Mavzu: Dunyo xalqlarining milliy mentaliteti Reja

4.3. G‘arb xalqlari mentalitetning uzviyligi va o‘ziga xosligi
G‘arb-ufq, dunyoning 4 asosiy tomonlaridan biri bo‘lib, Shimolga qarab turgan quzatuvchining chap tomonida joylashgan. G‘arb olam (osmon) ekvatori bilan haqiqiy ufq chizig‘i kesishgan ikkita nuktadan biri, O‘rta asrlarda G‘arb o‘rniga mag‘rib atamasi ishlatilgan yoki XV (ue 1) bilan belgilanadi.
Bir qarashda dunyoning har ikki tarafida yashovchi odamlarning fikr dunyosi bir hildek ammo, tub mazmun va mohiyatiga e’tibor qaratsak, farqli jihatlarni anglab yetish mumkin bo‘ladi. G‘arb olamida dunyoqarash, taakkur tarzi sinfiy jamiyat va davlat paydo bo‘lishi bilan ijtimoiy ong shakli sifatida shakllangan. G‘arb falsafasi rivojlanishining umumiy qonuniyati uning metodologik ahamiyat kasb etuvchi haqiqiy ilmiy bilimga erishish yo‘lida ilmiy izlanishlar olib bordi.
G‘arb va Sharq bu nafaqat geografik jihatidan nisbiy bo‘linish balki, turli til, din va dunyoqarashga ega bo‘lgan xalq, sotsial guruxlarning tafakkuri va ma’naviy-madaniy dunyosida ham o‘zaro uzviylik bo‘lishi bilan birga tafovut mavjud bo‘lishi ham tabiiy holdir. G‘arb xalqlari mentali-tetini iqtisodiy va siyosiy omillar tufayli ma’naviyati, madaniyati va dunyo-qarashdagi o‘zgarishlarni davlat tuzimi, tili va dunyoqarashi turlicha bo‘lgan Buyuk Britaniya, Fransiya va Germaniya misolida tahlil etishga harakat qilamiz.
Buyuk Britaniyada milliy mentalitet o‘ta muhim tarkibiy qisml bo‘lib, mamlakat nomi tushunchasi bilan qorishib ketgan vatan tushunchasidir. Xalq-ning dunyoqarashida alohida tushunchalardan tashkil topgan murakkab, ko‘p qirrali hodisa, hamda milliy tafakkur harakatlarini shakllantiruvchi element sifatida vatan tushunchasini ko‘rib chiqish zarurligi ko‘pgina olimlar tomonidan qayd qilingan
Buyuk Britaniya va Shimoliy Irlandiya Qo‘shma Qirolligi (United King-dom of Great Britain and Northern Ireland)-mamlakat hududining 90% oroldan iborat. Mamalakatda qonun chiqaruvchi hokimiyat qirol va parlament, u ikki palatadan iborat: lordlar va jamoalar palatasiga bo‘linadi. Bosh vazirni qirol tayinlaydi, ijro hokimiyatini bosh vazir va vazirlar mahkamasi amalga oshiradi.
Angliya, ijtimoiy xususiyatiga ko‘ra Yevropaning boshqa xududlarga nisbatan erkak hukmronlik qiladigan mamlakat sifatida qayd etilgan, inglizlar oilasida o‘g‘il farzand tug‘ilsa uni yoshlikdan qiz boladan afzal ko‘rishgan. Uning tarbiyalashga nafaqat ko‘proq e’tibor qaratilgan balki, mablag‘ sarf qilishda ham tejamkorlik qilinmagan. Chindan ham Angliyada erkakning nufuzi ayolnikidan ustun qo‘yiladi.
Chindan ham Angliyada erkaklarga nisbatan g‘amho‘rlikka alohida e’ti-bor qaratib, oilaning farovonligida ayolga qarab emas, balki erkakning nufuziga ko‘ra xulosa qilishadi: Good Jack makes a good Jill -yaxshi erda- yaxshi xotin. Ular o‘zlarining shaxsiy hayoti, oiladagi er va ayol o‘rtasidagi muhabbat va oilaviy muammolar haqidagi suhbat qurish, muhokama qilishni o‘zlariga nisbatan nomunosib hisoblanadi, inglizlar xuddi o‘zlarining oylik maoshlari va oilaviy daromadlari haqida gapirishni yoqtirmagandek, bu mavzudan ham o‘zlarini olib qochishadi: Spill the beans-sirni ochib qo‘ymoq.
Bu borada til, madaniyat va etnoslarning o‘zaro ta’siri masalasi bo‘yicha tadqiqotchilar tomonidan bildirilgan fikrlar ”til madaniyat ko‘gusidir” degan aksiomaga asoslangan. Milliy madaniyat ushbu jamiyatdagi shaxsning xulq-atvorini belgilaydi, lison inson xatti-harakatlarining turlaridan biridir. Til milliy xarakterni shakllantirish jarayonidagi asosiy omillardan biri bo‘lib, nafaqat etnik farqlovchi belgi, balki tarixiy, ijtimoiy va madaniy tajribaning saqlovchisi hamdir.
Lekin Buyuk Britaniya hozirda faol rivojlanib bormoqda HSBC, Barclays, Lloyds Banking Group, NatWest Group, Standard Chartered va Nationwide Building Society kabi banklar tizimi nafaqat mamlakat xududida balki dunyo miqyosida amalga oshirilayotgan iqtisodiy rivojlanish loyihalarida faol ishtirok etadi.
Buyuk Britaniya o‘tmishda Britaniya imperiyasi tarkibida bo‘lgan mamlakat va hududlarni birlashtiruvchi ham-do‘stlikka boshchilik qiladi.
Inglizlarning fe’l-atvori bosiq va biroz sovuqqon bo‘lsada ijti-moiy-madaniy hayotda anchayin faol va qaynoq voqealarga boy bo‘ladi. Ular doimo vaqtni qadrlash bilan uni bexuda sarflashni istamaydi, bo‘sh vaqtini turli ijtimoiy tashkilot va klublar tuzaiga sarflaydi. Bu kabi tashkilot yoki klublarga faoliyat turi, qiziqishi hamda dunyoqarashlari bir-biriga yaqin bo‘lgan kishilar jam bo‘ladi. Inglizlar o‘z haq-huquqlarini buzilishini xuddi inson sha’ni va qadr qimmatini toptalishiga qiyoslab, qat’iy himoya qilish, kurashishga harakat qiladilar: Do one’s bit-o‘z burchini ado etmoq. Jamiyat oldidagi burch inglizlarning jo‘shqin ijtimoiy hayot kechirishlari uchun asos hisoblanadi.
Mamlakatning eksport salohiyati 412,1 milliard $,import ko‘rsatkichi 310,7 milliard dollar bo‘lib, eksportnining, importga nisbatan yuqoriligi sanoatni rivojlanganligidan dalolat beradi. Shuningdek, Buyuk Britaniya moliya, finans soxasida HSBC, Barclays, Lloyds Banking Group va NatWest Group kabi xalqaro miqyosda yuqori reytinga ega bank moliya xizmatini ko‘rsatish bo‘yicha jahonda yetakchi o‘rini egallaydi. Aholining oylik daromadi 2674 $, inflyatsiya ko‘rsatkichi 3.2%, aholining qashoqlik darajasi 8% tashkil etadi.
Mamalakatda xorijliklar ham yuqori daromadlik ish topish imkoniyati mavjud bo‘lgani uchun ko‘plab yevropaliklar vaqincha va doimiy faoliyat yuritadi. Biroq, mamlakatning 5.7% aholisi ishsiz,
Buyuk Britaniyada bog‘cha(yasli)-maktablar bor, bolalar 3 yoshdan qabul qilinib, uch yil davomida maktabga tayyorlanadi. Bog‘cha(yasli)-maktab va maktab ta’limi, davlat va xususiy ta’lim shakliga ega, davlat maktabida ta’lim bepul biroq, jismoniy, ong va tafakkurni rivojlantirishga qara-tilgan qo‘shimcha mashg‘ulotlar pulik amalga oshiriladi. Xususiy maktablarda ta’lim shakli pullik lekin, davlat maktablaridan keskin tafovut hamda farq qilmaydi. Maktab talimi 8 yilga mo‘ljallangan, kelgusida oliy o‘quv yurtiga kirmoqchi bo‘lgan o‘quvchi uch yil davomida tayyorgarlik qiladi. Kasb- xunar egallashni istagan o‘quvchilar ikki yil davomida tanlagan kasbi bo‘yicha ta’lim olish bilan birga tajribasini oshiradi.
Dunyoda nafaqat qadimiyligi balki, ilmiy nufuzi bilan yetkachi Oks-ford-Kembridj universit Buyuk Britaniyada joylashganini o‘zi mamlakatni ta’lim soxasida saloxiyat yuqori ekanligidan dalolatdir. Shuningdek, har ikki universit pedagog va bitiruvchilari xalqaro Nobel mukofotiga sazovor bo‘lgan.