaning ayrim qoidalarini qayta ko‘rish uchun asos paydo bo‘lishi mumkin. Rejaga kiritilayotgan o‘zgarishlarni, shuningdek, o‘zgarishlar sabablarini auditor batafsil hujjatlashtirishi kerak. Umumiy rejada auditorlik tashkiloti auditni o‘tkazish muddatlarini nazarda tutishi va auditni o‘tkazish, hisobot (xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbariyatiga yozma axborot) va auditorlik xulosasini tayyorlash grafiklarini tuzishi kerak. Vaqt sarfini rejalashtirish jarayonida auditor quyidagilarni hisobga olishi kerak:
- haqiqiy xarajatlar;
- oldingi davrda (takroriy audit o‘tkazilgan taqdirda) vaqt sarfi hisob-kitobi va uning joriy hisob-kitob bilan aloqasi;
- muhimlilik darajasi;
- auditorlik risklarini baholashni o‘tkazish.
Umumiy rejada auditorlik tashkiloti dastlabki tahlil natijalari, ichki nazorat tizimining ishonchliligini baholash, audit risklarini baholash asosida auditni o‘tkazish usulini belgilaydi. Tanlab audit o‘tkazishga qaror qilingan taqdirda, auditor “Auditorlik tanlash” audit standartiga muvofiq auditorlik tanlashni shakllantiradi. Boshqaruvni va bajarilayotgan audit sifatini nazorat qilishni rejalashtirishga doir qoidalar umumiy rejaning tarkibiy qismi hisoblanadi. Umumiy rejada quyidagilarni nazarda tutish tavsiya qilinadi:
- auditorlik guruhini, auditni o‘tkazishga jalb etiladigan auditorlar soni va malakasini shakllantirish;
- auditorlarni ularning kasbiy malakasi va mansab darajalari bo‘yicha aniq audit uchastkalari bo‘ylab taqsimlash;
- jamoaning barcha a’zolariga ularning vazifalari xususida yo‘l-yo‘riq berish, ularni xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy-xo‘jalik faoliyati, shuningdek, audit umumiy rejasi mazmuni bilan tanishtirish;
- rahbarning reja bajarilishi va auditor yordamchilari ishining sifati, ular tomonidan ish hujjatlarining yuritilishi va audit natijalari tegishlicha rasmiylashtirishini nazorat qilishi;
- auditorlik guruhi rahbariga auditorlik tartib-taomillarni amalga oshirishning amaliy jihatlari bilan bog‘liq bo‘lgan uslubiy masalalarni tushuntirishi;
- muayyan faktni baholashda auditorlik guruhi rahbari bilan uning oddiy a’zosi o‘rtasida kelishmovchiliklar paydo bo‘lganda, auditorlik guruhi a’zosi (ijrochi)ning alohida fikrini hujjatli rasmiylashtirish.
Audit dasturi auditning umumiy rejasini takomillashtirish hisoblanadi va audit rejasini amaliyotda bajarish uchun zarur bo‘lgan auditorlik tartib-taomillar mazmunining batafsil ro‘yxatini aks ettiradi. Dastur auditor yordamchilari uchun batafsil yo‘riqnoma bo‘lib xizmat qiladi va bir vaqtning o‘zida auditorlik tashkiloti va auditorlik guruhining rahbarlari uchun ish sifatini nazorat qilish vositasi hisoblanadi. Auditor audit dasturini hujjat bilan rasmiylashtirishi, auditor ish jarayonida o‘zining ish hujjatlarida ularga havola qilish imkoniyatiga ega bo‘lishi uchun har bir bajariladigan auditorlik tartib-taomilini raqam yoki kod bilan belgilashi kerak. Auditorlik dasturini nazorat vositalari testlari dasturi ko‘rinishida va mohiyatiga ko‘ra auditorlik tartib-qoidalari dasturi ko‘rinishida tuzish kerak. Nazorat vositalari testlari dasturi ichki nazorat va hisob tizimining faoliyati to‘g‘risidagi axborotni yig‘ish uchun mo‘ljallangan harakatlar majmuining ro‘yxatidan iborat.
Nazorat vositalari testlarining maqsadi shundan iboratki, ular xo‘jalik yurituvchi subyekt nazorat vositalarining jiddiy kamchiliklarini aniqlashda yordam beradi. Mohiyatiga ko‘ra auditorlik tartib-taomillari buxgalteriya hisobida schyotlar bo‘yicha aylanmalar va saldoni to‘g‘ri aks ettirilganligini batafsil tekshirishni o‘z ichiga oladi. Mohiyatiga ko‘ra auditorlik tartib-taomillari dasturi ana shunday aniq batafsil tekshirishlar uchun auditor harakatlari ro‘yxatidan iborat bo‘ladi. Mohiyatiga ko‘ra tartib-taomillar uchun auditor buxgalteriya hisobining ayni qanday bo‘limlarini tekshirishini belgilashi va buxgalteriya hisobining har bir bo‘limi bo‘yicha audit dasturini tuzishi kerak bo‘ladi. Auditni o‘tkazish shartlari va auditorlik tartib-taomillari natijalarining o‘zgarishiga bog‘liq holda audit dasturi qayta ko‘rib chiqilishi mumkin. O‘zgarishlarning sabablari va natijalari hujjatlashtirilishi kerak. Auditorlik dasturining har bir bo‘limi bo‘yicha auditorning ish hujjatlarida rasman aks ettirilgan xulosalari auditorlik hisoboti (xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbariyatiga yozma axborot) va auditorlik xulosasini tuzish uchun haqiqiy material, shuningdek, xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy hisoboti to‘g‘risida auditorning xolisona fikrini shakllantirish uchun asos bo‘lib hisoblanadi. Auditni rejalashtirish jarayoni tugaganidan so‘ng, auditning umumiy rejasi va dasturi hujjat bilan rasmiylashtirilishi va belgilangan tartibda imzolanishi kerak.