Mavzu: Bipolyar Tranzistorlarning tuzulishi

Kurs ishini maqsadi: Hozirgi paytda yarimo`tkazgichli diodlar, triodlar, rezistorlar, tranzistorlar ishlatilmaydigan asboblarning o`zi mavjud emas. Mazkur bakalavr bitiruv ishi tranzistor va diodning ishlash printsipini o’rganish uslublariga bag`ishlangan.

1.Elektr toki haqida boshlangich tushinchalar

Har qanday moddiy jism moddaning juda ko‘p miqdordagi za- ryadlangan elektr earrachalariga—elektr zaryadlariga ega. Elektr neytral jismda teng miqdorda musbat va manfiy zarrachalar bo‘- ladi. Zaryadlangan jismda yo musbat, yo manfiy zaryadlar ko‘nroq bo‘- ladi. Zaryadning o‘lchov birligi kulon (k) dir. Moddaning juda mayda zarrachasining — elektronning elektr zaryadi 1,6-Yu19 kulonga teng. Har xil zaryadlangan jismlar bir-biriga tortilsa, bir xil zaryadlanganlari esa o‘zaro itarishadi. Zaryadlarning o‘zaro ta’sir- lashuvi ularning har biri ham uni o‘rab turgan elektr may- don bilan uzviy bog‘liq ekani bilan tushuntiriladi. Shunday qilib, zaryadlar elektr maydoni vositasida o‘zaro ta’sirlashar ekan. Elektr maydoni elektr energiyaga ega. Zaryadli zarrachalar elektr maydon kuchlari ta’sirida ko‘chiril- ganda maydon energiyasi hisobiga ish bajariladi. Moddaning elektr earyadlangan zarrachalari va elektr maydon materiyaning ikkita o‘zaro ueviy bog‘liq bo‘lgan shaklidir. Ko‘chmas zaryadlar maydoni e l ye k t r o s t a t i k maydon deyi- ladi. Elektr maydonini uning har bir nuqtasida xarakterlaydkgan kattalik elektr maydoni kuchlanganligi (8) deb ataladi. Maydon kuchlakganligi maydon tomonidan uning berilgan nuq- tasiga kiritilgan s nuqtaviy sinov zaryadiga ko‘rsatilayotgan G‘ kuchning shu earyad kattaligiga nisbati bilan ifodalanadi
Maydon kuchlanganligi vektor kattalikdir. Kuchlanganlik vek- torining yo‘nalishi maydonning Serilgai nuqtasida turgan musbat zaryadga ta’sir etuvchi maydon kuchi yo‘nalishi bilan ustma-ust tushadi. zaryadli ikkita parallel plastinkalar orasidagi elektr maydon kuchlanganligi vektori tasvirlangan. Elektr maydon tafik ravishda elektr may- don kuchlanganligi chiziqlari orqali ifodalanadi. Kuchlanganlik chizig‘i har bir nuqtada maydon kuchlanganligi vektori shu nuqtaga o‘tkazilgan urin- ma bo‘ylab yo‘naladigan qilib o‘tkaziladi. Elektr maydon kuchlanganligi chizig‘i musbat zaryaddan bosh- lanib manfiy elektr earyadda tamom bo‘ladi, de- mak, u tutash emas. Agar chieiq yo‘nalishiga perpendikulyar bo‘lgan har bir birlik yuza orqali maydonning shu qis- midagi kuchlanganlikka teng yoki proporsional sondagi chiziqlar o‘tkazilsa, u holda kuchlanganlik chiziqlari zichligidan maydon kuchlanganliginiba- holashda foydalanish mumkin. Agar maydonning barcha nuqtalarida kuchlanganlik vektorlari bir-biriga teng bo‘lsa, u holda maydon bir jinsli deyiladi. Bir jinsli maydonga ikkita parallel plastinkalar orasidagi plastinka qirg‘oqlaridan yetarlicha ichkarida yotgan maydon misol bo‘la oladi.
Agar bir jinsli elektr maydonda musbat tekshirish zaryadi d maydon kuchlari ta’sirida M nuqtadan I masofada yot- gan N nuqtaga maydon kuchlari yo‘nalishi bo‘ylab ko‘chsa, u holda maydon kuchlari ish bajargan bo‘ladi. Maydonning ikki (M, N) nuqtasi orasida zaryadni ko‘chirish vaqtida bajarilgan ishning shu ko‘chirilgan zaryadga nisbati bilan aniqlanadigan kattalik maydonning o‘sha (M va N) nuqtalari orat sidagi elektr kuchlanish deb ataladi.
Demak, ikki nuqta orasidagi kuchlanish miqdoran shu nuqtalar orasida birlik musbat zaryadni ko‘chirish vaqtida maydon kuchlari tomonidan bajarilgan ishga teng ekan. formuladan foydalanib, quyidagini yozish mumkin: GOST 9867 — 61 ga muvofiq SSSR da 1963 yil I yanvardan boshlab Xalqaro birliklar sistemasi ;SI yoki 5/) ishlatilmoqda. Bu sistemada quyidagi birliklar qabul qilingan: uzunlnk— me t r (m), massa—k ilogramm ____________ _ {kg), vaqt—s ye k u n d (sek), kuch—n yu t o n (n), ish—jo ul (j), elektr zaryadi—kulon (k), elektr kuchlanish—volt (v). (1-3) ifodaga bknoan _ . \j 1b = g-. 1k .(1-3) ifodadan elektr maydon kuchlangan- 1-2-rasm. + s elektr ligi zaryadining bir jinsln I/ (1-41 maydondagi harakatn. T ' bundan maydon kuchlanganligi birligi.
Shunday qilib, elektr maydon kuchlanganligi metrga voltlar bilan o‘lchanar ekan. Elektr maydonining birorta M nuqtasi bilan yer sirtidagi nuqta orasidagi kuchlanish maydonning shu M nuqtasining yerga nisbatan potensiali deyiladi. Potensial f harfi bilan bel- gilanadi va kuchlanganlik kabi voltlarda o‘lchanadi. Yerdagi istalgan nuqtaning patensiali nolga teng deb olinadi, Mandon istalgan nuqtasnning potensiali mikdoran musbat birlik zaryadnya shu nuqtadan yer sirtidagi birorta nuqtaga ko‘chi- rish vaqtida elektr maydon kuchlari bajargan ishga teng. Agar maydonning ikki M va N nuqtasi f„ va fya potensial- larga ega bo‘lsa, u holda birlik musbat zaryadni birinchi nuqtadan ikkinchi nuqtaga ko‘chirish vaqtida maydon kuchlari bajargan ish, ya’ni M yaa N nuqtalar orasidagi kuchlanish potensiallar ayir- maslga teng ya’ni: Um n= Ch m - F«- (5) O‘sha zaryadni I nuqtadan yergacha ko‘chirishda davom etsak, u holda maydon kuchlari bajargan ish fn ga teng bo‘lib, birlik za- ryadni M nuqtadan yerga qadar ko‘chirish uchun maydon kuchlari ba- jargan ish esa quyidagicha ifodalanishi mumkin: