Mavzu: ‘’Doston tilida sifat lmglari ifodalanishi’’

 

MAVZU: ‘’Doston tilida sifat LMGlari ifodalanishi’’
Otasi tomondan:
Amir Temur ko‘ragon (1336-1405)
Mironshoh Mirzo (1366-1408)
Sulton Muhammad Mirzo (1398-1444)
Sulton Abu Said ko‘ragon (1424-1469)
Umarshayx Mirzo ko‘ragon (1456-1494)
Bobur (1483-1530)
Onasi tomondan:
Tug‘luq Temurxon (1329-1362)
Xizr Xo‘jaxon (1358-1399)
Muhammadxon (? - 1416)
Sharalixon (taxtga chiqmagan )
Uvaysxon (1418-1425-yillarda)
Yunusxon (1468-1487)
Yunusxonning qizi Qutlug‘ Nigorxonim (1457-1504)
Bobur (1483-1530)
Milliy taomnoma
Bobur bilan birga madaniyat va an’analar ham kirib bordi. Misol uchun, bugun hindlar sevib iste’mol qiladigan palov, kabob, non ham aynan Markaziy Osiyodan kirib borgan.
San’at
Adabiyot va san’at Boburiy hukmdorlar davrida uyg‘un holda, yuksakka ko‘tarildi. Ayniqsa, bobolaridan keyni Akbar, Shoh Jahon va Jahongir shohlarning e’tibori tufayli Hamzanoma, Nizomiy «Xamsa»si, Darabnoma kabi asarlar uchun suratlar ishlangan.
Til

• Sulola asosan forsiy va turkiyni davlat tiliga ko‘targan. Keyinchalik fors, turk va arab tillari qorishmasidan urdu tili paydo bo‘lgan.

Sulolaning tugatilishi
Bahodir Shoh II yoki Bahodir Shoh Zafar – so‘nggi Boburiy hukmdordir. Bobosi Mirzo Bobur kabi, shoh va shoir. U 1857 yilda saroydan qochib, aholining inglizlarga qarshi qo‘zg‘oloniga boshchilik qiladi. 1858 yilda sud hukmi bilan Birmaning Rangun shahriga surgun qilinadi. Bahodir Shoh Zafarning 4 xotini va kanizaklaridan 22 o‘g‘li, 32 ta qizi bo‘lgan. Ularning avlodlari bugun Hindiston, Pokiston, Birma va AQShda istiqomat qilishmoqda.

“Ko‘hi nur” olmosi

“Boburnoma”da tilga olingan, “dunyodagi eng katta olmos” deya ta’riflanadigan bu javohir uzoq yillar davomida Boburiy hukmdorlar tasarrufida bo‘lgan. Nomi “tog‘ning nuri” ma’nosini anglatuvchi tosh unga ega bo‘lgan hukmdorning kuch-qudratining ramzi bo‘lgan. Uning og‘irligi 191.10 karat bo‘lib, Mirzo Bobur uning bahosiga dunyo aholisini 2.5 kun boqish mumkinligini aytgan. Hind afsonalariga ko‘ra, bu tosh ham o‘z egasini tanlaydi. Unga ega chiqqan kimdir qudratli, boshqasi xonavayron bo‘lgan. Ko‘hi nur olmosi Boburiy shahzodalarga kuch-qudrat olib kelgan. Uni Humoyunga Ibrohim Lo‘di xonadoni vakillari shahzodadan shafqat ko‘rgani bois sovg‘a qilishgan. Inglizlar bosqinidan keyin Ist-Indiya kompaniyasi uni qirolicha Viktoriyaga sovg‘a qiladi. So‘nggi 150 yildan buyon Britaniyada saqlanadi. U dunyodagi eng qimmat bosh kiyim bo‘lmish Qirolicha Elizabetning tojining markaziga o‘rnatilib, tojdagi 2.800 nafar qimmatbaho toshlarning eng kattasidir. Qayta ishlash jarayonida uning 43 foiz vazni yo‘qolgan.
Bobur nomida xalqaro ilmiy ekspiditsiya mavjud bo`lib, uning azolari Bobur qadamjolari bo`ylab 5 marta safar uyishtirdilar. Ekspeditsiya materiallari asosida “Bobur va uning jahon svilizatsiyasida tutgan o`rni” memorial muzeyi tashkil qilinib , uning jamg`armasida Bobur nomi bilan bog`liq 500 yuzdan ortiq kitob va manbalar bor.Andijon Bog`i Bobur tashkil qilinib, buyuk shoirning hoki keltirilgan ramziy qabr bor. Ark ichi memorial kompleksi Bobur yashagan davr haqida ma`lumot beradi.
Boburiylar merosi
Bobur bog`i
G‘azalning dastlabki bayti – matla’sida oshiq ko‘ngilning
dil iztiroblari aks etgan. Unda jon va ko‘ngil timsollari
orqali inson ruhiyatidagi nozik tebranishlar o‘ziga xos tarzda
ifodalangan. Baytning har ikki misrasida bir-biriga uyg‘un
bo‘lgan hodisalar tilga olingan. Oshiq vafodor yorni izlaydi,
istaydi, biroq bu harakatlar samarasiz. Ko‘ngil eng aziz,
eng muqaddas sirlar bilan o‘rtoqlasha oladigan mahramni,
do‘stni izlaydi, unga talpinadi, biroq uni topa olmaydi. E’tibor berilsa, bu yerdagi gaplarning sintaktik tuzilishida ham
o‘xshashliklar bor:
to‘ldiruvchi aniqlovchi to‘ldiruvchi kesim
Jonimdan oʻzga yori vafodor topmadim,
to‘ldiruvchi aniqlovchi to‘ldiruvchi kesim
Ko‘nglimdin oʻzga mahrami asror topmadim
Gap bo‘laklarining bunday holdagi bir xil takrori ritmda oʻziga xos mayin va bosiq bir to‘lqinni yuzaga keltirgan. Dastlab chiqish kelishigidagi ot, so‘ng o‘zlik olmoshi, undan keyini izofali birikma, nihoyat fe’lning har ikki misrada bir xil tartibda kelishining o‘zi ham ohangdorlikni, musiqiylikni, oxir-oqibat ko‘ngillarga huzur beradigan ta’sirchanlikni

• hosil qilmoqda.
• Adabiyotshunoslikda bu hodisa ritmik-sintaktik parallelizm
• nomi bilan yuritiladi.

Jon va ko‘ngil bilan bog‘liq tavsif keyingi baytda ham
davom etadi. Endi jon «dilafgor», ko‘ngil esa «giriftor» tarzida tasvirlanadi. «Dilafgor»ning ma’nosi «dili xasta, dili vayron, dili haddan tashqari musibat chekkan» demakdir. «Giriftor» esa biror narsaga duch kelgan, yo‘liqqan, asir-u mubtalo bo‘lgan, band bo‘lgan ma’nosiga ega. Demak, oshiqning joni kabi qiynalgan, azob chekkan o‘zga jon yo‘q, aniqrog‘i, oshiq ayni shunday jon (egasi)ni ko‘rmagan. Oshiqning ko‘ngli ham bu borada yagona, boshqa birorta ko‘ngil uniki kabi giriftor emas.
Oshiq uchun ma’shuqaning borlig‘i to‘laligicha sehrli va
jozibador. Bu o‘rinda ma’shuqaning ko‘zlari tavsif manbayi
bo‘lgan. Ko‘zning sifati «usruk». Uning ma’nosi «mast»dir.
So‘zning ko‘chma ma’noda ekanligi aniq. Ko‘zning mastligi uning go‘zalligiga ishora. Bu ko‘zning harakatlariga, harakatchanligiga berilgan shoirona baho xolos. Tabiiyki, bunday go‘zal ko‘zga ko‘ngil mubtalo bo‘ladi.
Keyingi baytda «bu telbani» ifodasi bor. Bir qarashda u so‘zlovchi – lirik qahramonni nazarda tutayotganday bo‘ladi. Matnda shu ma’no ham bor. Ayni chog‘da bu ifodaning «ko‘ngil» bilan ham aloqadorligini sezish qiyin emas. Mast ko‘zga mubtalo bo‘lgan ko‘ngilning telba bo‘lishi mantiqan
to‘g‘ridir. Shunga ko‘ra, «hushyor topmadim» ifodasi ham ikki ma’noda tovlanadi. Uning bir ma’nosi lirik qahramonning o‘zi bilan bog‘liq bo‘lsa, boshqa bir ma’nosi «ko‘ngil» bilan chambarchas aloqadordir.
Oshiq ma’shuqadan ayrilib yashashni o‘z odatiga aylantirgan («xo‘y etmisham»), biroq bu odat ixtiyoriy emas,
balki majburiydir, buning uchun ixtiyor oshiqning o‘zida
emas. Ayni shu fikrni tasdiqlash uchun misrada ikkita so‘z
xizmat qilyapti. Ulardan biri misra boshida («nochor»), ikkinchisi misra oxirida («netay») turibdi. Ammo oshiqning
o‘zi tomonidan ixtiyoriy tarzda tanlangan bir harakati ham
mavjud. Bu oshiqning o‘z ko‘ngil qo‘yganiga o‘zini nomunosib deb bilishidir («o‘zumni sazovor topmadim»). Mumtoz adabiyotimizdagi oshiq uchun xos bo‘lgan kamtarlik va
kamsuqumlik bu yerda ham to‘laligicha namoyon bo‘lgan.
Ammo u boshqalarni takrorlamagan holda, yangicha ohor
bilan ko‘rsatib berilgan.
Navbatdagi baytda so‘z o‘yinlari yanada kuchliroq va avjliroq darajada qo‘llangan. Bu yerda «bor» so‘zining ma’no
tovlanishlari kishining zavqini uyg‘otadi. Dastlabki «bore»
«yana bir marta» ma’nosini anglatadi. Uning yonidagi «boray»ni izohlash shart emas, u harakat ma’nosini bildirib
kelmoqda.