Mavzu: birgalik va gumon olmoshlari Tuzuvchi: Djalalitdinova m

Jumla birgalik olmoshi X III—XIV asrlarga oid yodgorliklar tiliga xos bo‘lib, keyingi davrlarda uning qoMlanishi chegaralangan: Qatiiyda yer opürlar jum la sháhlar (M N). Jumlasi otíuz íoqquz bash kishilár (Tafsir). Jumlarjizbiryoh hamla qilsatjiz bolg'ay (NF). Tamüm so‘zining birgalik olmoshi m a’nosida qollanishi ayrim asarlarda uchraydi: Yiirirteyiz ichindá tamüm ta g ia rká b i (Tafsir). Tamüm qayg'i muhirlüg g a n j erür-sen (X SH ). Tamámin ulus bashidin qildi d a f ’ (Navoiy, SI). Tamüm daryüdag‘i jihüzmtj va kemaUirnUj hibühm ushbu nargilnuj postidin qilurlar ermish (BN)

Arab tiliga mansub bo‘lgan ba’zi so‘zi eski o‘zbek tilida butunning, umumning, to‘daning qismini ko‘rsatish m a’nosida qo‘llangan bo‘lib, birgalik olmoshlari guruhiga kiradi. Ba’zi birgalik olmoshi eski o‘zbek tili taraqqiyotining hamma davrlarida keng iste’molda bo‘lgan. Masalan: Ba’zi aymishlar (Tafsir). Anuj saltanatin ba’zi üitmish yil, ba’zi ellik yií derlár (Navoiy. Tarixi muluki ajam). Ba’zi qushmrj but eti yaxshi bolur (BN). Ba’zi situará ki, ...(Gulxaniy). Ba’zi olmoshi ham egalik, kokplik, kelishik affikslari bilan qo‘llanadi: Ba’ziiar on sekkiz yashar erdi (Q R ). Ba'zini muya keltürgándür kim, ... (Navoiy, MN). Qachqanlarmy ba ’zisig‘a sazCi bergüylürt b a ’zisini bizniij qáshimizg‘a yibirgüyler (BN ).

Gumon olmoshlari. Eski o‘zbek tilida gumon olm oshlarining quyidagi shakllari iste’molda boMgan: kimsá, kimersá (kimársá), nimersá, neersá, birágü, biráv, falan. Gumon olmoshlarining bir guruhi shaxsga nisbatan, boshqa guruhi narsa, jonivor, voqea-hodisalarga nisbatan qo‘llanadi, ba’zilari har ikkala m a’noda ham ishlatiladi. Gumon olmoshlarining ko‘pchiligi kelishik qo‘shimchalari bilan ham ishlatiladi, ayrim lariga ko‘plik va egalik affikslari ham qo‘shilishi mumkin. Gumon olmoshlarining kimsa, kimársá, birágü, birüv shakllari shaxsga nisbatan qo‘llanadi.

Kimsá, kimársá shakllari bir olmoshning ikki xil ko‘rinishidir. K im sá shakli kim ersii shaklining qisqargan shakli bo‘lib, kim ersá o‘z navbatida kim so‘roq olmoshiga ersá qo‘shilishi bilan hosil bo‘lgan: kitn+ersci > kim-ersá (kimersá)> kimsü. Kimsá gumon olmoshi eski o ‘zbek tili taraqqiyotining deyarli hamma davrlarida iste’molda bo‘lgan. Lekin uning qo’llanishi ancha chegaralangan bolib, ayrim yodgorliklardagina uchraydi: Senir) biriü kimsü bar-mu? (Tafsir). Qalmag‘ay g'am da kimseniy jám (Navoiy, SS). Kimsege anda istiqámat emás (Navoiy, SS) Bir kimsüni anda tapmadilar (B V) Bir kimsü yoq ki, bolmag'ay anda sorag‘da (Munis).