Uning xususiyatlari quyidagilardan iborat: - Uning xususiyatlari quyidagilardan iborat:
- 1. Rangi sarg’ish, och malla-sarg’ish. 2. Syerg’ovak. /ovaklarni oddiy ko’z bilan ko’rish mumkin, diametri 3 mm gacha. /ovaklik jins xajmining 45-59 % ni tashkil etadi. 3. Kal’tsiy va magniy karbonat tuzlari jins massasining 5% dan ko’prog’ini tashkil etadi. 4. Lyoss qatlamida qum va shag’al linzalarning bo’lmasligi kerak. 5. Jinsni tashkil qiluvchi zarrachalarning (0,05 mm dan 0,001 gacha) 50% dan ko’p bo’lishi, 0,001 mm dan kichik bo’lgan zarralarning 10% gacha bo’lishi va 0,25 mm dan katta diametrli zarralarning bo’lmasligi. 6. Jarliklarda vertikal tarzda ajralish xususiyatiga ega. 7. O’zoq vaqt suv ta’sir qilganda o’z massasi ta’sirida cho’kishi. 8. Yuqori darajada suv o’tkazish xususiyatiga egaligi. 9. Quruq holda qattiq, namlanganda tez ivib loy xoliga kelishi. 10. Tarkibida tez yeriydigan tuzlarning ko’p miqdorda bo’lishi.
- Lyossning yuqorida keltirilgan dastlabki yettita xususiyatidan birortasi mavjud bo’lmasa, u holda uning xususiyatlari o’zgargan xisoblanib, tashqi ko’rinishi lessga o’xshash bo’lsa ham, ammo uni l yo s s i m o n j i n s deb ataladi.
- Lyoss va lyossimon jinslar O’rta Osiyo, g’arbiy Sibir’, Ukraina, Zakavkaz’e, Xitoy, Shimoliy Amerika, Maroqko va boshqa joylarda keng tarqalgan.
Bu jinslar asosan eol hamda elyuvial yotqiziqlarni yomg’ir va erigan qor suvlari ta’sirida yuqoridan pastga kuchirib kelib yotqizishidan yoki nurash maxsullarinikg o’z og’irlik kuchi ta’sirida surilishidan paydo bo’ladi. Nishabligi kichik bo’lgan tor yonbarirlarida oqizilib yotqizilayotgan delyuvial maxsulot eol changlari bilan aralashib lyossimon jinslar hosil qiladi va ko’rinishi jixatidan eol lyosslarga o’xshab ketadi. - Bu jinslar asosan eol hamda elyuvial yotqiziqlarni yomg’ir va erigan qor suvlari ta’sirida yuqoridan pastga kuchirib kelib yotqizishidan yoki nurash maxsullarinikg o’z og’irlik kuchi ta’sirida surilishidan paydo bo’ladi. Nishabligi kichik bo’lgan tor yonbarirlarida oqizilib yotqizilayotgan delyuvial maxsulot eol changlari bilan aralashib lyossimon jinslar hosil qiladi va ko’rinishi jixatidan eol lyosslarga o’xshab ketadi.
- Bunday jinslar Zarafshon, Zirabuloq-Ziyovuddin, Xisor, Turkiston tog’lari yonbag’irlarida keng tarqalgan. R. O.Mavlonov delyuvial lyossimon jinslarning paydo bo’lishi, tarkibi va xususiyaglariga qarab ikkiga bo’lgan. Birinchisi asosan mayda donali zarrachalardan iborat bo’lib, unda kichik va yirik donali mahsulotlar aralashmasi uchraydi. Ular tog’ yonbag’irlarida tarqalgan bo’lib, yomg’ir suvlari tub jinslarning nuragan mahsulotlarini saralamay oqizib kelib yotqizishidan hosil bo’ladi va qalinligi bir necha sm. dan bir necha metrgacha boradi. Granulometrik tarkibida yirik donali zarrachalar 50-65 %, chang 25-47 %, gil 3-7 % ni tashkil qiladi. Ikkinchi xil delyuvial lyossimon jinslar adirlarda tarqalgan lyoss va lyossimon jinslardan tashkil topgan ko’xna supalarning yemirilib yonbangirlikka yotqizilishidan paydo bo’lgan
- Xulosa
- Mexanik cho’kindi tog’ jinslari magmatik va metamorfik jinslarning nurashi natijasida o’z joyida to’planishi yoki suv, muzlik va shamol ta’sirida boshqa joylarga ko’chirilib yotqizilishidan hosil bo’ladi. Mexanik cho’kindilar tarkibidagi qattiq zarrachalarning katta-kichikligi hamda shakliga ko’ra yirik (dag’al), qum, chang va gil zarralarga bo’linadi. Ular oxak, kremniy oksidi (SiO2), singari moddalar bilan birikkan (tsementlangan) holatda ham uchraydi. Dag’al bo’laklar esa qirrali va yassi shakllarga ega. Qirrali bo’laklar tog’ yonbag’irlarida uchrasa, yassilari daryo suvlarining o’zi bilan oqizib ketib yotqizishidan hosil bo’ladi.
- Foydalanilgan adabyotlar
- M>Rtveladze E., Aminov M., Surxondaryo, albom [prof. N.Toʻxliyev tahriri ostida], T., 1996;
- Roʻziyev A. N., Surxondaryo viloyati, T., 1996;
- Pugachenkova G. A., Ochiq osmon ostidagi muzey, T., 1981;
- Tursunov S, Qobilov E., Pardayev T., Murtazoyev B., Surxondaryo tarixi, T., 2004.
Do'stlaringiz bilan baham: |
