Mavzu: Blum taksonomiyasi va uning o‘qitishdagi ahamiyati Reja

KOMPETENSIYAVIY YONDASHUVGA ASOSLANGAN TA’LIM 
VA UNING O‘QUVCHI SHAXSINI RIVOJLANTIRISHDAGI O‘RNI 
Kompetensiya - fan bo‘yicha egallagan nazariy bilim, amaliy ko‘nikma va 
malakalarni kundalik hayotida duch keladigan amaliy va nazariy masalalarni 
yechishda foydalanib, amaliyotda qo‘llay olishdir. 
Kompetenlilik tarkibiga sof kasbiy bilim, ko‘nikma va malakalardan tashqari, 
tashabbuskorlik, hamkorlik, guruhda ishlash layoqati, kommunikativ qobiliyati, real 
baholay olish, mantiqiy fikrlash, axborotni saralash va foydalana olish xususiyatlari 
ham kiradi. Kompetensiyalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan ta’lim - o‘quvchilarda 
egallangan bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘z shaxsiy, kasbiy va ijtimoiy 
faoliyatlarida amaliy qo‘llay olish kompetensiyalarini shakllantirishga yo‘naltirilgan 
ta’limdir. 
Tayanch kompetensiyalar: 
1. Kommunikativ kompetensiya 
– jamiyatda o‘zaro muloqotga kirishish uchun ona tili va birorta xorijiy tilni 
mukammal o‘zlashtirish hamda muloqotda samarali foydalana olish; 
– o‘z fikrini og‘zaki va yozma tarzda aniq va tushunarli bayon qila olish, 
mavzudan kelib chiqib savollarni mantiqan to‘g‘ri qo‘ya olish va javob berish; 
– ijtimoiy moslashuvchanlik, o‘zaro muloqotda muomala madaniyatiga amal 
qilish, jamoaviy hamkorlikda ishlay olish; 

---

– muloqotda suhbatdosh fikrini hurmat qilgan holda o‘z ‘ozitsiyasini himoya 
qila bilish, uni ishontira bilish; 
– turli ziddiyatli vaziyatlarda o‘z ehtiroslarini boshqarish, muammo va 
kelishmovchiliklarni hal etishda zarur (konstruktiv) bo‘lgan qarorlarni qabul qila 
olish. 
2. Axborot bilan ishlash 
– mavjud axborot manbalaridan (internet, televizor, radio(audio–video yozuv) 
telefon, kompyuter, elektron ‘ochta va boshq.) foydalana olish; 
– media vositalaridan zarur bo‘lgan axborotlarni izlab to‘a olish, saralash, 
qayta ishlash, uzatish, saqlash, xavfsizligini ta’minlash va foydalanishda media-
madaniyatiga rioya qilish; 
– ma’lumotlar bazasini yarata olish, asosiylarini tanlay olish va ularni tahlil 
qila bilish; 
– kundalik faoliyatida uchraydigan hujjatlar bilan ishlay olish (oddiy 
tabriknomalar yoza olish, anketalarni to‘ldirish, mehmonxona ro‘yxatida o‘zi 
to‘g‘risidagi ma’lumotlarni qayd eta olishi va boshq.) 
3. Shaxs sifatida o‘z-o‘zini rivojlantirish kompetensiyasi 
– shaxs sifatida doimiy ravishda o‘z-o‘zini rivojlantirish, jismoniy, ma’naviy, 
ruhiy va intellektual kamolotga intilish; 
– hayot davomida o‘qib o‘rganish, bilim, tajribani mustaqil ravishda 
muntazam oshirib borish; 
– o‘z xatti-harakatini advokat baholash, o‘zini nazorat qila bilish, halollik, 
to‘g‘rilik kabi sifatlarga ega bo‘lish; 
– o‘qib-o‘rganganlari va hayot tajribasidan foydalangan holda kundalik 
turmushda uchraydigan muammolarni hal eta olish. 
4. Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi 
– Jamiyatda bo‘layotgan voqea, hodisa va jarayonlarga dahldorlikni his etish 
va ishtirok etish; 

---

– o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilishi, unga rioya qilish (ya’ni 
xaridor, saylovchi, mijoz, ishlab chiqaruvchi sifatida faoliyat yurita olish); 
– mehnat va fuqarolik munosabatlarida muomala, iqtisodiy, huquqiy 
madaniyatga ega bo‘lish; 
– kasbiy mavqeyining o‘sishiga intilish bilan jamiyat va oilasi 
manfaatlari uchun xizmat qilish, yordamga muhtojlarga saxovatli bo‘lish. 
5. Umummadaniy kompetensiyalar 
– vatanga sadoqatli, insonlarga mehr-oqibatli hamda umuminsoniy va milliy 
qadriyatlarga e’tiqodli bo‘lish; 
– badiiy va san’at asarlarini tushunish, ta’sirlana olish; 
– orasta kiyinish, yurish-turishda madaniy me’yorlarga va sog‘lom turmush 
tarziga amal qilish; 
– umumbashariy ahamiyatga ega bo‘lgan qadriyatlarni (urf-odatlar, 
marosimlar, milliy-madaniy an’analar va h.k.) bilish, unga hurmat bilan 
munosabatda bo‘lish; 
– o‘zgalarga nisbatan mehr-muruvvat, saxiylik, o‘zgalarning dunyoqarashi, 
diniy e’tiqodi, milliy va etnik xususiyatlari, an’ana va marosimlarini hurmat qilish; 
– xalqining tarixiy, ma’naviy va madaniy merosini avaylab asrash, jamiyatda 
o‘rnatilgan odob-axloq qoidalariga rioya qilish. 
6. Matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish 
hamda foydalanish kompetensiyasi 
– aniq hisob-kitoblarga asoslangan holda shaxsiy, oilaviy, kasbiy va iqtisodiy 
rejalarini tuza olish; 
– shaxsiy, ijtimoiy va iqtisodiy munosabatlarda hisob-kitob bilan ish yuritish; 
– kundalik faoliyatda turli formula, model, chizma, grafik va diagrammalarni 
o‘qiy olish va foydalanish; 

---

– inson mehnatini yengillashtiradigan, mehnat unumdorligini oshiradigan va 
qulay shart-sharoitga olib keladigan fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘lish 
hamda foydalana olish. 
Umumiy o‘rta ta’limda kompetensiyaviy yondashuvni tatbiq qilish 
imkoniyatlarining eng asosiysi dars jarayoni sifatli tashkil qilishdir. 
Hozirgi kunda ta’lim tizimida ta’lim- tarbiya jarayonining samaradorligini 
oshirish uchun yangi innavatsion texnologiyalardan foydalangan holda dars o‘tish 
keng joriy qilinmoqda. Bunday o‘qitish metodi interfaol deb nomlanadi. Umumiy 
o‘rta ta’lim maktablarida ona tili va adabiyot fanlarida bu metodlar yoshlar 
dunyoqarashining shakllanishida, og‘zaki va yozma nutqining rivojlanishi va ravon 
bo‘lishiga, darsda barcha o‘quvchilar faol qatnashishiga, ularning o‘zaro 
hamkorlikda bilim olishlariga yo‘l ochib bermoqda. 
Darsda turli o‘yin va og‘zaki so‘rovlar, “Klaster” va “Idrok xaritasi”ni 
yaratish, rasmlarga qarab ga’ tuzish, test savollarining turli darajalarini bajarish, 
muammoli vaziyatlarni tahlil qilish dars samaradorligini oshiribgina qolmay, balki 
mashg‘ulotning qiziqarli kechishiga sabab bo‘ladi. Biz bu jarayonda nafaqat dars 
samaradorligini 
oshiramiz, 
balki 
o‘quvchilarda 
tayanch 
va 
xususiy 
kompetensiyalarni shakllantirib boramiz. 
Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida ayniqsa, ona tili ta’limining oldiga 
qo‘yilgan bosh maqsad - o‘quvchining mustaqil fikrlash, og‘zaki va yozma nutqni 
to‘g‘ri va ravon ifodalash ko‘nikmalarini shakllantirishdan iboratdir. 
Ona tili fanida “Ma’nodosh so‘zlar” mavzusini o‘rganish jarayonida 
o‘quvchilarga “Klaster” metodi asosida Vatan so‘zining ma’nodoshlarini topish 
to‘shirig‘i beriladi. O‘quvchilar o‘lka, yurt, diyor, maskan kabi bir necha ma’nodosh 
so‘zlarni to‘adilar va ularga ga’ tuzadilar. Ma’nodosh so‘zlarni topish va ga’ tuzish 
jarayonida kommunikativ kompetensiya shakllanadi. O‘quvchilar bu ma’lumotlarni 
boshqasidan ajrata olishi axborot bilan ishlash kompetensiyasining bir elementi 
shakllanganligidan darak beradi. Vatanini asrab-avaylash, uning yuksalishi uchun 
o‘z hissalarini qo‘shishlari haqida ga’lar tuzishdi, bunda shaxs sifatida o‘z-o‘zini 
rivojlantirish, ijtimoiy 
faol 
fuqarolik, 
umummadaniy 
kompetensiyalarning 
elementlari shakllanadi. 
Adabiyot darslarida ham kompetensiyaviy yondashuvni tatbiq qilish 
imkoniyatlari juda keng. Masalan, Xudoyberdi To‘xtaboevning “Sariq devni minib” 
romani obrazlarini “T-chizmasi” metodi orqali tahlil qilish mumkin. Buning 

---

natijasida axborot bilan ishlash, shaxs sifatida o‘z-o‘zini rivojlanish, ijtimoiy faol 
fuqarolik, umummadaniy kompetensiyasining elementlari shakllanadi. 
Kompetensiyaviy yondashuvga asoslangan DTS da o‘quvchilarga umumiy 
o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limining umumiy o‘rta fanlari bo‘yicha malaka 
talablari qo‘yilgan. DTSning maqsadi- umumiy o‘rta ta’lim tizimini mamlakatda 
amalga 
oshirilayotgan 
ijtimoiy-iqtisodiy 
islohotlar, 
rivojlangan 
xorijiy 
mamlakatlarning ilg‘or tajribalari hamda ilm-fan va zamonaviy axborot-
kommunikatsiya texnologiyalariga asoslangan holda tashkil etish, ma’naviy 
barkamol va intellektual rivojlangan shaxsni tarbiyalashdan iborat. Endilikda 
o‘quvchilar yoshi, o‘zlashtirish qobiliyati va iqtidoridan kelib chiqqan holda 
egallashi lozim bo‘lgan bilim, ko‘nikma, malaka va kompetensiyalar belgilanadi. 
Ya’ni, majburiy minimal ta’lim mazmuni har bir ta’lim bosqichi uchun uzviylik, 
uzluksizlik asosida taqsimlandi. 
Jumladan, umumiy o‘rta tizimida fanlarni o‘rganish bosqichlari shunday 
tartibda belgilandi: 

umumiy o‘rta maktablarining boshlang‘ich ta’limi, ya’ni 4-sinf 
bitiruvchilari A1 daraja; 

umumiy 
o‘rta 
fanlari 
chuqurlashtirib 
o‘qitiladigan 
ixtisoslashtirilgan maktablarning 4-sinf bitiruvchilari A1+daraja; 

umumiy o‘rta maktablarining 9-sinf bitiruvchilari A2 daraja; 
umumiy o‘rta fanlari chuqurlashtirib o‘qitiladigan ixtisoslashtirilgan 
maktablarning 9- sinf bitiruvchilari A2+ daraja; 

umumiy umumiy o‘rta fanlariga ixtisoslashtirilmagan o‘rta 
maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari bitiruvchilari B1 daraja; 

umumiy o‘rta maktablarining 9-10-sinflari hamda umumta’lim 
fanlariga ixtisoslashtirilgan o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalari 
bitiruvchilari 
V1 darajada bilimga ega bo‘lishi zarur. 
Ayni paytda kompetensiyaviy yondashuvga asoslangan davlat ta’lim 
standarti, o‘qituvchi va o‘quvchilar talabiga to‘liq javob bera oladigan zamonaviy 
darsliklar yaratmoqda. 

---