Мавзу: Буюк сохибкирон Амир Темур

3. Amir Temur davrida Samarkandda miniatura rassomchilik maktabi haqida
Amir Temur davrida Samarkandda miniatyura rassomchilik maktabi tashkil topdi. Xozir Turkiya va Berlin kutubxonalarida saklanayotgan kuchirma-xomaki miniatyura nusxalari XIV-XV asrlarga oid bulib, ularda a’loxidi shaxslar, daraxtlar, gullar, kichik kompozitsiyalar, nakshlarda chiziklarning uygunligi, xarakatlar anikligi, kiyofalarning uz urnida joylashtirilishi bilan ajralib turadi.
Tarixiy щaxslarning kiyofalari xam miniatyuralarda aks etgan. Amir Temur kiyofasi tiriklik vaktida aks etgan miniatyuralar xali topilmagan. Asl xolatiga yakin suratlar “Zafarnoma”ning dastlabki kuchirilgan nusxalarida uchraydi. Uning bir muncha yorkinrok kiyofasi Xirotda (1467 y) kuchirilgan “Zafarnoma”da keltiriladi. Dastlab Mirak Nakkosh boshlagan va Bexzod yakunlagan ushbu miniatyurada boy kompozitsiya va serjilo buyoklarning uygunligi ajralib turadi.
Miniatyura rassomchiligining tarakkiyoti adabiyotning rivoji bilan boglik bulgan. Musavvirlar Firdavsiy, Nizomiy, Dexlaviy, sungra Jomiy va Navoiy asarlariga rasmlar ishlagan. XIV asrda “Jome’ ut-tavorix”, “Tarixi Rashidiy” kabi tarixiy asarlarga xam miniatyuralar ishlagan. Bu an’ana Temuriylar davrida xam davom ettirilib, “Zafarnoma” va “Temurnoma” asarlarida jang lavxalari tasvirlanadi. Ayrim xollarda diniy asarlarga xam Makka va Madina tasviri tushirilgan. Badiiy asarlarning ba’zilarida Muxammad paygambarning (yuzi nikobda) odamlar orasida turgan xolati va me’rojga chikishlariga oid lavxalar uchraydi.
XV asr miniatyuralarining aksariyatida shark she’riyatining kaxramonlari-Layli va Majnun, Xusrav va SHirin, Rustam, jang lavxalari tasvirlanadi. Umuman miniatyura san’ati Irok, Eron, Xuroson, Movoraunnaxr va Xindistongacha xududda bir davrga xos badiiy-estetik xodisa edi. Bu xodisa Temuriylar bilan boglik bulib, temuriylarning Bagdod, SHeroz, Tabriz, Xirot, Samarkand, Dexli kabi markazlarida bir necha miniatyura maktablari vujudga keldi.
Samarkand miniatyura maktabi XIV-XV asrning birinchi yarmida karor topgan bulib, turli turkumda yaratilgan bu miniatyuralarda SHarkiy Turkiston san’atiga xos bulgan Turkiy obrazlarda Xitoy rassomchiligi ta’siri sezilib turadi.
Samarkanddagi saroy musavvirlari Abul Xayya va uning shogirdlari SHayx Maxmud Taliliy, Pir Axmad Bogi SHimoliy, Muxammad bin Maxmudshox, Darvesh Mansurlar ishlagan rasmlar nozik, buyoklar ustalik bilan kullangan ularning miniatyuralari temuriylar davriga xos ov-shikor mavzuida yaratilgan. 1420 yildan keyin Boysunkur Mirzo Xirotda xattotlik va nakkoshlik ustaxonasi tashkil kilgach bu rassomlarning ayrimlari xirotga kuchib utadi. Abul xayya tarixiy asarlarigsha ishlagan miniatyuralarda Amir Temur va temuriylarning kiyofalari aks etsa, badiiy asarlarga ishlagan rasmlarida xam ular turli xolatlarda tasvirlanadi. Xalil Sulton davrida ishlangan ayrim miniatyuralar grafik tarzda, badiiy jixatdan uziga xos “siyoxi kalam” uslubida ishlangan. Temur xayotlik davrida devorlarida shox va shaxzodalar partret janrini Kamoliddin Bexzod shakllantirdi. Umuman, Temur va temuriylarning kiyofalari tasvirlangan kuplab miniatyuralar dunyoning turli kutubxonalarida saklanmokda. Birok, bu miniatyuralarda nur sochib turgan kuyoshsimon sherning boshi tasvirlangan tug-Temurning gerbi-uning saroyi peshtokida, Xalil Sulton va Ulugbek zarb kilgan tangalarda uchraydi. CHunki, Xirot va SHeroz miniatyuralari kaxramonlarining kiyimlari boshkacharokdir.
Samarkand maktabi miniatyurachilari vakillari kompozitsiya yaratish va manzara tasvirida maxoratlaridirlar.
Ulugbek davrida Sulton Ali Boverdiy miniatyuralari chiziklarning keskinligi, ranglarning yorkinligi bilan uziga xosdir. Samarkand maktabiga xos bulgan 18 ta miniatyura Nizomiyning “xamsa” asariga va 49 ta miniatyura “SHoxnoma” asariga ishlangan bulib xozir Turkiya kutubxonasida saklanadi. Ulugbek davrida as-Sufiyning “Siljimas yulduzlar ruyxati” asariga ishlangan miniatyuralarda xaritalar kizil va kora doiralar bilan katta va kichik yulduzlarning joylashishi kursatilgan bulib , grafik tarzda rang bermay kora siexda chizilgan . YUlduz turkumi oddiy xalk vakili kiefasida tasvir etiladi. SHark miniatyurayailigida oddiy xalk xaeti mavzui temuriylar davrida paydo bulgan. Masalan, “Samarkand masjidini kurish, “Iskandar devorini buned etish”, “Kuchmanchilar turmushi”, “Jamshidning oddiy xalkka xunar urgatishi” mavzuidagi miniatyuralar bunga misoldir.
Temuriylar davrida madaniyatning yuksalishi badiiy xunarmandchilikning turli shakllarida namoen buldi. Badiiy xunarmandchilik asosan memorchilik bilan boglik bulmay, koshinkorlik kulolchiligi , egoch uymakorligi bilan xam boglik edi. Kabr toshlariga kisman usimliksimon , asosan geometrik nazmlarda xattotlik namunalari bilan suzlar bitilgan. Kabrtoshlar sagana eki suna shaklida bulib , buz rangli marmardan , ayrim xollarda uta noeb toshlardan tantana idishlar ishlangan. Egoch uymakorligida Guri Amirda, SHoxi Zinda, YAssaviy makbaralari , eщiklari, shuningdek Xv asrga oid uy ustunlari nakshlar bilan ishlangan. Temur va Ulugbek davrlarida metall uymakorligi tarakkiy etadi. Buyum va idishlar oltinsimon bronza, latun, kizil misdan ishlangan. Nakshlar uyib burtma usulda kimmatbaxo toshlar kadalib tayerlangan. YAssaviy makbarasi ulkan-shamdonlar , ayniksa ikki tonnalik kozon bronza kuyish sanatining eng yuksak namunasidir.
Amaliy sanatning kulolchilik turi uchun yashil , zangori tusdagi erkin sir ustiga sodda usimliknoma nakshlarni kora bueklar bilan tushurishga eki uyurma gullar ishlanishi , bu davrda paydo bulgan oppok idishlarga sir ustidan kobalt erdamida naksh berilishi yangilik edi. Sopol buyumlrda nakshlar muykalamda yaizilgan. Oldingi asrlarda sopol bumlarda kulol-rassom turli uslubda och xavorangdan to lojuvardga kadar ranglarni kullaydi. Temur va temuriylar davrining amaliy san’t turlaridan tukimachilik, gtlamduzlik, kashtachilik yuksak san’at darajasiga kutarildi.
Amir Temur ilm-fan rivoji uchun gamxurlik kilishi tufayli Samarkand dunyoning ma’rifiy markaziga aylandi. Mashxur olimlar Samarkandga keldi. Masalan, Kozizoda Rumiy, tabib Xusomiddin Kermoniy, falakiyotshunos Mavlono Axmad, Ulugbek davrida turli mamlakatlardan kelgan 100 dan ortik olimlar ilmiy va ijodiy faoliyat kursatgan. Falakiyotshunoslik fanida Ulugbek, Kozizoda Rumiy, Giyosiddin Jamshid va Ali Kushchilar yangi kashfiyotlar kildi. Tarix ilmida SHarofiddin Ali YAzdiy, Xofizi Abru, Abdurazzok Samarkandiy, Mirxond, Xondamir, Zayniddin Vosifiy va boshkalar kimmatli asarlar yaratdi. Mirzo Ulugbek davrida Samarkandda birinchi Akademiyaga asos solindi, er kurrasini ulchash va falakiyotshunoslik jadvallarini tuzish ishlari amalga oshirildi. Samarkand rasadxonasida Ulugbek matematika, geometriya, falakiyotshunoslikda chukur bilimlar soxibi edi. Ali Kushchi, Muxammad Xavofiylar uning sevimli shogirdlari bulgan. Mirzo Ulugbek “Zich” asarida VIII-XI asrlarda boshlangan falakkiyot ilmiga oid an’anani davom ettirib, yukori darajaga kutaradi. Matematikaga doir “bir daraja sinusni aniklash xakida risola”, Falakiyotshunoslikka oid “Risolai Ulugbek” va “Musika ilmi xakida risola” kabiasarlar yozdi. Bu davrda etuk ijodkorlar Kutb, Sayfi Saroiy, Xaydar Xorazmiy, Durbek, Amiriy, Atoiy, Sakkokiy, Lutfiy, Bobur, Muxammad Solix va boshkalar yashab ijod kildi. Ayniksa Movaraunnaxr va Xurosonda uzbek tili, adabiyoti va madaniyatining mavkei orta bordi. Xurosondagi turkiyzabon xalklar va ularning ziyolilari Samarkand, Buxoro, Turkiston va boshka shaxarlardagi olimlar shoirlar va san’atkorlar bilan uzaro juda yakin munosabatda bula boshladilar. Kaysi ijodkor uziga kaysi mamlakat yoki shaxarni kuray deb bilsa, usha erda yashab ijod kildi.
Masalan, Xorazmlik shoirlar Xaydar va Xofiz Xorazmiylar SHerozga, Ismoil Ota avlodlaridan bulgan shoir SHayx Atoiy Turbatdan (Toshkent yakinida) Balxga, Mavlono Lutfiy xam asli Toshkentdan bulib Xirot yakiniga borib yashab kolganlar. Temuriylardan 22 ta ijodkor-shoir bulib, ular uzlari sher yozish bilan birga ijodkorlarga xomiylik xam kilgan. Xali Sulton, Xusayn Boykaro kabilar uz sherlaridan devon tuzganlar. Xuroson va Movarounnaxrda forsiy va turkiyda xam ikkala tilda ijod kiluvchi shoirlar kup bulib, adabiy xayot yuksaladi.SHark klassik adabiyoti tarjimonlariga xam e’tibor kuchayaydi. “CHaxor manoli”kabi adabiyotnazariyasiga oid asarlar yaratilgan. Badiiy ijodning gazal, ruboiy, tuyuk, kabi turlari rivoj topgan. Adabiy jarayonda shoxlar xam, oddiy kasb va xunarmandlar xam, olim va fozillar xam katnashgan. Movaraunnaxrda Ulugbek davrida kuplab forsiy va turkiy ijodkorlar tuplandi. Adabiy muxitni bevosita Ulugbekning uzi boshkara, Samarkandda usha davrning eng yaxshi shoirlari yigilgan edilar. SHoirlarning sardori (“Malik ul-kalom”) kilib Mavlono Kamol Baraxshiy tayinlangan edi. Sakkokiy uz kasidalaridan birida Ulugbekning she’r yozishni va uning she’r xakidagi xakidagi tushunchasi yukori bulganligi takidlab utgan. Ulugbek Xurosondagi ijodkorlar bilan xam dustonna munosabatda bulgan. U Lutfiy she’rlarini XV asrning mashxur shoiri salmon savaji she’rlari bilan teng kurgan. Mumtoz shoir bilan tenglashtirish Lutfiy uchun katta sharaf edi.
Ulugbek saroydagi eng obruli uzbek shoiri Sakkokiyning lirik she’rlari bilan birga uzbek tilidagi kasidalari xam bu she’ri janrning sezilarli yutugi buldi. Navoiy “Majolis un-Nafois” tazkirasida kuprok Xurosonlik shoirlar xakida ma’lumotlar bersa, davlatshox samarkandiy “Tazkirat ush-shuaro” asarida utmishda utgan ijodkorlarga tuxtaladi. YAkinda ma’lum bulgan SHayx Axmad ibn Xudoydod Taroziyning “Fukukul-baloga” (1437 y.) asari temuriylar davri Movaraunnaxrdagi adabiy xayotni urganish imkoniyatlarini ochdi. SHayx Axmad Taroziy uz asarida bizga ma’lum bulgan mashxur shoirlardan tashkari, bizga ma’lum bulgan mashxur Buzoning tuyuklarini, SHams kisoriyning “al-maklubul ba’z” she’riy san’ti namunalarini, Jaloliy degan shoirning ishkiy mazmundagi baytlarini, “mutasalsal” san’atiga oid uzining gazalidan namunalar keltiradi. XV asrning ikkinchi yarmi uzbek adabiyotining eng rivojlangan davri bulib, bu yuksalik Temuriy Boykaro va uzbek adabiyotining porlok kuyoshi Navoiy nomlari bilan boglik Boykaro xukmronligi davrida adabiyot, san’at va fanning kup soxalari rivojiga katta axamiyat bergan.Navoiyning “Xamsa” va “xazoyinul-maoniy” devoni, Jomiyning “xasht aranga” va she’riy devonlari shu davr adabiyotining eng buyuk namunalari buladi. Xusayin Boykaro uz “Risolasida” uning xukmronligi davrida shunday asarlar yaratgandan cheksiz faxrlangani bejiz emas. Bu boy adabiy meros uzbek adabiyotining keyingi tarakkiyotiga xam uzining chukur ta’sirini kursatadi. Boburning “Boburnoma” asari shu davr uzbek adabiyoti va ilmning xayotbaxsh an’analari asosida yuzaga kelgan edi.
XV asrda uzbek adabiyoti, ayniksa Navoiy ijodi misolida adabiy janrlar rang-barangligi nuktai nazaridan xam eng yuksak chukkiga kutarildi. Uzbek adabiy tili shakllandi.
Temuriylarning adabiyot va madaniyat soxasidagi an’analari keyinchalik boburiylar tomonidan Afgoniston va Xindistonda, XVIII-XIX asrlarda xorazm va kukon xonligida rivojlantirildi²². Temurilar davri adabiyoti uzbek adabiyoti rivojida uziga xos aloxida bir boskichni tashkil etadi . bu adabi meros Uzbekistonda xali asrlar davomida uzining boy mazmuni bilan goyaviy-mavfkuravi teranlig va iloxiligi bilan komil insonni tarbiyalashda katta axamiyat kasb etadi .
Temurilar davrida yaratilgan adabiyot tasavufning adabiyoti darajasini belgiladi . adabiyot tasavufining goyaviy mazmunida iloxiy maslalarni kamrab olib umum insoniy takfakkurini ifodalaydi . mavaraunoxr va xurosanda XIV asrning ikkinchi yarmi va Xvasrda ruy bergan madani yuksaklik butun musulmon sharknigina emas , ovropa mamlakatlarini kam xayratga soldi .
Temur va temurilar davridagi madani yuksalishni umumiy omillarini aniklash shuni kursatadiki, ular uzaro uzvi boglangan va yaxlit bir butun xoldagina kiska vakt ichidagi madaniy –ma’naviy yuksakligini yuzaga keltira olgan .
Bulardan birinchi navbatda siyosiy-ijtimoiy omilni kursatish mumkin . movarounaxr va Xurosonda tarkok ,uzaro nizo va urishlar natijasida turli viloyat, amirliklarga bulinib ketgan va kelgindi xukumronlar-mugunlar tamonidan ayovsiz ezilgan xalkning mustamlakachilikdan, kutilishi, mamlakatda yagona birlashgan davlatning barpo etilishi, uzboshimchaliklar kabi illatlarning tugatilishi ishtimoiy yuksalishni ta’minladi .
Ikkinchi-iktisodi omil –Movarounnaxr va Xurosonda yagona idora tizimining joriy etilishi iktisodiy osoishtalik, ishlab –chikarishning jadal rivojlanishiga olib keldi. Bu soxada kator tadbirlarning amalga oshirilishi mamlakatning ma’naviy –madaniy tarakkiyoti uchun nixoyatda muxim axamiyat kasb etdi .
Uchinchi –manaviy omil –avvalgi madaniy meros, manaviy kadriyatlar boyliklardan keng foydalanish amlga oshirishdan iborat buldi musulmon sharki manaviy merosida keng axamiyat kas etgan kadimgi yunon ilmiy –ma’naviy, boyliklaridan keng foydalanildi bu davrda Amir Temur davlatining tasirida bulgan va bulmagan boshka mamlakatlar urtasida madaniy alokalar tez rivjlandiki boyliklarni uzaro almashishga keng yul ochib berdi.
To’rtinchi g’oyaviy omil –buomil manaviy omilning uzviy davomi bulsada uning muxim rol uynaganligi uchun aloxida ajratib kursatish maksadga mofikdir. Markaziy osiyoda YUsf Xamadoniy, Abdu Xolik Gijdivoniy talumotlarini shakllangan nakishbandiya talumoti XIV-XV asrlardagi siyosiy –ishtimoiy ijotlari bilan unig xar tamonlama boitdilar.
XIV-XV asrlarda manaviy madaniy rivojlanish islom diniy karashlarining mustaxkamlanib borishi bilan uzviy boglik bulib ,xukmron mavkura sifatida madrasayu masjidlarda keng ukitilib, urganilib, konun-koida, odat, an’analar esa shariat asosida olib brilar edi. “Temur tuzuklari”da din arboblari, shayx, said, ulamolar faoliyatiga aloxida urin ajratilib ularning davlat ishlaridagi ishtirok maxsus va bir necha kayd etilib utiladi. Markaziy osiyoda XI-asirdan boshlab yoyila boshlab tasavuf talumoti manaviy xayotda katta rol uynaydi.
Nakishbandiya tarikati YUsuf Xamadoniy, Gijdivoniy va XIV-asrga kelib Baxoviddin Nakshband nomi bilan uzviy boglik bulib bu talimot XV-asrda nazari vaamali jixatdan yanada rivoj topib bu saroy axli, kup xollarda temuriy zodalar faoliyatiga xam tasir kursatadi
“Tuziklar”da mashoixlar sufilar xudoni tanigan oriflardir. Ularning xizmatlarida bulib, suxbatlar kurdim va oxirat foydalarini oldim. Ulardan Tangri taoloning suzlarini eshitib karomatlar kurdim – deb yozadi Amir Temur.
XIV-XV asrlarda Markaziy Osiyoda keng tarkalayotgan tasavvuf ta’limotining Sufi, Porso, CHarxiy, Maxdumi A’zam, Xoja Axror kabi yirik vakillar nakshbandiya tarikatiga oid kator risolalar yaratish bilan birga, jamiyatning ma’naviy poklanishi va rivojlanishi yulida faol xizmat kiladilar, tanikli arboblar bilan mulokotda bulib, ularga ta’sir utkazadilar. Bu jixatdan, ayniksa, Xoja Axror, faoliyati muxim axamiyat kasb etadi. Navoiy Jomiy, Kosimiy, Lutfiy, Bobur, kabi shoirlar tasavvufini tagrib kiladi.
Bu davrda tibbiyot ilmi xam uzini yirik namoyondalariga ega edi. Samarkandga kelib ijod kilgan tabobat ilmining yirik vakillaridan Burxoniddin Nafis, ibn Evaz xakim al-Xirmoniy, Sulton Ali tabib Xurosoniy, tabib Xusayin Jarrox shular jumlasidandir. Bu davrda axlok va ta’lim – tarbiya muammolariga bagishlangan maxsus risolalar paydo buladiki, ularning orasida Xusain Vois, Kashifiy va Jaloladdin Davoniylarining merosi aloxida urin egallaydi.
Temur va temuriy shayxzodalar va davr tarixini yozib koldirishdi, Movaraunnaxr va Xurosonning mungullar zulmidan ozod etilishi tarixni urganish va yoritishga katta e’tibor berdilar. Nizomiddin SHomiy, Ali yazdiy, Abdurazzok Samarkandiy, Xofiz Abru, Natanze, Fosix, Xavofiy, Muyniddin Isfizoriy, Mirxond, Xon damir, kabi tarixchilar temuriylar davri tarifini yozib koldirdilarki, ular yozib koldirgan asarlar xozirda biz uchun usha davr xodisalarini, madaniy yuksalishni urganishda muxim manba bulib xizmat kilib kelmokda¹.
Ilm fan va adabiyotning rivoji kitobat san’ati, yangi kulyozma asarlarini kuchirib yozish, xattotlik, musavvirlik, lavxa chizish ijobiy ta’sir kildi. Ali Kilkalam, Xarvoiy, Rafikiy kabi xattotlar, musavvirlar etishib chikkan. Samarkand va Xirotda temuriylarning saroy kutubxonalari tashkil etildi. Bu kutuxonalar xunarmandchilik korxonasi xisoblangan, ularda kulyozma asarlarni tuplash va saklash ishlari bajarilgan. XIV-XV asrlar Urta Osiyo xalklarining musika san’ati tarakkiyotida xam yangi boskich buldi. YAngi kuy va ukshiklar, cholgu asboblari va musika nazariyasiga doir asarlar yaratildi. Maxoratli sozandalar, bastakorlar va muxofizlar etishdi. Abdukodir Nayiy, Kul Muxammad SHayxiy, Xusayin Udiy, SHoxkuli Gijjakiy, Axmad Konuniy, Yusuf Andijoniy kabilar shular jumlasidandir.
O’rta Osiyo temur va temuriylar davrida madaniyat rivojlandi va kamol topdi XIV-XV asrlardagi movaraunnaxr va Xurosondagi madaniy tarakkiyotning tamar toshni buyuk soxibkiron Amir Temur kuygan edi.