Mavzu: Davlatning iqtisodiyotga tasir qilish usullari va vositalari Mundarija Kirish

3. Iqtisodiyotga davlat ta'sirining yo'nalishlari.
Iqtisodiyotga davlat ta'siri ikki yo'nalishda amalga oshirilishi mumkin: u uchun nomaqbul faoliyatni (masalan, dori vositalarini ishlab chiqarishni) cheklash va hatto bostirish; o'z mavqeini mustahkamlaydiganlarni qo'llab-quvvatlash va rivojlantirish (masalan, kosmik tadqiqotlar). Davlatning iqtisodiyotga ta'siri uning iqtisodiy faoliyatining har xil turlari yoki boshqacha tarzda - iqtisodiy funktsiyalarning yig'indisidir.
Bu funktsiyalar murakkab va xilma-xildir. Ularning tuzilishida bir nechta asosiy guruhlar mavjud. Birinchisi, davlat iqtisodiyotida bajariladigan iqtisodiy funktsiyalardir. Bu iqtisodiyot jamiyatga tegishli bo'lgan va davlat mulki asosida faoliyat yurituvchi korxonalar, xo'jalik faoliyati va tarmoqlarni o'z ichiga oladi. Ushbu mulkni boshqarish uning egasi va boshqaruvchisi bo'lib xizmat qiluvchi davlatga o'tadi.
Asosan, jamoat mulki ijtimoiy-madaniy sohada jamlangan. Bu sohaning aksariyat tarmoqlari davlat xo‘jaligiga tegishli bo‘lib, uning «tayanchi»ni tashkil qiladi. Shunday qilib, davlat maktablar, universitetlar, ilmiy-tadqiqot institutlari, kutubxonalar, muzeylar, kasalxonalar, sanatoriylar, qariyalar va nogironlarga yordam berish markazlari, tabiatni muhofaza qilish xizmatlarining aksariyatini boshqaradi. Vazirliklar, idoralar, huquqni muhofaza qiluvchi organlar, sudlar va prokuratura davlat mulki hisoblanadi.
Davlat iqtisodiyotiga moddiy sohadagi alohida korxonalar ham kiradi. Qoida tariqasida, ular mamlakatning mudofaa qobiliyatini va milliy xavfsizligini mustahkamlash uchun muhim ahamiyatga ega (masalan, harbiy texnika, kosmik raketalar ishlab chiqaradigan zavodlar) yoki tabiiy (huquqiy) monopoliyalar (masalan, elektr stantsiyalari, suv olish xizmatlari, temir yo'llar). Davlat bunday korxonalar ishini tashkil qiladi, unda ishtirok etadi va o'z mablag'lari hisobidan moliyalashtiradi. Ikkinchi guruhga bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat tomonidan bajariladigan vazifalar kiradi. Bu iqtisodiyot jamiyatning alohida a'zolariga (yoki ularning jamiyatning bir qismini tashkil etuvchi guruhlariga) tegishli bo'lgan va xususiy mulk asosida faoliyat yurituvchi korxonalar, xo'jalik faoliyati va tarmoqlarni o'z ichiga oladi. Bunday mulkning egalari va boshqaruvchilari jamiyat emas, balki mulkdorlarning o'zlaridir.
Asosan xususiy mulk moddiy sohada. Sanoat, qishloq xoʻjaligi, qurilish, transport, savdo va boshqa mahsulotlar (sotish uchun moʻljallangan moddiy mahsulotlar va xizmatlar) korxonalarining asosiy qismi shu yerda jamlangan. Bozor iqtisodiyotiga xususiy maktablar, shifoxonalar, bolalar bog'chalari ham kirishi mumkin, agar ular yaratadigan xizmatlar tovar bo'lsa, ya'ni. sotiladi. Davlat xususiy mulkni boshqarmaydi. Lekin uning faoliyat yuritishi va kapitalga aylanishi uchun sharoit yaratib beradi. U fermer xo'jaliklari egalariga o'z faoliyatini amalga oshirish imkonini beradigan jamiyatning shunday tuzilmasini ta'minlaydi, qo'llab-quvvatlaydi va himoya qiladi.
Davlat bozor iqtisodiyoti mavqeini ham barqarorlashtiradi, uning rivojlanishiga barqaror xarakter beradi. Monopoliya barqarorlik uchun to'siq yaratishini allaqachon bilasiz. Iqtisodiyotda monopoliyalar hukmronlik qilmasa va tovar bozorining asosiy qismini egallamasa, iqtisodiy rivojlanishning sekinlashuvi vaqtinchalik bo'lib, raqobat tufayli tiklanadi. Ammo monopoliyalar hukmronlik qila boshlagach, raqobat ojiz va tashqi yordamga muhtoj. U bunday yordamni monopoliyalar hukmronligi o'rnatilishiga yo'l qo'ymaslik uchun maxsus choralar ko'radigan davlatdan oladi. Bunday chora-tadbirlar tizimi monopoliyaga qarshi siyosat deb ataladi. Bu siyosat pul muomalasini barqarorlashtiruvchi inflyatsiyaga qarshi choralar bilan birgalikda olib boriladi. XX asrning 70-yillarida. Yevropa mamlakatlarida eng kuchli inflyatsiya boshlandi. Bunga neft narxining keskin ko'tarilishi sabab bo'lgan. Energiya tejovchi texnologiyalarni yaratish bo'yicha keng ilmiy tadqiqotlar jabhasini tashkil etgan davlatning sa'y-harakatlari tufayli inflyatsiya to'xtatildi. Natijada neft iste'moli 1/3 ga kamaydi, bu esa narx o'sishining to'xtashiga va pul massasining barqarorlashishiga olib keldi.
Monopoliyaga qarshi va inflyatsiyaga qarshi siyosat bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning eng muhim vazifalari hisoblanadi. Davlat iqtisodiy funktsiyalarining uchinchi guruhi davlat va bozor iqtisodiyotining birgalikdagi faoliyatini tashkil etish va muvofiqlashtirishga, ular uchun umumiy bo'lgan jarayonlarni tartibga solishga qaratilgan. Davlatning sa'y-harakatlari bilan bu xo'jaliklar nafaqat mustaqil sub'ektlar, balki yagona organizm - aralash iqtisodiyotning bir qismi sifatida ham ishlaydi.
Ushbu funktsiyalar guruhida eng muhim rol ilmiy-texnikaviy taraqqiyotni rag'batlantirishga tegishli. Davlat va bozor iqtisodiyoti fan va texnika taraqqiyoti uchun turli imkoniyatlar yaratadi. Davlat iqtisodiyotida fan-texnika taraqqiyoti asosan jamiyat hisobidan amalga oshiriladi. Shu bois, unda jamoat manfaatlari va ehtiyojlarini aks ettiruvchi yo‘nalishlar ustunlik qiladi. Bu yerda kelajakda daromad keltiruvchi qimmat va uzoq muddatli ilmiy loyihalar amalga oshirilmoqda: masalan, fanlar nazariyasi va metodologiyasi sohasida tadqiqotlar olib borilmoqda, fan va texnikaning istiqbolli yo‘nalishlari belgilanmoqda, koinot yaratilmoqda. o‘rganilib, energiya va materiallarning yangi turlari yaratilmoqda.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida, aksincha, ilmiy-texnikaviy taraqqiyot ko'p jihatdan jamiyatning alohida a'zolarining mablag'lari hisobidan amalga oshiriladi, ular ilmiy tadqiqotlarga buyurtma berish va to'lashdir. Shu bois fan-texnika taraqqiyotida shaxsiy manfaat va ehtiyojlarni aks ettiruvchi yo‘nalishlar ustunlik qiladi. Bu erda amaliy tadqiqotlar ustunlik qiladi, bu tez daromad keltiradi. Ko'pincha ular radioelektronika, kompyuter texnologiyalari, informatika, amaliy psixologiya, menejment, marketing, reklama sohalarida o'tkaziladi. Qo'shma Shtatlarda amaliy tadqiqotlarga sarflangan xarajatlar fundamental (nazariy, uslubiy, umumiy kognitiv) tadqiqotlarga sarflangan xarajatlardan sezilarli darajada oshadi. Firmalar amaliy ilm-fanga pul sarflaydilar, investitsiya qilingan kapitalni tez va keng miqyosda qaytarish imkonini beruvchi ishlanmalarni faol moliyalashtiradilar. Masalan, deyarli har bir Amerika firmasi marketing sohasida tadqiqot olib boradi: u o'z mahsulotlarini sotish imkoniyatlarini o'rganadi, mavjud bozorlarni kengaytiradi va istiqbolli bozorlarni yaratadi, talabni rag'batlantiradi. Davlat fan-texnika taraqqiyotining umumiy yo‘nalishlarini belgilaydi, ilmiy tadqiqotlar uchun mablag‘larni taqsimlaydi, nazariy va amaliy tadqiqotlarning birligini ta’minlaydi.
Bu guruhga mansub davlatning iqtisodiy funksiyalariga yana bir misol daromadlarni qayta taqsimlashdir. Davlat jamiyat aʼzolarining daromadlari oʻta yuqori va oʻta past boʻlmasligini, shuningdek, jinoiy faoliyat (masalan, poraxoʻrlik, oʻgʻirlik, korrupsiya) bilan bogʻliq boʻlishini taʼminlaydi. To'rtinchi guruh iqtisodiyotning atrof-muhit bilan o'zaro ta'sirini boshqarish funktsiyalari bilan shakllanadi: tabiat, aholi, boshqa davlatlar. Bu guruhda davlatning tabiatni muhofaza qilish faoliyati tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda.
XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab. iqtisodiyotning tabiiy muhitga salbiy ta'siri kuchaydi. Shunday qilib, tabiiy mahsulotlarni (suv, havo, o'rmon, tuproq, shamol, foydali qazilmalar, neft, gaz) sanoat iste'moli bugungi kunda tabiat o'zini tiklashi mumkin bo'lgan ruxsat etilgan darajadan 10 baravar yuqori. O’zbekistonda tabiatning o'z-o'zini davolashdagi qiyinchiliklari bugungi kunda allaqachon sezilmoqda. Chernobil AESdagi antropogen (inson omili) halokatidan so'ng, radiusi 30 km bo'lgan atrof-muhitga radioaktiv ifloslanish dozasi tushdi, bu esa inson hayotini o'ta xavfli qildi. Ekologlarning bashorat qilishicha, ifloslanish kamida ikki ming yil davom etadi.
Tabiat chegara bilmaydi. Unga g'amxo'rlik qilish umumbashariy xususiyatga ega va har bir jamiyat a'zosining burchidir. Tabiatni muhofaza qilish davlatning eng muhim vazifasidir. Turli funktsiyalarni bajarib, davlat iqtisodiy hayotning barcha jabhalarini nazorat qilish va boshqarishga intiladi. Shu bois davlat iqtisodga aralashadi, degan fikrga qo'shilish qiyin. Aniqroq aytganda, davlat iqtisodiyotni shakllantiradi.