Mavzu: Davlat transferlari va daromadlari tahlili. Kirish. Reja

O‘zbekiston respublikasi davlat budjeti xarajatlari tarkibi tahlili

Davlat byudjeti mamlakatning asosiy moliyaviy hujjati hisoblanadi.
Davlat byudjeti -bu davlatning asosiy moliyaviy rejasi bo‘lgan ma’lum bir vaqt uchun (odatda yiliga) davlat daromadlari va xarajatlari balansi bo‘lib, u qonun chiqaruvchi organ tomonidan qabul qilinganidan keyin (parlament, Davlat Dumasi, Kongress va boshqalar) qonun kuchiga ega bo‘ladi va majburiydir.
O‘z vazifalarini bajarishda davlat ko‘p xarajatlarni o‘z zimmasiga oladi. Davlat xarajatlari maqsadlari uchun xarajatlarga ajratish mumkin:
Siyosiy maqsadlarda:
Milliy mudofaa va xavfsizlik xarajatlari, ya’ni. armiya, politsiya, kemalar va boshqalarni saqlash;
Davlat boshqaruvi apparatini saqlash xarajatlari;
Iqtisodiy maqsadlar uchun:
Iqtisodiyotning davlat sektorini saqlash va saqlash xarajatlari;
Iqtisodiyotning xususiy sektoriga yordam (subsidiyalar) xarajatlari.
ijtimoiy maqsadlar uchun:
Ijtimoiy ta’minot xarajatlari (pensiya, stipendiya, nafaqa to‘lovlari);
Ta’lim, sog‘liqni saqlash, fanni rivojlantirish, himoya qilish xarajatlari atrof-muhit.
Makroskopik nuqtai nazardan, davlatning barcha xarajatlari quyidagilarga bo‘linadi.
Tovar va xizmatlarni davlat tomonidan xarid qilish (ularning qiymati YaIMga kiritilgan);
Transferlar (ularning narxi YaIMga kiritilmagan);
Davlat obligatsiyalari bo‘yicha foizlarni to‘lash (davlat qarziga xizmat ko‘rsatish);
Davlat daromadlarining asosiy manbalari:
Soliqlar (shu jumladan ijtimoiy sug‘urta badallari);
Davlat korxonalari foydasi;
Seigniorage (pul berishdan tushgan daromad);
Xususiylashtirishdan tushgan daromadlar.
Byudjet mablag’lari(daromadlari) davlatning markazlashtirilgan moliyaviy resurslari bir qismidan iborat bo’lib, davlatning funksiyalarini bajarish uchun zarurdir. Ular pul mablag’lari fondlarini shakllantirish jarayonida vujudga keladigan iqtisodiy munosabatlarni o’zida ifoda etadi va turli darajadagi hokimiyat organlarining ixtiyoriga kelib tushadi. Davlat byudjetining mablag’lari(daromadlari) mamlakat yalpi ichki mahsulotini taqsimlash va qayta taqsimlash umumiy jarayonining elementlaridan biri bo’lib, ular oraliq xarakterga ega. Byudjet daromadlariga professorlar T.S.Malikov va N.X.Haydarovlar quyidagicha ta’riflaganlar: “Pul mablag’lari fondlarini shakllantirish jarayonida vujudga keluvchi iqtisodiy (moliyaviy) munosabatlarni o’zida ifoda etadigan, hokimiyat organlarining turli darajalari ixtiyoriga kelib tushadigan, davlatning funksiyalarini bajarish uchun zarur bo’lgan davlat markazlashtirilgan moliyaviy resurslarining bir qismi byudjet daromadlari deyiladi”.
Davlat byudjetining daromadlari o’zlarining manbalari, ijtimoiy-iqtisodiy xarakteri, mulkchilik shakli, soliq va to’lovlarning turi, mablag’larning tushish shakli va ularni byudjetga undirish metodlariga muvofiq klassifikatsiya qilinishi mumkin.
Eng avvalo, davlat byudjetining daromadlari o’zlarining manbalariga ko’ra quyidagi uch guruhga bo’linadi⁹:

• 
  soliqli daromadlar;
  
• 
  nosoliqli daromadlar;
  

tiklanmaydigan (qaytarilmaydigan) tarzda o’tkaziladigan pul mablag’lari. Quyida keltirilayotgan 2-rasmda davlat byudjeti mablag’larining mazmun- mohiyatini ko’rishimiz mumkin
Avval siz davlat byudjetining asosiy elementlari nimadan iboratligini aniqlashingiz kerak. Avvalo, shtat va federalni farqlash kerak moliyaviy reja (bu tushunchalarning ko‘pi chalkash).
Mamlakatning xarajatlari va daromadlari barqaror emas va siyosiy va iqtisodiy vaziyatga qarab o‘zgarishi mumkin. Shuning uchun byudjet bir yilga mo‘ljallangan. Shunday qilib, davlat ushbu moliyaviy rejani barqaror va moslashuvchan qilishga harakat qilmoqda.
Byudjet 4 ta asosiy blokdan iborat:

• 
  daromad;
  
• 
  xarajatlar;
  
• 
  kamomadni moliyalashtirish;
  
• 
  davlat qarzi.
  

Shuni ta’kidlash kerakki, daromad manbalari va davlat xarajatlarining maqsadlari juda o‘zgaruvchan, byudjet taqchilligi va profitsit muntazam ravishda bir-birini almashtiradi, ammo bu ushbu tuzilmaning mohiyatiga ta’sir qilmaydi.
Budjetning asosiy maqsadi - aniq maqsadlarga ega bo‘lgan moddiy tovarlarni qayta taqsimlash. Byudjet xarajatlari tasnifi quyidagicha ko‘rinadi:

• 
  iqtisodiyotni rag‘batlantirish;
  
• 
  mamlakat mudofaasi;
  
• 
  davlat xizmatchilarini ta’minlash;
  
• 
  fuqarolarning ijtimoiy himoyasini ta’minlash;
  
• 
  sog‘liqni saqlash xizmatlari;
  
• 
  davlat moliyaviy oqimlarini boshqarish.
  

Davlat byudjetining barcha bu vazifalari markaziy fondlarni yaratish va ularning mablag‘larini ko‘pincha davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan turli davlat idoralari va xususiy korxonalarga tarqatish orqali amalga oshiriladi. Bunday yo‘llar bilan mamlakat tartibga solinadi xo‘jalik ishi, fan va ko‘plab sohalar tomonidan qo‘llab-quvvatlanadi.
Kamomadning sabablarini o‘rganishdan oldin, davlat daromadlari va xarajatlarining moddalari nimani anglatishini tushunish kerak.
Budjet taqchilligi va davlat qarzlari, ularning iqtisodiyot holatiga ta’siri
O‘zining funktsiyalarini siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy sohalarda amalga oshirish uchun davlat turli darajadagi davlat boshqaruvidagi shaxslardan mablag‘larni shakllantiradi va foydalanadi naqd pul. Uning ixtiyorida eng katta pul fondi davlat byudjeti. Bu davlat xarajatlari va daromadlarni qoplash manbalari - daromadlarning yillik rejasi (ro‘yxati). Ularning tarkibi mamlakatning iqtisodiy salohiyati, iqtisodiyotning, davlatning roli bilan belgilanadi xalqaro munosabatlar mamlakat. Byudjet tizimida katta miqdordagi mablag‘larning to‘planishi butun mamlakat bo‘ylab iqtisodiyot va ijtimoiy-madaniy sohaning yagona rivojlanishini ta’minlash uchun imkoniyat yaratadi. Byudjetning mavjudligi ma’lum vaqt oralig‘ida ularning ustuvorligini hisobga olgan holda mablag‘larni jamiyat ehtiyojlariga yo‘naltirishda manevralarni amalga oshirish uchun imkoniyat yaratadi.
Shuningdek, davlat byudjetini uning moliya tizimidagi eng muhim bo‘g‘in sifatida kengroq ta’riflash mavjud. Davlat byudjeti Ko‘rsatadigan mamlakat moliyaviy tizimining iqtisodiy toifasi pul munosabatlaribir tomondan davlat va mulkchilikning barcha shaklidagi korxonalar, tashkilotlar, muassasalar o‘rtasida vujudga keladigan va shaxslar boshqa tomondan, davlat mablag‘larining markazlashtirilgan jamg‘armasini shakllantirish va undan ko‘payish, turmush darajasini ko‘tarish va boshqa ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish uchun foydalanish masalalariga.
Byudjet barcha moliyaviy munosabatlarning 70% dan ortig‘ida vositachilik qiladi va boshqalarni birlashtiradi moliyaviy institutlarshu orqali davlat o‘zining moliyaviy faoliyatini amalga oshiradi va ijtimoiy mahsulotning muhim qismini qayta taqsimlaydi.
Davlat byudjeti daromadlarining qariyb 80 foizi rivojlangan davlatlarah soliqlar bilan ta’minlash.
Har xil darajadagi byudjetlar o‘rtasida daromadlar va xarajatlarni taqsimlash tamoyillari "Ukrainaning byudjet tizimi to‘g‘risida" Ukraina qonuni bilan belgilanadi. Har yili turli darajadagi byudjetlar o‘rtasida mablag‘larni taqsimlash davlat byudjetini tasdiqlash paytida yangi usulda amalga oshiriladi.
Daromad va xarajatlar byudjeti o‘rtasidagi farq - soliq balansi. Agar u ijobiy bo‘lsa, demakdir profitsit (byudjet profitsiti) agar salbiy bo‘lsa - unda byudjet taqchilligi .
Soliqlarni pasaytirishda davlat xarajatlarining ko‘payishi ishlab chiqarishni pasayishiga yo‘l qo‘ymasa ham, davlat byudjeti taqchilligini oshiradi va inflyatsiya jarayonlarini kuchaytirish uchun sharoit yaratadi.