Mavzu: birgalik va gumon olmoshlari Tuzuvchi: Djalalitdinova m

Gumon olmoshining biragi, birüv shakllari bir xil manba asosida shakllangan: birüv shakli birágü shaklidan rivojlangan: biragü >biráü >biráv , birügu shakli o ‘z navbatida bir soniga - agü affiksi qo‘shilishi bilan hosil bo‘lgan. Bu shakl jamlovchi son yasalishining qadimgi usuli asosida yuzaga kelgan. Birági shakli Xiii—XIV asrlarga oid ayrim asarlarda qoMlangan: Baqtilar, yiraqtin biragii kelur (Tafsir). Birágü yoldin ashayin, teb keldi (QR). Rozgárdin sor) birügüni buldi (QR) Biráv gumon olmoshining yozuv yodgorliklarida qo‘llanishi XV asrdan boshlab kuzatiladi: Biravniy purgáhin alg‘ay (SHN ). H arqatla kim , birávni iaríib chiqarg'aylar, anda qalg'anlar ozláridin barg‘aylar (Navoiy, M Q). Szürjni er bilsáy, yana birávni sher bii (G ulxaniy). Biráv undag* dedi, biráv mundag* (M uqimiy).

Gumon olmoshining neersá, nimársá shakllari narsa, jonivor, voqea-hodisalarga nisbatan qoʼlIanadi. Neersá gumon olmoshi ne so‘roq olmoshiga ersá qo‘shilishi bilan hosil bo‘lgan. Bu olmosh kam qo‘llangan bo‘lib, ayrim manbalardagina uchraydi: Bir neersáni men qildachi-men (Tafsir). Atlar üchün neersálár tapmaydur (BN). Gumon olmoshining nimársá shakli nirná so‘roq olmoshiga ersá qoʻshilishi bilan hosil bo‘lgan: nime + erse> nimá (e)rsá > nimársá. Bu shakl XV asrdan keyingi davrlarga oid yodgorliklarda qo‘llangan: Mundaq nimársádin kim ,fáyda bolgay (BN ). Koch uzab ketkándin soy sháyad nimársá qalg‘an bolg'ay teb ,... (Sh.tar.).

Falán gumon olmoshi shaxsga nisbatan ham , narsa, voqea hodisalarga nisbatan ham qo'Ilanadi. Falán olmoshi noma’lum shaxsni yoki noma’lum narsani, voqea-hodisani ko‘rsatadi. Bu olmosh XIII—XIV asrlarga oid yodgorliklarda ham , keyingi davrlarda ham shu ma’noni ifodalovchi gumon olmoshi sifatida ancha keng iste’molda bo‘lgan: Bu bitigni falán ayda, falán hunda, falán yüda bitildi (QR). Derlár: falán faláng'a áshiq bolubtur (Navoiy, M Q) Yozuv yodgorliklaridan ma’lum bo‘lishicha, gumon olmoshlari turkiy tillar taraqqiyotining nisbatan keyingi davrlarida yuzaga kelgan. Masalan, o‘rxun-Enasoy yodgorliklarida ham, qadimgi turkiy tiliga oid manbalarda ham gumon olmoshi qo’llanmagan. XI asr yodgorligi “ Qutadg‘u bílig”da gumon olmoshining birägi shakli uchraydi. Boshqa shakllam ing yozuv yodgorliklarida qoMlanishi XIII—XIV asrlardan boshlab kuzatiladi.

EʼTIBORINGIZ UCHUN TASHAKKUR!