Mavzu: daryolar
jadval SSSR TERRITORI YASIDAGI OQIM HAQIDA ASOSIY MA’LUMOTLAR (P. S. Auzindan)
Download 82.09 Kb.
|
DARYOLAR
- Bu sahifa navigatsiya:
- Havzalar 1 1 Maydoni barcha territoriiga nisbatan, % hisobida
- Hamma oqimga nisbatan % hisobida SHimoliy Muz okeani
- Tinch okean 15 850
- Atlantika okeani . .... 8 316
- Ichki oqim havzalari 23 378
- SHimoliy
- SSSRNING GIDROGRAFIK TARMOQLARI (A. A. Sokolovdan)
- Darslar soniga nisbatan % hisobida DarSlar sonn
- Oqar suvlarning er po‘sti geologik-geomorfologik tuzilishi bilan o‘zaro ta’siri.
- SHarsharalar SHarshara joylashgan daryo SHarsharaning balandligi m
27 jadval SSSR TERRITORI YASIDAGI OQIM HAQIDA ASOSIY MA’LUMOTLAR (P. S. Auzindan)
Ichki oqim oblastlari Kaspiy, Orol, Balxash hamda O`rta Osiyoning boshqa ko‘llari havzalarini, shuningdek, Markaziy Osiyoning katta qismini, Old Osiyoning ko‘p rayonlarini, SHimoliy Amerikadagi Katta havzani, Janubiy Amerikadagi Titikaka ko‘li va Avstraliyadagi Eyr ko‘li havzalarini o‘z ichiga oladi. Aytib o‘tilgan yerlarning doimiy gidrografik tarmoqlari bor, bu tarmoqlar bir joyda zich va sersuv (masalan, Volga tarmoqlari) boshqa joylarda daryolar o‘tkinchi (tranzit) daryolar bo‘lib, oqim ichki havzalarga boradi. Ichki oqim oblastlarining vujudga kelishi materik ichkarisidagi okeandan uzoqdagi yoki okeandan tog‘lar bilan to‘silib qolgan territoriyalar nam aylanishning xususiyatlari bilan bog‘liq. Havo massalari materiklar ichkarisiga, ayniqsa, tobora issiq joylargan, masalan, Rossiya tekisligining janubi-sharqiga uzoq kirib borgan sari shu qadar quruqlashadiki, yog‘in miqdori mumkin bo‘lgan bug‘lanishidan ancha kamayib ketadi. Ichki oqim oblastlari konsentrik shaklda bo‘ladi. Ularda halqasimon uchta maydon yaqqol ajralib turadi. Bular a) nam chekka qismi bu qism tekislik bo‘lishi ham (yuqori Volga), tog‘li bo‘lishi ham (Sirdaryo va Torimning bosh qismlari va boshqalar) mumkin daryolar shu yerlardan to‘yinadi b) o‘rta halqa undan daryolar oqib o‘tadi, xolos irmoqlari bo‘lmaydi v) har bir oqimsiz oblastning markazlari bu yerlarda daryolar keltiradigan suv miqdori, bu suvlarning bug‘lanishiga teng bo‘ladi daryolar o‘z suvini atrofi berk botiqlarga keltirib quyadi, ko‘llar hosil qiladi bu ko‘llarning suv sathi shunday balandlikda bo‘ladiki, bu balandlikda suv yuzasidan bo‘lgan buglanish miqdori daryolar keltirayotgan suvga teng bo‘ladi. Biroq iqlim o‘zgarishlariga qarab suv massasi balansi o‘zgarib turadi. Oqim siz oblastlar issiq mintaqa cho‘llarini egallaydi. Bu yerlarda daryolar ham, oqim ham bo‘lmaydi. Қитъалар Оқимсиз областлар майдони, км'2 ҳисо- бида 11771 000 9935000 3309 000 1451 000 1070 000 45200
Оқиисиз областлар майдони, % ҳисо- бида 40 24 43 8 5 5 Oqimsiz oblastlar va ichki oqim oblastlarn katta mandonlarni egallaydi..
Yevropa . . . . . . .
Barcha jilg‘a, soy, daryo, vaqtli oqar suvlar va ko‘llar quruqlikning gidrografik tarmog‘ini hosil qiladi. Gidrografik tarmoqning katta qismi kichik daryolardan iborat. Ularning umumiy sonini hisoblab bo‘lmaydi chunki vaqtli oqar suvlar va doimiy oquvchi jilg‘alar hamda kichik daryolar o‘rtasida aniq chegara yo‘q va ularni ajratish qiyin. SSSR daryolarining umumiy soni 150 000 dan ortadi, ularning yalpi uzunligi esa 3 mln. km ga yetadi, deb hisoblaydilar. SSSRning daryo tarmoqlari 28-jadvalda berilgan. 28 j a d v a l SSSRNING GIDROGRAFIK TARMOQLARI (A. A. Sokolovdan)
Har bir daryo sistemasi bitta bosh daryo va uning ko‘plab irmoqlaridan iborat bo‘ladi. Bosh daryo suvining ko‘pligiga, yo‘nalishiga, vodiysining kattaligi va xarakteriga, shuningdek daryoning uzunligiga hamda havzasining maydoniga qarab ajratiladi. Ko‘pincha bosh daryo deb gidrologik va morfologik jihatdan asosiy bo‘lmagan, balki faqat kishilar tomonidangina sistemaning bosh daryosi deb qabul qilingan irmoqlar olinadi. Masalan, Volga sistemasidagi bosh daryo gidrologik jihatdan olganda, Qamadir. Biroq ruslar Volga daryosi sistemasini Moskva tomondan boshlab o‘zlashtirganligi sababli bosh daryo deb yuqori Volga qabul qilingan. Ko‘pincha deyarli bir-biriga teng irmoqlar qo‘shilishidan hosil bo‘lgan daryolarga yangi nom beriladi chunonchi Suxona bilan Vichegda o‘zaro qo‘shilgach, daryo SHimoliy Dvina deb ataladi. Bosh daryoga kelib quyiladigan daryolar birinchi darajali irmoqlar, bu irmoqlarga quyiluvchi daryolar esa ikkinchi darajali irmoqlar deyiladi va h. k. Irmoqning tartib nomeri uning bosh daryodan qancha uzoqda ekanligini bildiradi, biroq uning kattaligi haqida hech qanday ma’lumot bermaydi. Har bir daryoda birinchi darajali deb hisoblanuvchi juda kichik irmoqlar bor, vaholanki, katta daryolar ikkinchi, uchinchi va h. k. darajali irmoqlar deb hisoblanishi mumkin. Shu sababli daryolar katta-kichikligiga qarab bo‘linadigan sistema ham mavjud. Daryolar kattaligiga qarab bir qancha sinfga bo‘linadi. Birinchi sinfga irmoqlari yo‘q oddiy daryolar kiradi. Ikkinchi sinfga irmoqsiz oddiy daryolarga kelib quyiluvchi daryolar kiritiladi va h. k. Bosh daryo qancha katta (serirmoq) sistemaga ega bo‘lsa, shuncha katta tartib nomerini oladi. Ko‘l-daryo sistemalari g‘oyat o‘ziga xosdir. Ular ko‘pdan-ko‘p katta va kichik ko‘llar hamda ulardan oqib o‘tuvchi qisqa va sersuv daryolardan iborat bo‘ladi. Bunday sistemada suvini dengizga olib borib quyuvchi so‘nggi bosh daryo hisoblanadi. Masalan, uzunligi bor-yo‘g‘i 74 km bo‘lgan Neva daryosi Svir, Volxov, Ladoga, Onega, Ilmen va boshqa ko‘l hamda irmoqlarni o‘z ichiga olgan juda katta sistemaning bosh daryosi hisoblanadi. Daryolarning ishi. Daryolarda suvning oqishiga sabab, ular o‘zanining nishab ekanligi va o‘zanga muttasil suv oqib kelib turishidir. Har bir suv oqimida suvning harakati turbulentdir. Uning istalgan nutqasidagi tezligi va yo‘nalishi doim o‘zgarib turadi. Oqimni ta’riflashda 2—5 minutdagi o‘rtacha tezlikdan foydalaniladi. Daryo suvlari harakatining turbulentligi muhim gidrologik va geomorfologik oqibatlarga olib keladi. Suv oqimi o‘zanning yoni va tagiga uriladi va grunt zarrachalarini uzib olib, oqizib ketadi. Shunday qilib daryo erozion shi bajaradi. Suv oqimi ham eroziya natijasida hosil bo‘lgan hamda suvayirg‘ichdan 228 muallaq ravishda oqib kelgan mineral zarrachalarni uzoq masofalarga olib ketadi. Oqim yirik parchalarni suv tagida yumalatib olib ketadi. Daryolarning bu ishi transportirovka yoki jinslarnn tashib ketishp deyiladi. Oqim sekinlashsa, suv oqizib kelayotgan zarralar cho‘kib to‘plana boradi. Bu jarayon akkumulyasiya deyiladi. Oqar suvlar allyuvial yotqiziqlarni hosil qiladi. Bu nisbat daryoning hamma qismida bir xil bo‘ladi. Bu shupi ko‘rsatadiki, agar daryo boshida suv massasi kamroq bo‘lsa, u daryoning quyi qismiga tomon orta boradi, ya’ni oqim tezligi shu yo‘nalishda kamayadp oqim tezligining kamayishiga sabab daryo o‘zani qiyaliginipg kamayishidir. Daryoning quyi qismiga tomon tezlik suv massasining ortishiga qaraganda tezroq kamaya boradi. Shuning uchun xam o‘zan qiyaligi bilan suv massasi o‘rtasidagi nisbat to‘g‘ri chiziqli oddiy to‘gri ko‘paytish bo‘lmay, darajali ko‘paytirishdir. Daryo o‘zanining qiyaligi geologik jihatdan bir xil tuzilgan joylarda birday kamaymaydi, balki botiq chiziq tarzida bo‘ladi va u normal kiyalik profili deyiladi Normal qiyalikning nazariy yern chizigi daryoning yuqori qismlarida tikroq, quyi qismlarida esa gorizontal yuzaga urinma tarzida bo‘ladi. Daryolarning ko‘ndalang profili ularning suv massasi ko‘p bo‘lgan quyi qismidan boshlab shakllanadi. N. I.Makkaveev tadqiqotlari ko‘rsatishicha, bu protsess yog‘inlar miqdoriga ham bog‘liq yoginlar miqdori esa ma’lumki, katta daryolar havzasining turli qismlarida bir xil emas. Oqim qalinligi ortgan sari eroziya ham kuchayadi va daryo profilining yegriligi ortadi. Eroziya protsessi daryo etagidan yuqori oqimiga tomon yo‘naladi buni regressiv (chekinma) eroziya deyiladi. Daryolar suv ayirg‘ichni chuqur o‘yib o‘tib, ko‘pincha qarama-qarshn yon bag‘irdagi daryolarni ham o‘ziga qo‘shib olgan. Daryo normal qiyalik profnlini hosil qilgunga qadar tagini o‘ya boradi. Bunday chutsurlama eroziya daryoning dengizga quyilish joyidagi sathidan pastda ro‘y bermaydi. Shuning uchun daryoning dengizda quyilaverishdagi sathi eroziya bazisi deb ataladi. Dunyo okeani sathi barcha daryolarnnng so‘nggi eroziya hisoblanadi. Ko‘l-daryo sistemalarida ko‘llar mahalliy eroznya baznsn hisoblanadi. Agar daryo yaxlit kristalli jinslarni kesib o‘tsa, bu jinslar daryo uchun mahalliy eroziya bazisi hisoblanadi. Okean, dengiz yoki ko‘l sathi, shuningdek quruqlik balandligining o‘zgarishlari eroziya bazisining tebranishlari deb ataladi bu tebranishlar daryolar ishida darhol aks etadi. Oqar suvlarning er po‘sti geologik-geomorfologik tuzilishi bilan o‘zaro ta’siri. Daryo havzalari bilan daryo sistemalarining shakli tekisliklar relyefi va ularning geologik strukturasini aks ettiradi. Odatda tog‘ burmalari, qalqonlar, qattiq jinslar yer betiga chiqib yotgan joylar, marzalar va boshqalar suvayirg‘ich rolini o‘ynaydi. Daryo sistemalari tektonik cho‘kma va bukilmalarda joylashadi. Bosh daryolar ko‘pincha yer po‘stining yoriqlari yoki uzilmalaridan oqadi. Daryolar oqib o‘tadigan territoriyalar relyefi daryolar sistemasi qiyofasida aks etadi va eroziya jarayonlarini ko‘p jihatdan belgilab beradi. Masalan, Yevropaning shimolidagi kabi qiya tekisliklarda daryo sistemalari parallel joylashadi. Tektonik bukilmalarda Amazonka sistemasi kabi patsimon daryo sistemalari hosil bo‘ladi. Eniseyga o‘xshash bir tomonlama sistemalar ikki xil morfologik struktura o‘zaro tutashgan joylarda vujudga keladi. Daryolar tektonik soyliklardan yelpug‘ichsimon sistema hosil qilib oqadi. Bunga Dunayoning o‘rta oqimi Parij havzasi daryolari misol bo‘ladi. Gorizontal tekisliklarda daryo sistemalari go‘yo daraxt shoxlagandek ko‘rinishga ega. Bunga yuqori Volgani misol qilib ko‘rsatish mumkin. Har bir daryo hayotida uch bosqich yoshlik, etuklik va keksalik bosqichi bo‘ladi. Daryo yoshlik bosqichida hali normal qiyalik profilini hosil qilmagan bo‘ladi. Bu hol daryo sistemasida ko‘llarning ko‘pligida namoyon bo‘ladi. Bunday sistemalar dengizga zinapoyasimon tushib keladi va bu zinapoyaning har bir bosqichida ko‘l joylashgan bo‘lib, ular orasida sersuv, kopincha serostona daryolar oqadi. (29-jadval). TEKISLIKLARDAGI ENG KATTA SHARSHARALAR1
Download 82.09 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling