Mavzu: bolalar adabiyoti rivojlanish sari

Hamid Olimjon bolalarning ertaknavis shoiri (1909-1944)
Atoqli o‘zbek shoiri Hamid Olimjon “bolalik kunlari”danoq xalq ijodiyotiga mehr qo‘yganligini faxrlanib kuylaydi. Bora-bora folklor “fikrini tortib”, butun umrga unga mahorat sabog‘i, tadqiqotlar va betakror asarlar yaratish manbaiga aylanib qoldi. Jumladan, uning xalq shoirlari Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li, Abdulla shoir, Islom Nazar o‘g‘li bilan doimiy ijodiy muloqotlari, qator xalq dostonlari, ayniqsa, qahramonlik eposi “Alpomish”ni nashrga tayyorlashi va ular ustidagi kuzatishlari folklorga ijodiy munosabatini yanada chuqurlashtirgan ilhom manbai vazifasini o‘tadi.
Qolaversa, u bolalarga mo‘ljallab yozgan “Lola”, “Vatan”, “Ona va o‘g‘il”, “Hulkarning she’ri” va “Samolyot” singari qator she’rlarida xalq ijodiga xos obraz, motiv, ohang va janr stilizatsiyasi unsurlardan mahorat bilan foydalandi.
H.Olimjon umr bo‘yi xalq ertaklarini tinglashdan tolmadi. Bu haqdagi iqrorlarini “Ona” she’rida “Faqat sevadi-yu ertak aytadi” deya ifodalasa, “O‘zbekiston” she’rida “Ertaklarga quloq tutardim” tarzida e’tirof etgan, nihoyat “Oygul bilan Baxtiyor” ertak-dostoni debochasida tinglagan ertaklari va ulardan olgan taassurotlarini yaxlitroq umumlashtiradi: “Uyqusiz tunlarim”da “ko‘p ertak eshitgandim” deya “o‘sha damlar”ning sururini qayta tuyadi. Eshitganlari esa “O‘zi uchar gilamlar, “Tohir-Zuhra”, “Yoriltosh”, Oyni uyaltirgan qosh, O‘t bog‘lagan qanotlar, Beqanot uchgan otlar, Baxtiyor bilan Oygul, So‘ylaguvchi devorlar, Bola bo‘p qolgan chollar”. Ana shu ertaklar uning fikrini tortgan, “havasini ortirgan”, pirovard-oqibatda, uning san’atkor bo‘lib shakllanishida ta’sir ko‘rsatgan va nihoyat uning o‘zida ham “Totonggacha so‘ylasam ertak” (“Savol”) degan ijodiy niyatni uyg‘otgan edi. Bu niyat 30-yillarning ikkinchi yarmiga kelib shoirga tinchlik bermay qo‘ydi, natijada uning o‘zbek bolalar dostonchiligi taraqqiyotiga jiddiy ta’sir ko‘rsatgan va o‘zbek bolalar epik poeziyasida yangi bosqichni boshlab bergan “Oygul bilan Baxtiyor” (1937) hamda “Simurg‘ yoki Parizod va Bunyod” (1939) ertak-dostonlari birin-ketin dunyoga keldi. Bu asarlar o‘zbek bolalar epik poeziyasida yangi oraliq janr – ertak-doston shaklining qaror topishidan tashqari, folklordan ijodiy o‘rganish va o‘zlashtirishning ham yorqin namunalari bo‘ldi. Natijada, o‘zbek bolalar epik poeziyasida shakliy izlanishlar tobora chuqurlasha bordi va bolalar dostonchiligi bag‘rida maqol-ertak, masal-ertak, naql-ertak, ertak-doston, rivoyat-ertak va she’riy latifa singari xilma-xil oraliq janrlarda asarlar yaratish an’anaviy tus ola bordi.
Aslini olganda, Hamid Olimjon bu ertak-dostonlarini bolalar uchun yozmagan, albatta. A.S.Pushkin ham o‘z ertaklarini yozganida shunday yo‘l tutgani ma’lum. H.Olimjon Pushkinning ertaklari ustidagi ijodiy izlanishlariga xos tajribalariga suyanib, adabiyotning mehnat ahli turmushiga kengroq va chuqurroq singishini, butun ommaning kitobxon bo‘lishini nazarda tutib, shu ommabop janrga qo‘l urgan edi. Binobarin, ertak-dostonlar yozilgan tarixiy sharoitga nazar solinsa, shoir izlanishlarining ijtimoiy-estetik mohiyati yanada ravshanlashadi. Shoir bolaligida tinglagan ertaklar silsilasida qolib ketmadi, o‘z asari sujeti ustida ishlashda “Malikai Husnobod”, “Susambil” ertaklari sujetlari, shuningdek, “Erni-er qiladigan xotin”, “Qahramon”, “Yaltillama sopol tovoq” ertaklari motivlari, hatto “Chambil qamali” va “Jizzax qo‘zg‘oloni” (Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li asari) kabi xalq dostonlaridan ham ijodiy ta’sirlandi.
Chindan ham ertak-dostonda muhabbat va baxt tarixi emas, balki unga erishish uchun kurash tarixi ertaknamo yo‘sinda ifodalangan. Bu kurashga jamiyatda xotin-qizlar mavqeini tiklash motivi ham hamohang. Shu sababli asar voqealari markazida Oygul obrazi turadi, u voqealarni harakatlantiruvchi kuchni boshqaradi. Bu g‘oya-ertak-doston asosi bo‘lgan “Malikai Husnobod” ertagining bosh g‘oyasi. Ko‘rinadiki, xalqning o‘zida bu g‘oya feodal munosabatlar jarayonida qadimdan yuzaga kelgan. Ijtimoiy tengsizlik hamma zamonlarda ayollarni o‘z huquqlarini tanishga undagan va bu xalq ijodida xilma-xil janrlardagi asarlarda, jumladan, “Malikai Husnobod” ertagida ham aksini topgan. Oygul xalq ertaklarida hamma zamonlarda o‘z erki, o‘z huquqi, o‘z muhabbati uchun kurashib kelgan ayollarning umumlashma obrazi darajasiga ko‘tarilgan. U podsholar taklifini rad etar ekan, shunchaki o‘z ijtimoiy mavqeidangina kelib chiqmaydi, balki podsholarning zolimligi, xalqni istibdodga giriftor etganligi, ma’naviy subutsizligini ko‘zga tutib, shunday yo‘lni tanlaydi. Shu xususiyatiga ko‘ra u asardagi talqinda hatto Baxtiyordan ham faolroqdir. Rost, u podachi Baxtiyorni ijtimoiy kelib chiqishi jihatidan o‘ziga tengligi uchungina emas, balki ham jismoniy, ham ma’naviy barkamolligi uchun ixtiyor etdi: Chunki u:
Go‘zal edi va chinor
Qomatiga edi zor.
Ko‘kraklari butun bir
Oftobni yashirardi.
Tanlariga bir umr
O‘t lovullab turardi.
Qilichday o‘tkir edi,
Rustam kabi zo‘r edi..
Baxtiyor xuddi shu fazilati bilan Oygul qalbini zabt etgandi va shu fazilatlari tufayli uning dilidagi orzularni ro‘yobga chiqarishga ko‘makdosh bo‘la olardi. Chindan ham asarda shu nuqtadan e’tiboran Baxtiyor Oygul istaklarining ijrochisiday harakat qiladi. Ular hamkorlikda Susambilda “Yangi bir dunyo qura” boshladilar. Nihoyat: Oygul himoyasida,
Baxtiyor soyasida
Susambilda erkin, shod,
Yashar edi xaloyiq.
Uni butun odamzod
Xayol qilishga loyiq.
Insoniyat tarixi hamisha erk va adolat uchun kurashdan iborat bo‘lib kelgan, xalq ijodiyotida ham, mumtoz adabiyotda ham bu kurash turli shakllarda, jumladan, ozod va farovon yurt shaklida, Forobiyda esa “ideal shahar” tarzida ifodalanib kelingani nazarda tutilsa, H. Olimjon kishilikning shu asriy g‘oyasini o‘sha an’anaviy mantiq doirasida talqin qilganligi ravshanlashadi.
“Oygul bilan Baxtiyor” – jabrdiyda xalqning o‘z haq-huquqi, erki yo‘lidagi kurashini ifodalasa, “Simurg‘ yoki Parizod va Bunyod”– mehnat ahlining halolligini, so‘zi va ishida sobitliligini, mardligini, o‘z insoniy tuyg‘ularining chinakam e’zozkori ekanligini tarannum etadi. Sirasini aytganda, bu ertak-doston uchun manba vazifasini o‘tagan “Simurg‘ afsonasi” O‘rta Osiyo xalqlari, ayniqsa, o‘zbek va tojik folklorida qadim zamonlardan beri mashhurdir. U “Mahiston afsonasi” nomi bilan ham yuritilgan. Og‘izdan-og‘izga ko‘chib yurgan bu afsonani ulug‘ Firdavsiy birinchilardan bo‘lib, yozma adabiyot mahsuliga aylantirgan. Simurg‘ bilan bog‘liq epizod “Shohnoma” tufayli xalq ijodiyotida keng tarqalgan “Rustam” ertagida qayta ishlanib, jozibasi yanada oshgandir. Simurg‘ bu ertakda dunyoda bo‘ladigan voqealarni o‘z vaqtida bilib turadi: Zolning tug‘ilish muddati, uning olamdagi voqealarni o‘n yil ilgari biladigan hukamo bo‘lishi va ming yil yashashini shu Simurg‘ bashorat qiladi. Xalqning tabiat stixiyalari sirlarini oldindan bilish istagi Simurg‘ obrazida ana shunday ifodalangan edi.
Simurg‘ – afsonaviy bahaybat qush. Uning yordamida ertak qahramoni eng mushkul, hatto uddalash amrimahol bo‘lgan ishlarni bajaradi, olis masofalarni ko‘z ochib yumguncha bosib o‘tadi. Yer ostidagi qahramon uning ko‘magida yer yuziga chiqadi. Lekin unutmaslik lozimki, Simurg‘ har qanday qahramonga darrov ko‘maklashavermaydi. U yaxshilik ko‘rgach, javob qaytaradi. Bunda an’anaviy motiv – uning bolalariga tajovuz qilmoqchi bo‘lgan ajdar yoki ilonni o‘ldirishi shart. Shu yaxshiligi evaziga Simurg‘ qahramonning fidoyisiga aylanadi.
Simurg‘ – antropomorfizm hodisasi mahsuli. Odam qiyofasiga kira oladigan, odamday harakat qila oladigan va so‘zlashadigan xususiyatlari qahramonlarga g‘oyat qo‘l keladi. U evrilish xususiyatiga ega: istasa – kesakka aylana oladi, istasa – qanoti o‘tkir qilichga aylanib, tog‘ni kesadi. Xalq orzularining ramzi bo‘lgan bu qush Murg‘ufarmon, Ko‘ktubulg‘on nomlari bilan ham yuritiladi. Mahmud Qoshg‘ariy turkiy xalqlar yozma adabiyotida bu xususda ilk ma’lumot berganlardan bo‘lsa kerak: “Ko‘ktubulg‘on – bir qushning nomi. Aytishlaricha, bu qushning ikki qanoti po‘lat bo‘ladi va u qanoti bilan toqqa urilib, bir tomondan boshqa tomonga o‘tadi”.
Shundan boshlab, bu afsonaviy qush turlicha g‘oyalarni talqin etishda vositachilik qildi. Buni Ibn Sinoning “Tayr risolasi”, Fariddidin Attorning “Mantiq-ut-tayr”, Alisher Navoiyning “Lison-ut-tayr” asarlaridagi talqinlar dalillay oladi.
H.Olimjon “Oynai jahonnamo”, “Botir oshiq” singari ertaklar sujetlaridan ham ijodiy foydalanib, tamoman yangi mazmundagi ertak-doston yaratdi. Bunda unga Pushkinning xalq ertaklaridagi ijtimoiy motivni kuchaytirish an’anasi yordam berdi. A.S.Pushkin “Oltin xo‘roz”da shohning g‘ofilligidan, “Shoh Saltan”da esa, uning ma’naviy buzuqligidan kulib, ertaklaridagi ijtimoiy motivning o‘tkirligiga erishgan va shu usulda zulmkorlar qiyofasini fosh etgan edi. H.Olimjon ham “Oygul bilan Baxtiyor”da shohni zulm saltanati tirgagi sifatida ko‘rsatsa, “Simurg‘ yoki Parizod va Bunyod”da subutsizligini namoyish etadi. Shoir bu ertak-dostonida yovuzlik va subutsizlik hukmronligidagi muhitda voyaga yetgan Parizodni asarning markaziy obrazlaridan biri sifatida bo‘rttiradi. Shu zaylda asl afsonada go‘zallik va sevgi timsoli bo‘lgan Mahiston o‘rnida H. Olimjon g‘oyaviy niyatiga mos toshbag‘ir Parizod obrazi maydonga kelgan.
Parizod – xudbin va dumog‘dor xon qizi. Xon saroyidagi barcha pastkashliklar muhitida shakllangan. Shu sababli “qalbi marmarday sovuq” bu qiz “tishidan zahar tomgan, ishidan o‘lim yoqqan, shoxi osmonda, tirnog‘i qonda” bo‘lgan dev bilan xufya oshno edi. Shu pastkashligi, boylikka o‘chligi va kambag‘alni nazariga ilmaganligi tufayli Bunyodni ham seva olmasdi. U va’dada ham noshud. Bunyodni o‘limga ro‘para qilib, aslida unga tegishga rozi bo‘lmay, shunchaki undan qutilmoq vajidan va’da bergan edi. U shu qadar yuzsizki, devni yengib kelgan g‘olib Bunyodga shu niyatdagina va’da berganligini tan oladi:
Cho‘ponni sevolmadim,
Hech ko‘ngil qo‘yolmadim.
G‘urbatga qorganimning,
Devga yuborganimning
Sababi shunda edi,
Ko‘nglim tugunda edi.
O‘lib ketar deb edim,
Chirib ketar deb edim.
Qancha botir bo‘lsang ham, Zo‘r bahodir bo‘lsang ham,
To‘shaging xas deb bildim,
Aslingni past deb bildim,
Sevolmadim seni men,
Chunki men xon qiziman .
Xon qizi surbetlik bilan otasining xonligidan kerilarkan, o‘zini aslzoda hisoblab, oddiy mehnatkashlar “aslini past” deb qaraydi. H.Olimjon Parizod timsolida feodal ierarxiyasida hukmron doiralardagi dumog‘dor va subutsiz xotin-qizlarning salbiy umumlashma namunasini yaratdi.
Bunyod – Parizodning antipodi, aslzoda emas, oddiy cho‘pon. Ishida ham, so‘zida subuti butun. Shartning og‘ir-yengilini bilmaydi, ezgulik yo‘lida o‘limdan qaytmaydigan bahodir. U – xalq pahlavoni. Nomining “gapiruvchiligi” ham shu niyatning ifodasi. G‘oyat kamtar va kamsuqum inson. Oriyat va nomusni baland tutadi. Hatto so‘zida tuturiqsiz Parizod hayosizlarcha uni tahqirlab, otasining vaziriga tegib olganini aytganida Bunyod “o‘tda tutaqib”
Ne aytarin bilmasdan,
Tili so‘zga kelmasdan..
Parizodni, xonni ham,
Ikki nomard jonni ham
Qilichdan o‘tkazmoqqa,
O‘limga yutqizmoqqa
shaylanganida ham qasos o‘tida yonib, saroydan mardona chiqib ketadi. Parizod shart qo‘ygani uchun yovuz devni o‘ldirganligini ta’na qilmaydi, aksincha bu, garchi shoir biror ishorada aks ettirmasa-da, eldoshlarini yovuzlikdan qutqazgani uchun shunday yo‘l tutadi va g‘azablansa-da, hech narsa demay chiqib ketadi. Ammo:
Bevafo xon qizini,
Nomard xonning o‘zini,
Unutmadi hech qachon .
Xuddi shu tuyg‘u uni kelajakdagi kurashlarga chog‘lashi muqarrar. Ertak-doston shu xildagi umidbaxsh ruh bilan yakun topadi.
Bu o‘rinda shuni ta’kidlash zarurki, butun ertak-doston davomida Simurg‘ Bunyodga birgina epizodda – devni yengishini ta’minlashidagina ko‘maklashsa-da, aslida bu voqealar dramatizmni avj nuqtaga chiqarib, tugunni yechishga ochqich vazifasini bajargan hal qiluvchi epizoddir. H.Olimjon shunga urg‘u berib, asariga “Simurg‘ yoki Parizod va Bunyod” deya nom qo‘ygan. Binobarin, asar nomini qisqartirib yoki shoirning ayrim majmualarida bo‘lganidek, “Semurg‘” tarzida chalkashtirib yozishi noto‘g‘ridir. Negaki, afsonaviy qush nomi – Simurg‘ bo‘lib, o‘ttiz qushni anglatadi, forscha Semurg‘ esa – uch qush ma’nosidadir. Bunda miqdordagi farq Simurg‘ning bo‘rttirma timsolini dalillashini unutmaslik lozim.
Xullas, H.Olimjonning “Oygul bilan Baxtiyor”, “Simurg‘ yoxud Parizod va Bunyod” ertak-dostonlarida xalq ertaklarining vorisi sifatida ish ko‘rdi, xalq ertaklarining ijtimoiy-axloqiy mundarijasini xalqona ohang va poetik vaznda realistik ifoda etdi. Shu sababli bu asarlar hamon sevilib o‘qilmoqda, ular asosida sahna asarlari, kinofilmlar yaratilib kelinmoqda. Jumladan, “O‘zbekfilm” tomonidan 1972-yilda yaratilgan “Simurg‘” ertak-filmi o‘zbek bolalar badiiy filmlarining yorqin namunasiga aylanib qoldi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, xalq ijodiyotiga xos ifoda usuli, sujet qurilishi, kompozitsion aniqlik, obrazlilik, tilning soddaligi va boshqa unsurlardan ijodiy foydalanish o‘zbek bolalar adabiyoti realizmini, xalqchilligini, janriy xilma-xilligi, g‘oyaviy-badiiy ko‘lamdorligi va saviyasini ta’minlamoqda. Akademik S.Mamajonov yozganidek: “Xalq ijodi yozuvchilar uchun xalq tarixini, kurashini, uning maqsad va ideallarini, ruhi, ongi, psixologiyasi va xarakterini, uning boy tilini o‘rganish manbai bo‘lmoqda; xalq bilan, hayot va zamon bilan uzviy bog‘lanishda ma’lum ma’noda g‘oyaviy-estetik ko‘priklardan biri bo‘lib xizmat etmoqda”.36 Shunday xizmati tufayli o‘zbek bolalar adabiyoti tobora teranlashmoqda va hayajonbaxshligi kuchaymoqda. Binobarin, bu jarayonni chuqur va har taraflama tadqiq qilish – o‘zbek bolalar adabiyoti kamolotining ufqlarini ochishga yo‘l ko‘rsatishi aniq.
36 Mamajonov S. Adabiyot va folklor .– Kitobda: Saylanma. Adabiy tanqidiy maqolalar. T., 1981, 389-399-b.;