Mavzu: “e-commerce” – jamiyatning iqtisodiy rivojlanishining asosi sifatida

1.2.Jahonda Elektron biznes texnologiyalarini rivojlanish tendentsiyasi.
Informatsion texnologiyalar industriyasi – raqamli iqtisodiyotning yuqorida eslatib o’tilgan uchta segmentini qo’llab-quvvatlaydigan IT-industriyaning mahsulotlari va hizmatlari (komp’yuter tarmoqlari industriyasi, shaxsiy komp’yuterlar ishlab chiqarish va kommunikatsion xizmatlar) - (Apple, Microsoft, 3D-va 4D-pechat …). Bulardan shuni hulosa qilish mumkinki, raqamli iqtisodiyot o’z tarkibiga tarqatilishi raqamli texnologiyalarga to’liq bog’liq bo’lgan tovarlar, hizmatlar, ishlab chiqarish va sotuvni qamrab oladi. Shuning tufayli E.Maletski va B.Moristlarning fikrlariga ko’ra, raqamli iqtisod bu – information texnologiyalarning apparat ta’minoti, dasturiy ta’minoti, telekommunikatsiyalar va ilovalarni iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida, shu jumladan, tashkilotning ichki operatsiyalari (tijorat, davlat va notijorat) yo’nalishlarida ham faol ravishda ishlatishdir. Bunga tashkilotlararo aloqalar ham, iste’molchi, fuqaro yoki korxonalar bilan munosabatlar ham kiradi. Shunday qilib, ta’kidlash mumkinki, 475 raqamli texnologiyalar qandaydir ma’noda raqamli iqtisodiyotning asosi hisoblanadi va internet hamda mobil texnologiyalar vositasida iqtisodiy faoliyatni optimallashtirilgan holda amalga oshirishga yordam beradi. Quyida keltirilgan ruyhatli-chizma raqamli iqtisodiy fazoning tarkibiy qismlarini ko’rsatib berish uchun hizmat qiladi:
Raqamli iqtisodiy fazoning tarkibiy elementlari  Texnik ta’minot  Informatsion ta’minot  Dasturiy ta’minot  IT-konsalting  Telekommunikatsiyalar  Plarformali iqtisodiyot  Raqamli hizmatlar  Algoritmik iqtisodiyot  Katta na’lumotlar iqtisodiyoti  Raqamli sektor  Raqamli iqtisodiyot  Raqamlashtirilgan iqtisodiyot  Almashinuv iqtisodiyoti  Gigi iqtisodiot  Frilansing  Elektron tijorat  Industriya4.0
Raqamli iqtisodiyotni
Torroq ma’noda tushunish uni raqamli hizmatlar, gigonomika va ma’lumotlarga raqamli ishlovberish bilan chegaralab qo’yadi. Uni keng ma’noda tushunish esa raqamli iqtisodiyotni yuqoridagi ruyhatda keltirilgan barcha yo’nalishlarga bog’lab beradi.
Bunda raqamlashtirish deganda, yangii ntellectual raqamli tarmoqlar tushunilib, ular boshqaruv usullarini, optimallashtirishni, resurslarni birgalikda ishlatishni va electron savdo jarayonini tubdan o’zgartirib yuboradi.Yuqoridagi barcha tashkiletuvchilarni integratsiya qilish asosida raqamli texnologiyalar va raqamli faoliyat bilan birgalikda biznes modellarning raqamli sektori hamda raqamli iqtisodiy fazo hosil bo’ladi. Endi yuqorida aytilganlarni hisobga olgan holda O'zbekistonda raqamli iqtisodiyotning tarkib topishi varivojlanish istiqbollarini ko’ribchiqamiz. Dunyodagi ko’pchilik mamlakatlarning tajribasi shuni ko’rsatadiki, raqamli iqtisodiy fazoshakllanishining boshlang’ich bosqichida buning uchun kerakli bo’lgan IT infra tuzilmasini tashkil etish va buning uchun kerakli bo’lgan tarkibiy elementlarni yaratish kerak bo’ladi.
Ko’pchilik Osiyo mamlakatlari daularning mentalitetiga bog’liq ravishda, raqamli iqtisodiyot infratuzilmasini tashkil etuvchi,boshqaruvchi, uning qonunqoidalari va standartlarini yaratuvchi hamda asosiy investor sifatidadavlatishtiroketadi.
Ammo bu infra tuzilma yaratish uchun mamlakat ichidagi vatashqarisida giinvestorlarni jalbqilishni ham istisno etmadi, albatta. AQSH va bir qancha Evropa davlatlari da esa raqamli iqtisodiyot uchun IT infratuzilmasini yaratish va uni rivojlantirishda asosiy ishnitransmilliy korporatsiyalar va ayirik kompaniyalar amalga oshiradilar. Boshqa birqancha rivojlanayotgan mamlakatlar daesa raqamli iqtisodiyoti infratuzilmasi ni yaratish davaular uchun investitsiyalar kiritishda halqaro tashkilotlar (JahonBanki, BMTvaboshqalar)asosiy ro’l o’ynaydilar. Quyida mamlakatimizda raqamli iqtisodiyotni shakllantirishda davlatning poliqanday bo’lishini ko’rib chiqamiz. O’zbekistonda raqamli iqtisodiyotni shakllantirish uchun avvalo buning uchun mos bo’lgan normative-huquqiy bazani yaratish kerak bo’ladi. Bubazao’zichigayangimunosabatlarqandayamalgaoshishini, iste’molchilar faoliyatini ,infratuzilma qanday bo’lishini, qanday platformalarda nfoydalanish zarurligini, jamiyatni buturdagi iqtisodiyotda faoliyat ko’rsatish uchun tayyorlashni, infinformation havfsizlikni qanday ta’minlashni, ma’lumotlar konfidentsialligi qanday amalga oshirilishini, virtual olamda gimulkegalarining haqhuquqlarini qanday himoyalash kerakligini qamrabolishi zarur bo'ladi. Respublika prezidentining 2018 yil 22 yanvardagi 2017-2021 yillarga mo’ljallangan “O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning besh prioritetlirivojlanish yo’nalishlari bo’yicha davlat dasturi” doirasida ham raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish bo’yicha bir qancha chora tadbirlar rejalashtirilgan.
Masalan, O’zbekiston Respublikasi Davlat dasturining iqtisodiyot rivojlanishi va faoltadbirkorlik niqo’llab-quvvatlashdebnomlangan 3-bo’limining 3.1, 3.2 va 3.5 punktlarida “iqtisodiyotni boshqarishning yangi mexanizmlarin ihamda zamonaviy texnologiyalarn itadbiqqilish”,“raqamlitexnologiyalarni tadbiq qilshga ko’mak berish”, “halqaro to’lov tizimlari bilan integrallashgani inovatsion texnologiyalar yordamida yangi turdagi bank hizmatlarini yaratish va bunda innovatsiontexnologiyalardan foydalanish” kabi bir qancha ishlarni amalga oshirish nazarda tutilgan. Yuqorida sanab o’tilgan va davlat tomonidan amalga oshirilayotgan chora tadbirlar shuni ko’rsatadiki, respublikamizda raqamli iqtisodiyotning faolrivojlanishi uchuns hart-sharoitlar astasekin bilan bo’lsada, yaratilayapti.
Bu yo’nalishda ginormativ-huquqiy hujjatlar yaratish davlat, fan va biznes orasida yakin aloqalari bo'lishini talab qiladi. Raqamli iqtisodiyot infratuzilmasini yaratishda davlat nodavlat tashkilotlari, xususiy va davlat sektori korxonalari hamda bunga qiziqish bildiradigan mahalliy va halq arokompaniyalar (Qualys, Google, Amazon, Alibaba, Softline, Samsung, Huawei ,UzCard, Uzonline va boshqalar)bilan yaqindan muloqotqiladi. Toshlent shaxrida bo’lib o’tgan (International Data Corporation/ Halqaro information korporatsiya) ning uchinchi yillik anjumani ham zamonaviy iqtisodiyotdagi raqamli transformatsiya, buymlarinternet, qo’shimcha virtual reallik va sun’iy intellect kabi masalalarni ko’ribchiqib, O’zbekistonning raqamli texnologiyalarni va uzoqmuddatli raqamli platformalarni riv lantirishining birqancha perspektiv yo'nalishlarini aniqlab berdi. Raqamli iqtisodiyot zamonaviy AKT infratuzilmasi asosida rivojlanib, uning asosiy hususiyatlari-kompetentsiyalar, innovatsion yangiliklar va insonning bilimidir. Huddishuning uchun ham mehnat bozorini transformatsiya qilish, ommani AKT bo’yicha savodhonlik darajasini oshirish hamda bilimli
IT kadrlarni tayyorlash muhim ahamiyatga egadir. Respublikamizda raqamli iqtisodiyotning rivojlanishiga ta’siqqiladigan asosi faktorlarj umlasiga quyidagilarni kiritishimiz mumkin:  Insoniy resurslar  Telekommunikatsiyalarga bo’lgan investistiyalar va raqamli infratuzilmalar  Dasturiy mahsulotlar va ilovalar yaratish  Davlatning ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarga faol ta’siri  Davlat boshqaruvi  Xususiy sector O’zbekiston Respublikasi xudularida raqamli iqtisodiyot shakllantirish va uni rivojlantirish uchun insoniy resurslarga, IT-sohasiga investitsiyalarga, raqamli infratuzilmalarga, dasturiy ta’minot ishlab chiqarishga tayanadigan va bunda asosiy oyinchilar davlat hamda xususiy sector bo’lgan milliy raqamli strategiyani ishlab chiqish zarur.
O’zbekistonda raqamli iqtisodiyotning qanday rivojlanayotganligi haqidagi ma’lumotlarni quyidagi jadvaldan kuzatishimiz mumkin: O’zbekistondagiI nternet auditoriya 2010-2016 yillar Internet foydalanuvchil ari soni Internetning miqyosi Aholiningum umiysoni Internetdanfoyda lanmaydiganlars oni Foydalanuvchil arsonining yiliga o’zgarishi, % Bir yilda foydalanuvchilar sonining o’zgarishi Respublikaisining o’sish% 2016 15,453,227 51 % 30,300,446 14,847,219 6.1 % 893,596 1.36 % 2015 14,559,632 48.7 % 29,893,488 15,333,856 13.4 % 1,725,485 1.44 % 2014 12,834,147 43.6 % 29,469,913 16,635,766 15.7 % 1,743,403 1.5 % 2013 11,090,744 38.2 % 29,033,361 17,942,617 6.2 % 648,409 1.54 % 479 2012 10,442,335 36.5 % 28,592,451 18,150,116 22.8 % 1,938,500 1.54 % 2011 8,503,835 30.2 % 28,158,395 19,654,560 53.3 % 2,955,882 1.51 % 2010 5,547,953 20 % 27,739,764 22,191,811 19 % 884,559 1.47 %
Endi ICO (Initial Coin Offering – kriptovalyuta tangalarini birlamchi joylashtirish)) nimaligi haqida qisqacha ma’lumot berishga harakat qilamiz. Buni tushunish uchun attraksionlar parkini tasavvur qiling. Uning kirish qismida park emblemasi tushirilgan jetonni harid qilasiz va turli ko‘ngilochar o‘yinlar va attraksionlar uchun u orqali to‘lovlar qilasiz. Blokcheynlar bilan ishlovchi turli loyihalar (masalan, ma’lumotlarni saqlashga ixtisoslashganlar) ham xuddi ana shunday jetonlar chiqaradilar.
Ular tanga yoki token deb ataladi.Haridor ana shunday token harid qilib, uning yordamida loyihaning biror-birhizmati, aytaylik, ma’lumotlar bazasidagi o‘z saqlash joyi hajmini oshirish uchun to‘lovni amalga oshiradi. Agar bunday loyiha ommalashsa, tokenlarning ham qiymati oshadi. Blokcheyn-loyihalar tokenlar chiqarganda, ularni odamlar harid qila olishi uchun 289 bozorga joylashtiradi. Bu tanga-tokenlarni birlamchi joylashtirish —ICO - Initial Coin Offeringdir.ICO lar ichida eng taniqli bo’lganlardan biri GNOSIS deb nomlangan va u ishga tushurilgandan so’ng 15 daqiqa ichida 12 million dollarga ekvivalent bo’lgan mablag’ yig’ishga erishgan. Ammo bu paytda u o’zining faqatgina 5% GNO tokenlarinigina chiqargan edi xolos. Bu degani, GNOSIS 300 million potentsiyal dollarga teng bo’lgan tokenlar kapitalizatsiyasiga ega bo’lgan xolda,biror bir hayotchan tijoriy mahsulot ishlab chiqarmasdan turib, yaxshigina mablag’ga ega bo’lishidir.

II.BOB.E-Commerce” asoslagan holda avtomatlashtirilgan on- line dasturlar yordamida web-saytlar yaratish texnologiyasi Tadbikkorlik faolitida elektron tijoratdan foydalanish samaradorligi.