Mavzu: bolalar adabiyoti rivojlanish sari

Mirkarim Osim- tarixiy-biografik qissanavis adib
Adabiyotda xalqimizning tarixiy o`tmishi mavzuini badiiy aks ettirish to`g`risida mulohaza yuritilsa, taniqli adib Mirkarim Osimning bu sohadagi xizmatlarini eslamaslik mumkin emas. Yozuvchi tarixiy o`tmishga hamisha va astoydil qiziqib kelgan. Xalq o`tmishiga qiziqish uning ijodida tarixiy mavzuni bosh yo`nalishga aylantirdi.
Mirkarim Osim 1907-yilda Toshkentda, ziyoli oilasida dunyoga kelgan. 1918-yildan "Shamsul urfon" nomli boshlang`ich maktabda o`qidi. 1921-yildan Alisher Navoiy nomidagi respublika bilim yurtida tahsil ko`rdi. Do`stlari Oybek va H.Yoqubovlar bilan bu texnikumda adabiyot-san’at turlarini o`rgandi. 1926-1930- yillarda Moskva Davlat pedagogika institutining tarix-iqtisod fakultetida o`qidi. Samarqandda o`qituvchilar tayyorlash kursida, 1932-yilda O`zbekiston Maorif xalq komissarligi Pedagogika ilmiy-tadqiqot institutida ishladi. Tarix fanidan qo`llanma, darsliklar yaratdi. Mirkarim Osim badiiy ijodni she’rlar yozish bilan boshlagan. So`ngra hikoya va qissa janrlarida ham qalam tebrata boshlagan. 1940-yilda Alisher Navoiy hayoti va ijodi haqida "Astrobod", "Alisher Navoiy va Darveshali", "Badarg`a", "Navoiyning xislatlari", "Ulug`bek va Navoiy" singari hikoya va tarixiy qissalar yoza boshlaydi. Adib bir umr tarixiy qissalar yozish bilan mashg`ul bo`lib, bir necha yosh avlodni o`tmish va uning ilg`or shaxslariga nisbatan muhabbat ruhida tarbiyalashga hissa qo`shib kelmoqda. Bu orqali adib vatanparvarlik va insonparvarlik g`oyalarini ulug`lash yo`lidan boradi.
Mirkarim Osim 50-yillardagi Stalin qatag`onining begunoh ma’naviy qurbonlaridan biridir. Uning vatanparvarlik, millatparvarlik, o`tmish tarixga muhabbat ruhidagi asarlari o`z muallifiga qora kunlar olib keldi. Adib ko`p yillar sho`ro rejimining azoblarini chekadi. 40-yillarning oxirida qatag`onga uchraydi, 50-yillarda ozodlikka chiqadi. Tarixiy mavzularda hikoyalar, qissalar yozib, barcha asarlarida xalq tarixi, nurli siymolar xarakteri yorqin tasvirlanadi.
60-yillarda to`liq oqlanib, yurtiga qaytgan adib tarixiy asarlar yozishda davom etadi. Adabiy nashriyotlardà kichik adabiy xodim vazifalarida ishlaydi. Mirkarim Osim tarixchi adiblar orasida asl manbani buzmay, qayta badiiy jonlantirishi bilan ajralib turadi. Adabiyotshunos M.Sattorov tarixchi adibning asarlarini davriy jihatdan shartli ravishda uch guruhga ajratadi.
1.Tariximizning qadimgi davrlari haqida hikoyalar (makedoniyalik Iskandar, arab xalifaligining, keyinroq eroniy shohlarning O`rta Osiyoga yurishlari haqidagi bitilgan hikoya, qissa va turli obrazlar talqiniga oid asarlar).
2. O`rta asrlar tarixidan hikoya qiluvchi asarlar (mo`g`ullar istilosi, fan va madaniyatning buyuk arboblari haqida biografik qissa va hikoyalari).
3. XVIII asrdan to Oktabr to`ntarishiga qadar (1917-yil) bo`lgan davr tarixiy hayotini badiiy aks ettirgan asarlar turkumi.
Chindan ham muallif asarlari davriy jihatdan keng qamrovli. Ayniqsa, adibning O`rta asrlar tarixidan hikoya qiluvchi tarixiy-biografik qissalari alohida e’tirofga sazovor. Ayni paytda Mirkarim Osim asarlarini uch katta mavzu yo`nalishi bo`yicha tahlil qilish, baholash mumkin:
– tarixiy qahramonlik mavzuidagi asarlar.
– tarixiy-maishiy mavzu.
– tarixiy-biografik asarlar.
Adib yarim asrlik ijodiy faoliyatida ana shu uch davr va uch mavzuviy yo`nalish bo`yicha samarali ijod qilib, o`zbek nasrini, o`zbek qissachiligini boyitdi. Xususan, u tarixiy qissachilikda katta yutuqlarni qo`lga kiritdi. Bu yo`nalishda u qadim ajdodlarimizning, Vatanimiz tuprog`iga bostirib kirgan chet ellik bosqinchilarga (eron, arab, mo`g`ul, rus) qarshi olib borgan qahramonona kurashlari, o`tmish ilm-fan madaniyatimiz yulduzlarining jahon madaniyati xazinasiga qo`shgan beqiyos hissalari, o`zbek xalqining ikki tomonlama zulm-istibdoddan tinkasi qurib, adolatsizlikka qarshi isyonga otlanib, milliy ozodlik uchun kurashgani haqida bir qator asarlar yaratdi. Jumladan, muallifning "O`tror" qissasi fikrimizni dalillay oladi. Unda o`zbek xalqining 1216-1220-yillardagi siyosiy-ijtimoiy va madaniy hayoti badiiy aks ettiriladi. Qissada tarixiy voqealar talqini barobarida xalqning maishiy turmush sharoiti, kasb-kori, mashg`ulotlari tasviriga ham keng o`rin ajratilgan. Shuning uchun uni tarixiy-maishiy yo`nalishdagi asar deb qarash lozim.
Mirkarim Osim ijodida tarixiy-biografik mavzu ham katta oqimni tashkil etadi. Adibning "Jayhun ustida bulutlar" qissasi ulug` qomusiy olim Abu Rayhon Beruniyning, "Ibn Sino qissasi" buyuk hakim va olim Abu Ali ibn Sinoning, "Aljabrning tug`ilishi" hikoyasi mashhur matematik al-Xorazmiyning hayoti va ijodiga bag`ishlangan.
Adib o`z tarixiy-biografik asarlarini, odatda, bu ulug` insonlarning tavallud ayyomining tantanali nishonlanishi munosabati bilan sovg`a sifatida yaratgan. Jumladan, "Jayhun ustida bulutlar" qissasi Abu Rayhon Beruniyning 1000 yilligiga, uch-to`rt biografik hikoyalardan tashkil topgan "Ibn Sino qissasi" Abu Ali ibn Sinoning 1000 yilligiga, "Aljabrning tug`ilishi" hikoyasi al-Xorazmiyning 1200 yilligiga bag`ishlab yozilgan. Shuningdek, adibning XV asr hayotiga oid "Zulmat ichra nur" qissasi atoqli shoir Alisher Navoiyning 525 yillik yubileyiga tortiq qilingan edi. O`smirlar va bolalarga bag`ishlangan bu asarda bobokalon shoirimiz hayoti va ijodiy faoliyatining barcha davri hissiy nozikliklari bilan yaxlit qamrab olingan. Yoxud adibning "Nur va zulmat" qissasi Jahon otin Uvaysiyning qalb iztiroblarini tarannum etadi. Shunga ko`ra bu kabi asarlar tarixiy-biografik qissalarning mumtoz namunalaridan hisoblanadi. Bundan tashqari, qahramonlik mavzuiga ijodkorning "To`maris", "Temur Malik", "Aleksandr va Spitamen" kabi asarlarini kiritish mumkin bo`lsa, maishiy mavzudagilarga "Mohlar oyim va Xonposhsha", "Karvon qo`ng`irog`i", "Elchilar" asarlari, shuningdek, "Karvon yo`llarida", "Do`stlik qaldirg`ochlari", "Tilsiz guvoh", "Zulmat va muhabbat nuri" kabi tarixiy qissalari hayotimizning, aniqrog`i, xalqimiz tarixining ilmiy va badiiy jihatdan nisbatan kam tadqiq qilingan davrlari – XVII-XIX asrlar hayotiga, o`sha davr xalqlarimiz turmushining tarixiy taraqqiyotiga bag`ishlanadi.
Tarixiy mavzularda asar yaratish olijanob vazifa va ayni paytda, benihoya mas’uliyatlidir. Tarixni baholash vaqtning zimmasida, albatta. Mirkarim Osim tariximizning ochilmagan sahifalarini birma-bir varaqlab, unga murojaat etdi. "U kishi nafaqat yozuvchi, – deb yozgan edi O.Yoqubov, – balki har qanday tarixshunos olim bilan (albatta, tarixiy voqealar haqida gap ketganda) bellasha oladigan, tarixni besh qo`ldek biladigan zukko edi. Shu boisdan, oddiy kitobxonlar qatori tarixshunos olimlarimiz ham uning asarlarini o`qib o`rganadilar" .
Tarixiy qissalar ilmiy-nazariy ma’lumotlarga qaraganda ta’sirchan va tarbiyaviy-estetik ahamiyat ustuvor ekanligini S.Anorboyev mulohazalaridan ham anglash mumkin. Uning e’tiroficha, 1940-yillarda hali adabiyot darsliklari va xrestomatiyalarda Alisher Navoiy haqida qisqacha biografik ma’lumotlar bo`lmagan bir paytda, olimlarning davriy matbuotda e’lon qilingan Navoiy hayot yo`li, ijodining keng tahlili o`quvchilar ommasiga boy ma’lumot bera olgan. "Mirkarim Osimning "Alisher Navoiy va Darvishali", "Astrobod", "Alisherning yoshligi", "Badarg`a" hikoyalarini o`qiganimda esa, – deb yozadi muallif alohida qoniqish bilan, – Alisher mening ko`zimga goh uyqusirab otdan yiqilib, Yazd cho`lida qolib ketgan ziyrakkina bola, goh navqiron yigit, goh… johil ruhoniylardan tap tortmay hajv qiluvchi tili o`tkir zabardast shoir, goh adolat tig`ini baland ko`targan davlat arbobi qiyofasida namoyon bo`ladi" .
1963-yilga kelib, Alisher Navoiy haqida adibning "Zulmat ichra nur" qissasi yaratildi. Qissada Alisher Navoiy obrazi boshqa shu mavzudagi asarlarga nisbatan teran aks etgan. Sababi, M.Osim Alisherning tadrijiy kamolotini ko`rsatishda shoir hayotidagi eng muhim qirralarga e’tibor qaratadi. Ya’ni, to`rt yoshli bolaning shoir tog`alarini hayratga solib Qosim Anvor g`azallaridan yod aytishi, kitobga ixlos qo`yishi, keksa tarixchi bilan bo`lgan uchrashuvlari, qushlar tiliga muhabbati, Farididdin Attor haqidagi rivoyatlarni zavqu-shavq bilan tinglashi tizimli ravishda tasvirlanadi. M.Osim Alisherning "Mantiq ut-tayr"ga mukkasidan ketib, asosiy o`qishiga ulgurolmay qolayotganini ham haqqoniy ko`rsatadi.
"Devorlari ganch suvoq bilan o`ymakor qilib ishlangan maktabxona qiy- chuvga to`lgan. Yumshoq namat ustida tiz cho`kib o`tirgan bolalar chuvvos ko`tarib oldilaridagi taxta ustiga qo`yilgan kitoblarni o`qishadi. Kichikroq bolalar alifbe va "Abjad" yozilgan taxtalarga qarab: "Alif, be, te, se", deb qichqiradi, ba’zilari "Haftiyak"ni hijjalaydi…Alisher esa taxta ostiga Attorning "Mantiq ut-tayr"ini qo`yib zavq bilan o`qiydi. Bu kitobni o`qiganda ko`z o`ngida ajoyib bir manzara hosil bo`ladi…" Alisher asarga diqqati jalb bo`lib, domlaning tanbehini eshitadi: "– Alisher, xayol surmay, sabog`ingni takrorla, hali seni qoshimga chorlagaymen…"
Alisher "Qushlar tili"ni berkitib, taxta ustida ochiq turgan Qur’on kalimalarini takrorlay boshlaydi. "Yosin" surasining bir qismini yod olib kelish topshirilganiga qaramay, Alisher bunga kam vaqt ajratgani bois, domla uni yoniga chaqirib so`raganda, tutilib qoladi. "– Bo`lmaydi, sabog`ingni o`qimabsen", – deb o`shqiradi domla unga, ammo savashga qo`li bormaydi.
Shu tasvirdayoq Alisher obrazi ifodasida tabiiylik yaqqol seziladi. Garchi so`z bo`lajak shoir haqida ketayotgan esa-da, uning hamma bolalarga xos xususiyatlari, bir narsaga qiziqdimi, butun xayoli o`shanga band bo`lib, asosiy vazifalardan chalg`ishi o`rinli tasvirlangan.
Qissada Alisherning ana shu bolalik tasviridan so`ng, o`n olti yoshli o`spirinligi davriga e’tibor qaratiladi. U maktabdosh do`sti Husayn bilan Abulqosim Bobur saroyida xizmatga kiradi. Bu davr ham Alisher hayotida burilish yasaydi. Podshoh vafot etishi bilanoq, taxt uchun kurash alanga oladi, o`n sakkizga kirgan barvasta Husayn Mirza ham bir kuni Navoiyni chodiriga chaqirib, o`zi bilan birga safarga chiqishni taklif qiladi:
" – Men qazoqliqqa chiqib keturmen, – deydi Husayn xipcha belidagi kamarga qilich-qinini osar ekan. – Yuring men bila Semurg` qushini izlamoqqa!
Uning izlagan Semurg` qushi panjasi va tumshug`i qon, odam go`shtiga o`ch yirtqich parranda ekanini Navoiy yaxshi bilardi, shu sababdan sobiq maktabdoshining taklifini rad etib:
– Men Mashhad shahrida qolib, madrasada o`qimoq niyatidadurmen, - deydi. –Afsuski, siz qilich emas, qalam bila mashq qilib kelgansiz, bo`lmasa menga ergashib ketgan bo`lur erdingiz. Mayli, siz ilm xazinasidin durdonalar tera bering, yurt uchun yarab qolar. Men ersam ko`kragimni shamolga berib, Semurg` qushini izlaymen".
Bu tasvirda ham Alisher Navoiyning ilm va ma’naviyatga ulug` e’tiqodi ko`rsatilgan. Ammo shu bilan birga Navoiy iztiroblari ham yonma-yon berib boriladi. Xususan, qissaning "Pahlavon Muhammad hazili" faslida yosh shoirning hayotda duch kelgan mashaqqatlari haqida fikr yuritiladi. Jumladan, uning ota onadan yetim, homiysiz qolgani yetmaganidek, musofir yurtida mafosil (suyak zirqirashi) kasaliga mubtalo bo`lishi, u turgan pastak hujrada kechirgan kunlari, Mashhadda Pahlavon Muhammaddan ko`rgan ezguliklari hikoya qilinadi. Shu munosabat bilan ulug` ustozning unga qilgan qaltis hazili, ya’ni, Navoiy kechqurun yozib cho`ntagiga solib qo`ygan yangi g`azalni uni ko`rgani kelganda uyqusi elitgan shoirga sezdirmay, qoziqqa ilingan jomaning chokini tikish uchun olgan Pahlavon Muhammad bu g`azalni ikki-uch marta o`qiboq, yodlab oladi-da, yana joyiga qo`yadi. Navoiy uyg`onib, ustozi keltirgan taomdan tanovul qilgach, adabiyot, she’riyat haqida suhbat boradi va gap kelib, otashnafas shoirlarga taqaladi, Navoiy Lutfiyni ehtirom bilan tilga oladi; Pahlavon Muhammad esa Sayid Nasimiy haqida kuyib-yonib gapiradi-da, Navoiyning shu bugun ertalab yozgan she’rini zavq bilan o`qib beradi:
Har qayon boqsam yuzumga ul quyoshdin nur erur,
Har sori qilsam nazar ul oy menga manzur erur.
She’rning so`nggi ikki misrasini o`qiyotganda "Navoiy" so`zi o`rniga "Nasimiy" so`zini qo`yib o`qiydi:
Gar Nasimiy simbarlar vaslin istab ko`rsa ranj,
Yo`q ajab, nechunki xom etgan kishi ranjur erur.
Shu tariqa, keksa ustoz oldida lol qolgan yosh shoirning g`alat ahvoli chinakam namoyon bo`lgan. M.Osim bu hikoyatni asarga o`rinli singdira olgan. Bundan tashqari, Navoiy o`z davrining eng ulug` shoiri, mutafakkiri bo`lib yetishuvi oson kechmagani, doimo o`ziga yarasha ziddiyatlar, qiyinchiliklarga ro`para bo`lgani ham qissada tilga olinadi. Shu ma’noda qissadagi "Yaxshining sharofati", "Badarg`a", "Samarqand bo`sag`alarida" fasllari Navoiy hayotining murakkab qismatlarini o`zida aks ettirgan.
M.Osim Navoiyning notinch zamonda ham tinmay ijod bilan mashg`ul bo`lgani, sahargacha mijja qoqmay ishlashini quyidagi tasvirda yorqinroq aks ettiradi: "Shoirning tog` yon bag`riga solingan shiyponi o`rtasida pastak kursi ustida bir sham lip-lip yonib turar, mis qandil ustiga ko`z yoshlarini to`kar edi. Oydinsiz kechalarda sham nuri zulmatning bag`rini yorib o`tib, olisdan miltillab ko`rinardi… "
Ha, yozuvchi aytmoqchi bo`lgan haqiqat shuki, Navoiy yashagan ijtimoiy davr, hayot qop-qorong`u zulmatdan iborat bo`lsa-da, uning siymosi, ijodi o`sha zulmat bag`rini yorib o`tgan nur edi, go`yo.
Avtobiografik qissalarni o`rgangan A.Abrorov yozadi: "Avtobiografik qissalar o`z uslubiga ko`ra ikki turli bo`ladi. Bir necha turdagi avtobiografik asarlarda yozuvchi o`z boshidan kechirgan voqea va hodisalarni, faktlarni boshqa badiiy obraz orqali tipiklashtiradi. Aniqrog`i, avtorning o`zi asarning markazida tursa ham, u boshqa nom bilan sujetda harakat qiladi.
Ikkinchi tur avtobiografik asarlarda bosh qahramon sifatida bosh qahramon o`z nomi bilan qatnashadi. Avtorning o`z hayotida yuz bergan voqea va faktlar, o`zi ko`rgan yoki ishtirok etgan epizodlar asarning asosiy materiali bo`ladi". Ushbu fikrlarni adibning tarixiy-biografik qisalariga tatbiq etadigan bo`lsak, ularni quyidagicha tasnif qilish mumkin:
1. Tarixiy shaxs boshidan kechirgan voqea va hodisalarni, dalillarni boshqa badiiy obraz orqali tipiklashtirish, boshqacha qilib aytganda, badiiy to`qimaga asoslangan tarixiy-biografik qissalar.
2. Bosh qahramon sifatida tarixiy shaxsning o`zi tanlanadi, ya’ni tarixiy voqelikka asoslangan tarixiy-biografik qissalar. Adibning yuqorida nomlari zikr etilgan qissalarini ikkinchi guruhga kiritish mumkin.
Adibning tarixiy-biografik qissalarida tariximiz uchun munosib nom qoldirgan ko`plab tarixiy shaxslar obrazi yaratilgan. Bu haqda adabiyotshunos P.Shermuhamedov yozadi: "Mirkarim Osimning yana bir guruh asarlari borki, ularda xalqimiz tarixining zarvaraqlarida o`chmas qilib yozib qo`yilgan siymolarning tabarruk obrazlari tasvirlangan. "Jayhun ustida bulutlar" qissasining qahramoni Beruniy, "Yulduzlar sayri"dagi Ulug`bek, "Zulmat ichra nur" asaridagi Navoiy, "Ixlos tuzog`i" qahramoni Mashrab mana shunday obrazlardir." Binobarin, "Yulduzlar sayri" tarixiy-biogafik qissasidagi badiiy lavhalar fikrimizni tasdiqlaydi. Unda Ulug`bekning bolalik yillari tasvirlanadi.
Bundan tashqari, Mirkarim Osim tarix bilan tillashgan adib sifatida To`maris, Shiroq, Spitamen, Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino, Ulug`bek, Mashrab kabi ulug` ajdodlarimiz siymosini ham tarixiy manbaalar asosida shunday yorqin chizgilarda yarata olgan. Zotan u o`tmishimiz bilimdoni sifatida e’tirof etilib, "O`zbekiston Respublikasida xizmat ko`rsatgan madaniyat xodimi" unvoniga sazovor bo`lganligi bejiz emas. Taniqli adib 1984-yili vafot etadi. Mustaqilligimizning o`n yilligi arafasida O`zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni bilan o`zbek milliy madaniyati rivojiga ulkan hissa qo`shgan M.Osim "Buyuk xizmatlari uchun" ordeni bilan mukofotlandi.
Bugungi kunning mashhur va tanilib kelayotgan tarixchi adiblari Mirkarim Osimni haqli ravishda o`zlarining ustozi deb biladi.