Mavzu: Biznesning uzluksizligi va barqarorligini rejalashtirish reja I. Kirish II. Asosiy qism

2.2 Biznesni rejalashtirishni tayyorlash bosqichlari
Insonni biznesmen bo’lishiga majbur qilib bo’lmaydi, faqatgina uning o’z g’oya va kashfiyotlarini ishga solish uchun sharoit yaratish mumkin xolos. Lekin biznes bilan shug’ullanishdan avval quyidagi uchta muhim printsiplar (qoidalar) ga rioya qilish zarur:
1. Biznes qonunlari va qoidalarini yaxshi bilish;
2. Zaruriy boshlang’ich kapitalga ega bo’lish;
3. Majburiyatlarni o’z vaqtida va to’liq hajmda bajarish.
Shuni yodda tutish kerakki, biznes har doim muvaffaqiyat va foydali emas, balki ma’lum tavakkalchilik (risk) hamdir. Biznes bu – qattiq raqobat, kurash va o’z o’rniga ega bo’lish ishtiyoqi, katta sportda bo’lganidek, doimiy trening hamda ijodda bo’lganidek, o’z qobiliyati va iste’dodini namoyish qilishdir. Xorijiy mamlakat olimlari darsliklarida biznesga tizimli ta’rif beradilar. AKSH ning Texas va Illinoya universitetlari professorlari S. Rozenblat, R. Bonnington va B. Nidlslar tomonidan tayyorlangan “Biznes kontseptsiyasi” darsligida: “Biznes nima?” degan savolga ular: Biznes - bu ish yuritish tizimidir. Biznes - bu insonlarga kerak bulgan mahsulotlarni yaratishdir. Biznes - bu ishdir. Biznes - bu bizni kanday yashashimizdir.
Biznes - bu bizning ijtimoiy-iktisodiy tizimning markaziy ko’chasidir. Biznes - bu o’zimizning xohish istaklarimizni kondirish uchun yaratgan tizimimizdir. Biznes - bu jamiyatni xohish va extiyojlarini kondirish uchun yaratilgan ishlab chiqarish tizimidir - deb javob berganlar. Biznes - bu nima? Biznes - bu puldan pul qilish, lekin albatta insonlarga kerakli bo’lgan mahsulotni ishlab chiqarish yoki xizmat ko’rsatish natijasida puldan pul qilishdir. Biznesning formulasi oddiy, ya’ni P-P. Lekin bu oddiy formula mazmunida murakkab hayot jarayoni yotadi.
Biznes - bu avvalo ishlab chiqarishni tashkil etish, iqtisodiy faoliyat va munosabatlar, hayotni o’zi, so’ngra esa pul ishlash demakdir. Biznes - bu xorijiy so’zdir. U butun dunyo buyicha tarqalgandir, undan barcha mamlakatlarda foydalanadilar. Bu so’zni ortida ish bilan shugullanish yotadi. Ba’zi iqtisodchilar biznes va tadbirkorlikka sinonim tushunchalar sifatida qaraydilar. Boshqalari esa ularni farqlaydilar pul mablaglarini jalb qilish zarurligini asoslab berish.
YUqorida keltirilgan sharhdan ko‗rinib turibdiki, biznesni rejalashtirishni tuzish zarurati ayrim hollarda o‗z biznesini yaratish bilan, ikkinchi holda bank yoki boshqa moliyaviy muassasadan pul olish niyati bilan, uchinchidan esa tijorat loyihasini amalga oshirish, yangi korxona yaratish zarurati bilan asoslanadi.
