Mavzu: Beruniyning falsafiy qarashlari

Fixtening subyektiv idealizmi
Empedoklning fikricha, haqiqat mezoni sezgilar emas, balki to‘g‘ri fikrlashdir. To‘g‘ri fikrlashning asosida maium darajada ilohiylik, bir qismida esa insoniylik yotadi. Ilohiylikni bilib boimaydi, insoniylik esa o‘tkinchidir. To‘g‘ri fikrlash hissiyotga tayanmaydi. EmpedokI fikricha, narsalarga o‘zgarmas va o‘zgaruvchi sifat- lar xosdir. Moddiy unsurlaming o‘zgarmas sifatlari ulaming o‘ziga xos asosiy xususiyatlaridir. 0 £zgaruvchan xususiyat esa ikki kuchning bir-biriga o‘zaro ta’siri natijasida hosil boiadi. Shu bilan EmpedokI tabiatdagi tortishish va itarish kuchlari haqida taxminiy fikrlar ham aytgan. Shunday qilib, EmpedokI tabiatdagi narsalaming o‘zgarishini o‘ta soddalik bilan tushuntirib berishga uringan. U harakat kuchlarini materiyadan ajratib qo‘yadi. Lekin bu kamchiliklarga qaramay, Empedokl o‘z davriga nisbatan ancha ilg‘or g‘oyalami ilgari sura olgan. Keyinchalik uning ta’limoti Anaksagor tomonidan yanada rivojlantirilgan. 3. logan Fixte (1762-1814 yy.) - nemis falsafasining ko‘zga ko‘ringan vakillaridan biri. Fixte hunarmand to‘quvchi oilasida dunyoga kelgan. U bolalik va o‘smirlik yillarini kam- bag‘allikda o‘tkazdi. Tasodifiy bir hoi uning o‘rta maktabni tugatib, universitetga kirib o‘qi- shiga sabab bo‘ldi. Asarlari: «Har qanday bashoratning tanqidiy tajribasi», «Fan- lami o‘rganish asoslari», «Olimning mas’uliyati haqida muhoka- malar, «Tabiiy huquq asoslari» va boshq. Fixte falsafasining g‘oyaviy asoslari va ozidan keyingi ta’limotlarga ta’siri o‘z aksini topgan. Mahalliy zamindor qishloqdan kelgan bu bolaning xotirasiga qoyil qoladi, ruhoniy o‘qigan duoning so‘zlarini hech yang- lishmay, to‘la takrorlashidan hayratlanib, uni homiylikka oladi va o‘qishini davom ettirish uchun moddiy yordam berib turadi. Fixte awal Iena umversitetida, keyinchalik Leypsig universitetining ilohiyot fakultetlarida ta’lim oladi. Fixte Erkin bo‘Iish - demak o‘z-o‘zini erkin qilishdir. Erkinlik - zaruratni bilish faoliyatidir, “Men” sohasini kengayishi “Men-emas” hisobidan, lekin yagona mutlaq hisobidan. Nemis subyektiv idealizml- ning yirik namoyondasi Kantning «narsa o‘zida»haqidagi ta’limotini uloqtirib tashlab, bilish shaklining butun xilma-xilligini bir subyektiv idealistik ibtidodan keltirib chiqarishga o‘ringan. Bu ibtido shundan iboratki, faylasuf qandaydir mutlaq subyektiv* «Men»ni nazarda tutib, unga benihoya aktiv faoliyat beradi, shundan keyin u olamni yaratadl. Boshlang‘ich «Men»bu o‘ziga xos «Men» emas, balki ongning axloqiy faoliyagidir. Ana shu mistik boshlangich «Men» alohida «Men»nl keltirib chiqaradi. Uni Fixte mutlaq emas, balki cheklangan inson subyekti yoki empirik«Men» deb tushunadi va bunga tabiat, ya'nl empirik tabiat qarama-qarshi turadi. Fixtening fikricha, absolyut subyekt «Men» va tabiat, ong va narsalar bir-biri bilan o‘zviy bogiangan, ulaming hech birini ayrim ravishda bilib boimaydi. Fixte ta’limotidagl dialektik fikrlar uning ijobiy tomonini hosil qiladi.
Xulosa
Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, Abu Rayhon Beruniy islom olamining turli ilm sohalariga salmoqli hissa qo'shgan ajoyib bilimdon edi. U astronomiya, matematika va tibbiyot fanlarini o‘rganishda kashshof bo‘lgan va uning bu sohalardagi faoliyati islom olamida kuchli empirik tadqiqot an’analarini o‘rnatishga yordam bergan. U tilshunoslik faniga muhim hissa qo‘shgan poliglot ham bo‘lib, tilning tabiati haqidagi tasavvurlari islom tilshunosligi tafakkurini shakllantirishga yordam bergan. Bundan tashqari, Beruniy tarixchi, faylasuf va ilohiyot olimi bo‘lib, uning faoliyati islom olamida boy va rang-barang intellektual va madaniy an’analarni o‘rnatishga yordam bergan. Uning merosi bugungi kungacha olimlar va mutafakkirlarni ilhomlantirishda davom etmoqda va uning intellektual erkinlik, ijtimoiy adolat va madaniy tushunishga sodiqligi zamonaviy dunyomizda dolzarbligicha qolmoqda.