Mavzu: Diplomatik va konsullik huquq. Reja

Tashki alokalar organlari turlari
Diplomatik huquq xalqaro huquqning uzok vakt davomida yagona sub’ekti bulib kelgan davlatlarning uzaro amaliyoti natijasida shakllangan va rivojlangan. Kadimda bulgani kabi xozirda xam davlatlar urtasidagi uzapo munosabatlar bir davlat tomonidan ikkinchi biriga yuboriladigan tashki alokalar organlari tomo­nidan amalga oshiriladi. Tashki alokalarning bunday organlari kdgoriga davlatlarning uzaro kelshpuvi asosida tashkil kilinadigan doimiy diplomatik vakolatxonalar va bir davlat tomoni­dan ikkinchi bir davlatta yuboriladigan maxsus (vaktincha, ad hoc) missiyalar kiradi.
Diplomatik vakolatxona va maxsus missiyalarga tegishli normalar majmui 1961 va 1969 yillarda kabul kilingan Vena konvensiyalarida mujassamlashgan.
Xalqaro-huquqiy adabiyotda tashki alokalar organlarini ichki davlat va xorijiy turlarga bulish mavjud.
Ichki davlat turiga kuyidagi davlat organlari:

• 
  birinchidan, davlat tashki siyosati asoslarini belgilovchi dav­latning oliy vakillik organi;
  
• 
  ikkinchidan, xalqaro maydonda oliy vakillikni amalga oshiruvchi davlat boshligi (u kollegial yoki yakka bir shaxsga taallukli bulishi mumkin);
  
• 
  uchinchidan, davlat tashki siyosatida umumiy raxbarlikni olib boruvchi xukumat;
  
• 
  turtinchidan, tashki ishlar idorasi kiradi.
  

Doimiy organlarga diplomatik vakolatxonalar, ya’ni elchixonalar, missiyalar, xalqaro tashkilotlar xuzuridagi doimiy vako­latxonalar, konsullik muassasalari kiradi.
Vaktinchalik organlarga xalqaro konferensiyalar yoki xalqaro organlardagi maxsus missiya va delegatsiyalar kiradi.


Diplomatik vakolatxonaning funksiyasi va tarkibi

Davlatlar urtasida diplomatik munosabatlarning urnatilishi, odatda, diplomatik vakolatxonalar bilan almashishga olib keladi. Birok, bunday almashishni amalga oshirish uchun maxsus kelishuv zarur. Xozirgi zamon xalqaro huquqi kursatilgan dip­lomatik vakolatxonalar bilan almashishning uch darajasi mavjudligi imkoniyatidan kelib chikadi. Xar bir daraja uchun vako­latxona boshligining ma’lum toifasi tugri keladi.

Eng yukori daraja — elchixonadir. Unga Favkulodda va Muxtor Elchi darajasiga ega bulgan diplomatik vakil raxbarlik kiladi. Undan sung Favkulodda va Muxtor Vakil raxbarlik kiladigan xolda muvakkat ishlar vakili tomonidan boshkariladigan missiya turadi.
Kupgina davlatlarda diplomatik xodimlarga beriladigan dip­lomatik darajalar xam mavjud.
Diplomatik vakolatxona xodimlari uch toifaga bulinadi. Bular diplomatik; ma’muriy — texnik va xizmat kursatuvchi xodimlardir.
Diplomatik vakolatxona funksiyalari:

• 
  birinchidan, vakil kilib yuboruvchi davlatning vakolatxona joylashgan davlatda vakillik kilishida;
  
• 
  ikkinchidan, vakil kilib yuboruvchi davlatni vakolatxona joy­lashgan davlatda (xalqaro huquq ruxsat bergan doirada) manfaatlarini ximoya kilishda;
  
• 
  uchinchidan, diplomatik vakolatxona joylashgan davlatda xuku­mat bilan (keng ma’noda — davlat va xukumat boshligi, tashki ishlar vazirligi va vakolatli organlar bilan) muzokaralar olib borishda;
  
• 
  turtinchidan, vakolatxona joylashgan davlatdagi shart-sharoitlar va vokealarni mumkin bulgan barcha konuniy vositalar orkali urganish va ular tugrisida uz davlatini xabardor kiliщda;
  
• 
  beshinchidan, vakil kilib yuboruvchi va kabul kiluvchi davlatlar urtasida barcha soxalarda uzaro dustona alokalarni ragbatlantirish va rivojlantirishda namoyon buladi.
  

Maxsus missiya funksiyalari — uning vazifalarini xamda yubo­ruvchi va kabul kiluvchi davlatlarning uzaro kelishuvi buyicha vakil kilib yuboruvchi davlat manfaatlarini vakolatxona joy­lashgan davlatda ifodalashda belgilanadi.
Doimiy diplomatik vakolatxona tarkibida vakil kilib yubo­ruvchi davlat nomidan ish kurish uning boshligiga yuklatiladi.
Vakolatxona boshliklari uch toifaga bulinadi. Ular:

• 
  birinchidan, elchilar toifasi yoki uzgacha nom bilan yuritiluvchi ularga mos bulgan shaxslar (nunsiylar, oliy komissarlar va xok.);
  
• 
  ikkinchidan, yuboruvchi davlat tomonidan kabul kiluvchi davlat boshligi xuzurida uning nomidan vakillik kilish uchun tayinlangan muxtor vakillar toifasi (internunsiylar);
  
• 
  uchinchidan, kabul kiluvchi davlat tashki ishlar vazirligi xuzu­rida yuboruvchi davlat nomidan vakillik kilish uchun tayinlangan muvakkat ishlar buyicha vakillar.
  

Diplomatik vakolatxona boshliklarini tayinlash uchun kabul kiluvchi davlatning roziligi — agreman suraladi. SHundan sunggina unta yuboruvchi davlat tomonidan uning tayinlanganligini tasdiklovchi ishonch yorliga beriladi.
Maxsus missiya tarkibida vakil kilib yuboruvchi davlat no­midan vakillik kilishi uchun bir yoki bir necha shaxs tayinlana-di. Ular yuboruvchi davlatning vakillari nomi bilan yuritiladi. Maxsus missiya tarkibiga kiruvchi shaxslar ichidan yuboruvchi davlat missiya boshligini tayinlashi mumkin.
Doimiy diplomatik vakolatxona tarkibiga diplomatik xo­dimlar, ya’ni diplomatik martabaga (rangga) ega bulgan shaxslar (muxtor vakil, birinchi, ikkinchi va uchinchi kotiblar, attashe, kotib-arxivarius), xarbiy, xarbiy-dengiz va xarbiy-xavo attashelari va shuningdek, ma’muriy-texnik va xizmat kursatuvchi xodimlar kirishi mumkin.
Maxsus missiya tarkibiga uz navbatida diplomatik, ma’mu­riy-texnik va xizmat kursatuvchi xodimlar kiradi.
Diplomatik xodimlar diplomatik vakolatxona yoki maxsus missiya boshliri topshirigiga binoan kabul kiluvchi davlat bi­lan uzaro munosabatlarda yuboruvchi davlat nomidan ma’lum funksiyalarni bajaradilar.
Ma’muriy-texnik va xizmat kursatish xodimlar diplomatik vakolatxona yoki maxsus missiyaga tegishli xizmat kursatish buyicha uz funksiyalarini bajaradilar.
Diplomatik, ma’muriy-texnik va xizmat kursatish xizmati xodimlarini tayinlash tartibi va ularning soni kabul kiluvchi va yuboruvchi davlatlarning uzaro kelishuvi asosida belgilanadi. Kabul kiluvchi davlat diplomatik xodimni xoxlagan vaktda persona non grata, ya’ni nomakbul shaxs» deb e’lon kilib, bu shaxslarni yuboruvchi davlatdan diplomatik vakolatxona yoki maxsus missiya tarkibidan chakirib olishlarini talab kilish mumkin.