Birinchi marta bu kontseptsiya 1940 -yillarning oxirlarida iqtisodiy mavzudagi ilmiy ishlarga izohlarda yangragan va 50-60-yillarda menejerlar uchun biznes oʻyinlari kontekstida mustahkamlangan. 1990-yillarning ikkinchi yarmigacha biznes modeli tushunchasi korporativ strategiya kontekstida koʻrib chiqilib kelindi va u bilan uygʻun edi. Dot-com Boom davrida yangi Internet-kompaniyalarning bir-biridan va anʼanaviy biznesdan farqlarini tavsiflash vositasi sifatida biznes modellariga qiziqish paydo boʻldi va biznes modellashtirish yangi bozor bilan tanish boʻlmagan investorlarga startaplarni taqdim etish yondashuviga aylandi[1]. Natijada, 1990 va 2000-yillarda biznes modellari boʻyicha olib borilgan tadqiqotlarning aksariyati texnologik kompaniyalarga bagʻishlangan boʻlib, kontseptsiya ular bilan bogʻliq edi[2]
London Brunel Universiteti va Parij Oliy Iqtisodiyot va Tijorat fanlari maktabi tadqiqotchilari biznes modelini aniqlashga yondashuvlarni sarhisob qilgan ishda uni tijorat tashkilotining tarkibiy, operatsion va moliyaviy mexanizmlari, uning mahsulot va hozirgi vaqt va ularning keyingi rivojlanishi.kompaniyaning strategik maqsadlariga erishish uchun xizmatlarining taqdimoti sifatida aniqladilarGarblik iqtisodchi olimlarning o‗z mamlakatlari
Biznes rejani shakllantirishni yangi korxonani tashkil etish yoki korxona faoliyatiga muhim ozgartirish kiritish goyasi bir necha bosqichlarda amalga oshiriladi. Ularni turli darajada yiriklashtirish yoki detallashtirish mumkin (6.1–rasm):Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisida so'zlagan nutqidan ham ko'rish mumkin. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik Iqtisodiyotning tez o'zgarib turadigan bozor talablariga javob berishni ta’minlaydigan zamonoviy tuzilmalarni shakllantiradigan, yangi ish o'rinlarini tashkil qilishda vj aholi daromadini oshirish manbai bo'lib 2011-yilda yaipi chki mahsulotdagi ulushini 54 foizga yetkazdi. O'zbekistonda kichik biznes korxonalarini rivojlantirishning asosiy to'rtta ustivor yo'nalishlari ko'rsatib beridi.
1. Marnlakatimizning barcha mintaqalarida biznesni rivojlantirish uchun yanada qulay muhit yaratish, kichik biznesga erkinlik berish, byurokratik tusiq va g'ovlarni bartaraf etish bo'yicha zarur chora-tadbirlami amalga oshirish; 307
2.Vazirlar Mahkamasiga kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektiari faoliyatini tartibga soiadigan qonun hujjatlarini tanqidiy tahlil qilish vazifasi;
3. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning kreditlar, xomashyo resursiari. shuningdek, davlat xaridlari tizimidan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirish;
4. Kichik biznes eksport solohiyatini rivojlantirish uchun zarur tashkiliy, huquqiy, moliyaviy mexanizm va sharoitlarini tug‘dirib berish ko‘zda tutilgan. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishning asosiy yo'nalishlari bo'yicha Prezidentning 7- fcvral 2011-yildagi «Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik yili» Davlat dasturi qabul kilindi.
Dasturda mulkdorlaming o'rta sinfini shakllantirish, ichki bozorni raqobatdosh va sifatli mahsulotlar bilan to'ldirish, yangi ish o'rinlari yaratish va shu asosda aholi daromadini ko'paytirish, mamlakat taraqqiyotida faol tizim sifatida rivojlanishi uchun shart sharoitlar yaratishdan iborat. Agrar sektorda kichik biznesni rivojlantirishning asosiy maqsadi qishloq xo'jalik mahsulotlarini ko'paytirish uning sifatini oshirish, tovar assortimentini, vangi ish o'rinlarini ochish va tadbirkorlik faoliyatini kengaytirishdan iborat. Hozirgi kunda qishloq joylarda ishlovchlami ish bilan band qilish. ulami daromad manbalari bilan ta’minlash asosiy muammo bo‘lib turi shining sababi yer va suv resurslarining cheklanganligi va ishlab chiqarish subyektlarida tadbirkorlikning yetarli darajada rivojlanmaganligidan dalolat beradi.
Qishloq joylarida yirik sanoat komplekslarini barpo etish o'ta murakkab boLlib, kutilgan samara bermaydi. Shuning uchun agrar sektorda tadbirkorlik va kichik biznesni jadal rivojlantirish uchun barcha shart-sharoitlami yaratish muhimdir. Hozirgi kunda Respublikada sug'oriladigan 4,3 million gektar yeming 49,6 foizi sho‘rlangan boiib, shundan 31,3 foizi kam, 15,0 foizi o'rtacha, 3,3 foizi kuchli darajada sho'rlangan. 23 foiz yerlarimizning bonitet bali pastligicha qolmoqda. Yerlaming meliorativ holatini yaxshilash bo'yicha invesUtsiya mablag‘larini jalb etishga, joriy yilda kichik biznesni rivojlantirishga ajratilgan mablag‘lar hajmi 1,4 baroborga va 2 tirrilion 700 milliard so‘mni tashkil etdi. Iqtisodiyotnmg strategik tannoqlarini modernizatsiya qilish. xususiy tadbirkorlik subyektlarini qoMlab-quvvatlash uchun 308 ko'plab investitsiya loyihalarini moliyalashtirish, qishloqda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning ishlab chiqarish infrastukturasini ustuvor rivojlantirish amalga oshiriladi. Xususiy tadbirkorlikni va kichik biznesni qo'llab-quvvatlash fondi (Biznes-fond)ning xususiy tadbirkorlarga va kichik biznesga kreditlar berish, shu jumladan, imtiyozli kreditlar berish asosida investitsiya loyihalarini mablag1 bilan ta’minlashni, ularning ustav sarmoyalarida ishtirok etishni, maslahat va axborot xizmatlari shaklida texnik yordam ko'rsatishni, sug'urta yo‘]i bilan himoyt qilish bo'yicha hududiy agentliklar tashkil etiladi. Bu agentliklar tadbirkorlik tavakkalchiliklarini imtiyozli shartlarda sug‘urta yo‘li bilan himoya qilgan, to'lanmagan qarzlar uchun qarzdorlarning javobgarligini sug'urta qilgan. xususiy tadbirkorlik va kichik biznesni rivojlantirishga yo'naltirilayotgan chet el investitsiyalari sug'urta yo‘li bilan himoya qilinishini ta’minlagan holda kichik va xususiy korxonalaming kreditlar, shu jumladan, imtiyozli kreditlar olishlari uchun investitsiya loyihalarini baholaydilar va ekspertizadan o‘tkazadilar. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo‘llab-quwatlovchi boshqa fondlar, sug'urta muassasalari, bozor konyunkturasini o'rganishda, axborot-tahliliy matciiailairn tayyorlash va tarqatishda, korxonalami ro'yxaiga olishda yangidan tashkil ctilayotgan korxonalar ta’sis hujjatlarini tayyorlashda, yuridik va texnik maslahatlar berishda ko‘maklashadigan “Tadbirkorlar palatasi”, resurs la’minotida, mahsulotni sotishda v. transport xizmati ko‘rsatishda yordam beradigan, mahsuictrn saqlash, qayta ishlash va sotishni amalga oshiradigan, xususiy qo'yilmalarga asoslangan, ilg'or tcxnalogik asbob-uskunalar, xomashyo va qishloq xo'jaligi mahsulotlarini qayta ishlash uchun butlovchi buyumlami sotib olish uchun mablag'larni birineh. navbatda maqsadi i ayirboshlash huquqiga ega boipu; agroinvcstitsiya fermalari tashkil etiladi. Qishloq xo'jaligi mahsulotlari hosili nobutgarchiligiga yo'l qo'ymaslik, uning tusivsiz qabul qilinishi, saqlanishi va keyinchaiik iste’mol tarmog'ida taqsimlanishini ta’minlash maqsadida kichik va xususiy ulgurji-vosituchilik tuziismUrh ixtisoslashgan bozorlar, ulgurji do'konlar, bazalar, saqlash joylari, 309 omborxonalar jadallik bilan rivojlantirilmoqda.
Dehqon (fermer) xo'jaliklarini qishloq xo'jaligi ekinlarining yuqori nav urug'lari va ekish materiallari bilan o '/ vaqtida ta'minlash uchun qishloq joylarda urug‘ yetishtiriladigan hamda ulami sotadigan urug'chilik korxonalari tashkil etilmoqda. Qishloqdagi tadbirkorlarga tuzatishtiklash, agrokimyo, zoovctcrinariya va xizmatlarning boshqa lurlarini ko‘rsatadigan agroservis korxonalari tashkil etilmoqda. Chet el tajribasida kichik biznes va iadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga sol ish muhim ahamiyat kasb etadi, chunki yaratiladigan yangi ish o'rinlarining soni oshishi hisobiga ishsizlik darajasini kamaytirish, aholi daromadlari va xalq farovonligini uzluksiz oshib borishi ko'p tomonlama ushbu sohani davlat tomonidan qo'llab-quvvatlanishi bilan bog'liqdir. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida kichik biznes va tadbirkorlikni qishloqda jadal rivojlantirish tufayli, iqtisodiy o'sishga erishish, yangi ish o'rinlari tashkil qilish va yoshlarni ish bilan ta’minlash, aholining daromadlari va farovonligini oshirishning muhim omili sifatida qaralmoqda.
Aholi real daromadlarining o'sishi, ichki bozoming mahalliy ishiab chiqarilgan mahsulotlar bilan to'yinish darajasining yuksalishi, mahalliylashgan ishiab chiqarishlar va kichik tadbirkorlikning, shuningdek, aholiga xizmat ko'rsatish sohasining rivojlanishi Iqtisodiyotning iste’mol sektori nisbatan barqaror rivojlanishini, aholi real daromadlarining o'sishi va tovar aylanishi o'sishini rag'batlantirdi. Ayniqsa, mamlakal aholisming ko'pgina qismi yashaydigan qishloq joylarida ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish aholi turmush darajasini oshirish nuqtai-nazaridan muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. Qishloqda bozor infratuzilmalarini amalda yangidan Ьафо etish, qishloq joylarida tadbirkorlikni, ishiab chiqarishni tashkil etish va rag'batlantirish va bu soham boshqarishda jahon tajnbalaridan foydalanishni sifat jihatdan mutlaqo yangicha tamoyillar asosida yo'lga qo'yilishi lozim. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojlantirish: - kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishning hududiy dasturlarini ishiab chiqish; - kichik biznes subyektlari, kasanachilikni, shu jumladan oilaviy tadbirkorlikni iqtisodiy faoliyatlari uchun keng qulayliklar yaratish. -qishloq aholisi va tadbirkorlikning iqtisodiy, huquqiy bilimlarini oshirib borishda zamonaviy axborot va kommunikatsion texnologiyalar hamda internet tizimini keng joriy etish; tadbirkorlikni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash dasturlarini amalga oshirishning samarali boshqaruvini tashkil etish; - qishloqda bozor infratuzilmalari va xizmat turlarini barpo etish; kichik biznes subyektlarini texnik va texnalogik modemizatsiyalashga erishish; - mahsulotlaming yangi turlarini o‘zlashtirish va barqaror talabga ega bo‘lgan tayyor mahsulotlar tayyorlaydigan kichik korxonalar tashkil etish; - Iqtisodiyot tarmoqlarining turli korxonalar o‘rtasidagi kooperatsiya aloqalarini rivojlantirish;
Qishloq xo‘jaligidagi iqtisodiy islohotlaming yo‘nalishlari besh turdan iborat:
1. Yerdan foydalanish islohoti - 2004 yildan boshlab barcha qishloq xo‘jaligi tovar ishiab chiqaruvchilari yer uchastkalaridan foydalanishning ijara shakliga o ‘tkazildi; yer uchastkalari xo‘jalik yurituvchi subyektlarga faqat tuman hokimi tomonidan ijaraga berilishi belgilab qo‘yildi; yer uchastkalari fermer xo‘jaliklariga ijaraga 30 yildan 50 yilgacha berilishi belgilab qo‘yildi; yer uchastkalaridan foydalanish huquqini meros qilib qoldirish tizimi joriy etildi; 0 ‘z mablag‘i hisobidan yer o'zlashtirishni iqtisodiy rag‘batlantirish tizimi joriy etildi.
2. Suvdan foydalanish islohoti - Irrigatsiya tizinila-ini boshqarishning m a’muriy hududiy prinsipidan havza prinsipiga o‘tkazildi; Respublika bo'yicha 10 ta irrigatsiya tizimlari havza boshqarmalari va 1 ta Farg‘ona vodiysi bo‘yicha birlashtirilgan dispetcherlik Markaziga ega bo‘lgan magistral kanallari tizimi boshqarmasi tashkil etildi; Fenner xo'jaliklariga xizmat ko'rsatish stfatini yaxshilash uchun Suvdan foydalanuvchilar uyushmalari tashkil etish yo'lga qo'yildi. (SFLJlar 2010-yilda Suv iste ’molchilari uyushmalariga aylanthildi);Suv resurslaridan mukamraal foydalanishni ta'minlash uchun sohada bozor prinsiplariga o'tish ‘••clgilandi (Rcspuklikanusg barcha hududlarida tardab olingan ikkitadan SlUlardu bozor prinsiplarini joriy etish bo ‘yicha i ksperiment о ‘tazilmoqda).
3. Mulk islohoti - Qishloq xo'jaligida davlat muiki (qishloq xo'jaligida foydalanadigan vcrlar bundan mustasno) to ‘liq tugatiidi; Qishloq xo'jaligida xususiy mulk cgasi sifatida fenner xo'jaliklari shakllandi; Shirkat rnulki bo'lgan bog' va tokzorlar, chorva fermalari va mcllari, texnikalar va boshqa mol-mulklar xususiylashtirildi; Respublika bo'yicha 105 ta qorako'icnilikka ixtisoslashtirilgan xo'jaliklari shirkat xo'jaliklari sifatida faoliyat ko'rsatmoqda.
4. Moliya-krcdit va soliq islohoti - Davlat ehtiyojiari uchun xarid qilinadigan rnahsuloflarni yetishtirishni moliyalashtirishda bo'naklash tizimidan imtiyozli kreditlash tizimiga o'tkazildi: Qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishini nodavlat jamg'armalar va kredit uyushmalari kabi tizimlardan moliyalashtirishni rivojlantirish belgilandi; Qishloq xo'jaligi tovar ishlab chiqaruvchilar uchun yerlarni kadastr bahosini hisobga olgan holda yagona yer soiig'mi to'lash tizimiga o'tkazildi; Respublikada qishloq xo'jaligi texnika vositalarini lizingga berish tizimi joriy etildi; Fermer xo'jaliklari uchun boshlang'ich sannoya va kredit ajratish, shuningdek, nodavlat jamg'armalar tomonidan imtiyozli kredit ajratish tizimi yaratildi; yer ijarasi huquqini va bo'lg'usi hosilni garovga qo'yib ki'edit ajratish joriv qilindi.
5. Narx-navo islohoti - Davlat ehtiyoji uchun xarid qilinayotgan paxta xomashyosining narxi jahon bozoridagi narxdan kelib chiqqan holda belgilash tizimi joriy etildi; Davlat ehtiyoji uchun xarid qilinayotgan g'alla narxi mintaqaviy bozorlardagi narxlardan kelib chiqqan holda belgilash tizimi joriy etildi; Boshqa turdagi qishloq xo'jaligi mahsulotlarinmg narxiari bozordagi talab va taklif asosida belgilash tizimi joriy etildi.
Ushbu vazifalaming amalga oshirilishi jahon moliyaviyiqtisodiy inqirozi sharoitida mamlakatmiizda qishloq taraqqiyoti va farovonligini oshirishda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning hissasini yanada oshirgan bo Mar edi, Qishloq xo‘jaligini barqaror rivojlantirish, aholi yetishtirgan (fermer, dehqon va shaxsiy tomorqa ) mahsulotini qayta ishlash va sotish shaxobchalarini tashkil etish, yangi texnika va texnologiyalami olib kelish evaziga eksportbop mahsulotlar ishiab chiqarish orqali aholi turrnush darajasini ko‘tarishga katta e’tibor qaratilmoqda. Mamlakatning kelajagini, siyosiy-ijtimoiy qurilishini belgilashda. davlat mulki, korporativ va xususiy mulkning tengligi, ta’minlanadi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik bugungi kunda jamiyatimizdagi ijtimoiy-siyosiy barqarorlikning kafolati kuchga aylanib bormoqda. Agar 2000-yilda malakatimiz yalpi ichki mahsulotining 30 % kichik biznes subycktlari tomonidan ishlab chiqarilgan bo‘lsa, 2010-yil yakuni bilan bu ko‘rsatkich qariyb 53% ga yetishi kutilayotgan ishlarimizni mantiqiy samarasidir. 2010-yilning o‘zida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojlantirish hisobidan 480 mingta yangi ish o ‘rni ochilgan, bu jami ish o‘rinlarining 60%ini tashkil etmoqda. Mamlakatimiz aholisining 65% ga yaqini qishloq sharoitida yashashini hisobga olib, kichik biznesning rivojlanishiga katta imkoniyatiar yaratadi.
Xo‘jalik subyektlari uchun yagona soliq stavkasini 2005-2010- yildagi 13% dan 7% ga, 2011-yildan boshlab bu koVrsatkichning 7% dan 6% ga tushiriladi. Kichik biznes subyektlariga ishiab chiqarishni modemizatsiya qilish va texnologik yangilash uchun qisqa va uzoq muddatli kreditlar berish tizimini yanada takomllashtirish, tashqi iqtisodiy Har bir korxona boshqa korxonalardan eng avvalo mulk shakliga muvofiq, so’ngra ishlab chiqariladigan mahsulotlarning xususiyatlari, ishlab chiqarish tavsifi, o’z miqyosi, joylashgan o’rni,ishlab chiqarish aloqalari va boshqa ayrim xususiyatlari bilan ajralib turadi. Lekin ularning ishini tashkil etish va rejalashtirishda namunali, bir xil yechimlarni ishlab chiqish imkoniyatlari nazariy va amaliy jihatdan asoslab berilgani sababli ularni guruhlarga ajratish mumkin. Mulkchilik shakliga ko’ra korxonalarning quyidagi turlari ajratiladi:  jismoniy shaxslarning xususiy mulkiga asoslangan korxonalar;  shirkat ( jamoa) mulkiga asoslangan jamoa, oila, mahalla korxonalari, ishlab chiqarish kooperativlari, xo’jalik jamiyatlari va shirkatlariga , jamoat tashkilotlari va diniy tashkilotlarga qarashli korxonalar;  davlat mulkiga asoslangan korxonalar;  aralash mulkka asoslangan va qo’shma korxonalar; Davlat korxonasi – bu davlat mulkiga asoslangan korxona.
Davlat korxonasi huquqiy shaxs bo’lib egalik qilish, umumxalq mulkining unga tegishli bo’lgan qismidan foydalanish va boshqarish huquqiga ega. Bundan korxonalar bilan faoliyati davlat rejasi asosida olib boriladi. Qo’shma korxonalar boshqa mamlakatlar ishtirokida bunyod qilingan korxonalar. Ular o’zaro manfaatdorlik negizida hukumatlararo shartnomalar asosida tashkil qilinib, ilmiy ishlab chiqarish, ilmiy-texnika va boshqa vazifalarni yechishga qaratilgan. Qo’shma korxonalar sanoat, qishloq xo’jaligi, qurilish, transport, savdo, fan va boshqa sohalarda tarkib topishi mumkin. Bu korxonalar asosan chet el texnikasi va texnologiyasi asosida barpo etilib, mahalliy xom ashyo va ishchi kuchi hisobiga ishlaydi.
Korxona o’z mustaqil balansiga ega va mustaqil faoliyat yuritadi. Bugungi kunda chet el sarmoyasi asosida ishlayotgan korxonalar soni 7560 tani tashkil etib, o’tgan yilga nisbatan o’sish 137%ni tashkil etdi.
Bundan tashqari korxonalar quyidagi belgilar bo’yicha tavsiflanadi:
 mulk shakliga ko’ra − davlat, qo’shma, ijara, hissadorlik, xususiy, oilaviy, kooperativ va boshqa turdagi korxonalarga ajratiladi;
 qaysi tarmoqqa qarashliligiga ko’ra − korxonalar ishlab chiqarish va noishlab chiqarish (mashinasozlik, ko’mir qazib chiqarish, sug’urta va hokazo) sohalariga mansub bo’lishi mumkin;
 ishlab chiqarilayotgan mahsulot turi va ko’rinishiga ko’ra − korxonalar sanoat, qishloq xo’jaligi, transport, moliya-kredit va boshqalarga bo’linadi;
 texnologik umumiyligiga ko’ra − korxonalar ishlab chiqarish jarayonini uzluksiz va diskret ravishda, kimyoviy yoki mexanik jarayonlarning ustunligi asosida yurituvchilarga bo’linadi;
 tayyor mahsulotning maqsadlariga ko’ra − barcha korxonalar ikkita katta guruhga bo’linadi: ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqaruvchilar va iste’mol mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilar;
 foydalaniluvchi xom ashyo turiga ko’ra − sanoat korxonalari qazib chiqaruvchi va qayta ishlovchi korxonalarga taqsimlanadi;
 yil davomida ishlash muddatiga ko’ra − korxonalar mavsumiy va yil bo’yi faoliyat yurituvchilarga bo’linadi;
 hajmiga ko’ra − korxonalar yirik, mikrofirma va kichik korxonalarga taqsimlanadi;
 ixtisoslashuv darajasiga ko’ra − korxonalar ixtisoslashgan, universal va aralash korxonalarga bo’linadi. Ixtisoslashgan korxonalar qatoriga nomenklaturasi cheklangan mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalar, universal korxonalar qatoriga turli xil mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonalar, aralash korxonalar tarkibiga esa ixtisoslashgan va universal korxonalar o’rtasidagi oraliq guruhni tashkil qiluvchi korxonalar kiritiladi;
 ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish usullariga ko’ra − korxonalar ishlab chiqarishning oqim, partiyali va donalab ishlab chiqarish usullari ustuvor turuvchi korxonalarga bo’linishi mumkin;
 ishlab chiqarishni mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish darajasiga ko’ra − korxonalar to’liq va qisman avtomatlashtirilgan yoki mexanizatsiyalashtirilgan, qo’l-mashina va faqat qo’l mehnatiga asoslangan korxonalarga bo’linadi.
Respublikamizda so’ngi yillarda kichik korxonalar tashkil etilishiga katta e’tibor berilmoqda. Bugungi kunda mamlakatimizda faoliyat ko’rsatayotgan kichik biznes sub’yektlarti soni 5.3.–jadvalda keltirilgan. 5.3-jadval. Ro’yxatga olingan kichik biznes sub’yektlari soni.3 Kichik biznes sub’yektlari 2017 yil 2018 yil Jami 242379 276237 Jumladan: kichik korxonalar 19231 20665 mikrofirmalar 223148 255572 Tashkiliy huquqiy shakliga ko’ra quyidagi korxonalar tashkil etiladi: Xususiy korxona − bu mulkdor yagona jismoniy shaxs tomonidan tuzilgan va boshqariladigan tijoratchi tashkilot.
Xususiy korxona o’z mulkida alohida Ishlab chiqarish dasturi biznes rejaning eng asosiy bo’limlaridan biri hisoblanadi. Ishlab chiqarish dasturini bilmay turib korxonaning moddiy-texnik ta’minoti rejasini tuzib bo’lmaydi, jamoaning mehnat natijasi bo’lgan daromadlarini aniqlash mumkin emas. Masalan, zaruriy materiallar, yoqili, jihoz, ishchi kuchi miqdorini aniqlash uchun qaysi turdagi mahsulotni qanday hajmda va sifatda ishlab chiqarilishi borasida ma’lumotga ega bo’lish lozim. Ishlab chiqarish dasturi - turli ehtiyojlarni qondirishga yo’naltirilgan mahsulotlar nomenklaturasi, assortimenti, sifati va miqdorini ifodalovchi reja ko’rsatkichlari tizimidir. Korxonaning ishlab chiqarish dasturi talab va taklif kabi tushunchalar bilan bevosita boliqdir. Talab xaridorning ma’lum vaqt oraliida bozor taklif etgan baholarda sotib olishga tayyor tovar miqdorini ifodalaydi. Taklif esa ma’lum vaqt oraliida ishlab chiqarib bozor baholarida sotishni istaydigan mahsulotni belgilaydi. Talab va taklifning o’zaro ta’siri ularning koordinatsiyalashuvi raqobat va baho (narx) mexanizmi orqali amalga oshiriladi.
Ushbu o’zaro ta’sir talab va taklif o’zaro tenglashadigan narxni shakllantirishga olib keladi. Shu sababdan ishlab chiqarish dasturini tuzish talab va taklif qonuniga, shuningdek, korxonaning xo’jalik faoliyati bo’yicha erishilgan natijalariga asoslanishi lozim. Ishlab chiqarish dasturini rejalashtirishda ishlab chiqarish samaradorligini oshirish imkoniyatlarini izlab to’ish; ishlab chiqarishni samarali tashkil etish orqali; turli sabablarga ko’ra yuzaga keladigan to’xtashlarni kamaytirish; asosiy vositalar aktiv qismidan vaqt va unumdorlik bo’yicha foydalanishni yaxshilash; moddiy va energetik resurslar sarfini qisqartirish; boshqarish va rejalashtirishni takomillashtirish hisobiga mehnat unumdorligini oshirish zarur.
Turli tarmoq korxonalarida mahsulot ishlab chiqarish xarakteri va ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish xususiyatlaridan kelib chiqib ishlab chiqarish dasturini tuzishga turlicha yondashiladi. Yakka tartibli va kichik seriyali ishlab chiqarishda ishlab chiqish dasturi mahsulotni iste’molchiga to’shirishning 175 tasdiqlangan muddatlariga muvofiq tuzilgan grafik asosida ishlab chiqiladi. Buyumlarni jarayonga kiritish chiqarish kalendar grafigi texnologik jarayon yakunidan boshlash, ish turlari bo’yicha (yig’ish, sinash, mexanik ishlov berish) ishlab chiqarish sikli davomiyligi asosida tuziladi. Seriyali ishlab chiqarishda yil davomida ishlab chiqariladigan mahsulot hajmi ishlab chiqarish jarayonining barcha bosqichlarida tugallanmagan ishlab chiqarish hajmi va nomenklatura o’zgarishlarini e’tiborga olgan holda rejalashtiriladi.
Ommaviy ishlab chiqarishda ishlab chiqarish dasturi korxona va barcha asosiy sexlar bo’yicha bir vaqtda tuziladi. Ishlab chiqarish dasturida quyidagi ko’rsatkichlar rejalashtiriladi:
1. Mahsulot guruhlari bo’yicha qiymat ifodasidagi mahsulot ishlab chiqarish hajmi.
2. Mahsulot nomenklaturasi va assortimenti, ya’ni iste’molchilar bilan tuzilgan shartnomalarga asosan mahsulot sortlari, modellari bo’yicha turlari rejalashtiriladi.
3. Mahsulot ishlab chiqarish muddatlari.
4. Tashqi tashkilotlarga koperatsiya aloqalari asosida etkazib beriladigan yarim fabrikatlar (assortimenti va sifatini e’tiborga olgan holda) hajmi.
Ushbu talablar asosiy sexlar bilan bir qatorda yordamchi va xizmat ko’rsatuvchi sex va xizmatlarga ham tegishli.
5. Mahsulot sifat ko’rsatkichlarini rejalashtirish. Ishlab chiqarish dasturi bir yilga kvartallar va oylar bo’yicha taqsimlangan holda tuziladi.
Yillik ishlab chiqarish rejasini kvartallarga taqsimlashda quyidagi tomonlarga asoslanadi:
1. Ish o’rinlarini ixtisoslashtirish va ishlab chiqarishni tashkil etish uslublarini takomillashtirish uchun qulay sharoitlarni yaratish maqsadida bir turdagi mahsulotlarni kvartallar bo’yicha konsentratsiyalash.
2. 4-kvartalda ishlab chiqarilayotgan mahsulotni reja yilining bir kvartalida ham ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish va shu orqali ishlab chiqarishni tayyorlash xarajatlarini qisqartirish
3. Yangi jihozlarni kiritish kutilayotgan kvartalda mahsulot hajmining o’sishini rejalashtirish
4. Mahsulot ishlab chiqarish muddatini ularni yetkazib berish shartnomasida ko’rsatilgan muddatlar bilan uyunlashtirish
5. Kvartaldagi ish kunlarini e’tiborga olgan holda taqsimotni oshirish.