Mavzu: Ekologiya fani va uning bo’limlari, uslublari va vazifalari Reja: Ekologiyaning asosiy bo’limlari: autoekologiya, demekologiya, eydekologiya, sinekologiya haqida tushuncha

Hayvonlarning hayotiy formalari. Organizmlar hayot formalarining klassifikatsiyasi morfologik ekologiyaning asosiy muammolaridan biri hisoblanadi. «Fayotiy formalar» atamasi zoologiya faniga tegishli bo’lib, hayvonlarning tashqi qiyofalari bo’yicha guruhlashda qo’l keladi. Masalan, D.N.Qashqarov hayvonlarni hayotiy formalari bo’yicha quyidagicha klassifikatsiya qiladi:

I. suzib yuruvchi formalar:

1. to’la suv formalar: nekton, plankton, bentos 2. chala (yarim) suv formalar: shung’uvchilar, shung’imaydiganlar, suvdan faqat ozuqa topuvchilar

II. Yerning kovlovchi formalar: 1. Mutloq yer qazarlar (butun hayoti) yer ostida

2. qisman yer qazarlar (yer ustiga chiqib turadi)

III. Yer usti formalar: 1. In qurmaydiganlar: yuguruvchilar, sakrovchilar, sakrab yuruvchilar, sudralib yuruvchilar;

2. In quruvchilar: yuguruvchilar, sakrab yuruvchilar, sudralib yuruvchilar;

3. Qoya hayvonlari.

IV. Daraxtlarga o’rmalovchi formalat: daraxtdan tushmasdan yashovchilar va vaqtincha daraxtlarga o’rmalovchilar.

V. Havo formalari: ozuqani havoda topuvchilar, yerdagi ozuqaga havodan qaraydigan formalar.

Hayvonlar oziqlanishiga qarab: o’simliklar bilan ovqatlanuvchilar, hamma narsa bilan ovqatlanuvchilar, yirtqichlar va oliklar bilan ovqatlanuvchilarga bo’linsa, yashash joyida ko’payishiga qarab: yer ostida ko’payadigan formalar, yer ustida, o’simliklar, butalar orasida va daraxtlar ustida ko’payuvchi guruhlarga bo;linadi.

Suv muhitida uchraydigan gidrobiontlar quyidagi hayotiy formalarga bo’linadi: plankton, nekton, bentos.

Professor N.P.Naumov (1963) hayvonlarni ovqatlanishi bo’yicha guruglarga bo’linadi:

1. Sust ovqatlanuvchi turlar

2. Parazitlik yo’li bilan (ekto va endoparazitlik) ovqatlanish

3. Aktiv ovqatlanish

Bu guruhga kiruvchi hayvonlarning ozuqa talabi katta bo’lib, ozuqaning maxsus joylardan yoki qidirib topib o’zlashtiradi. Bu guruh o’z navbatida: 1. yoyilib o’tlovchilar 2. yoyilib o’tlab yem-xashak o’tlarni to;la o’tlaydi yoki qisman o’tlaydi, boshqasi payhon qiladi. 3. Poylab turib, o’ljani tutib u bilan ovqatlanadigan yirtqichlar: quvlab, kuzatib, ozuqa topish ancha murakkab yo’l bo’lib, bu guruhga qushlar va sut emushuvchilar kiradi.

O’simliklar kabi hayvonlarning ham yirik taksonomik birliklari ichida hayotiy formalari ajratilgan guruhlar turlarining ekologik har xilligi bilan farqlanadi. Jumladan, qushlar o’zlarining tashqi qiyofalari, yashash muhitlari, harakat qilish va ozuqa topish holatlariga qarab, quyidagi hayotiy formalarga bo’linadi.

1. Daraxtsimon o’simliklarga xos formalar

2.Quruqlikning ochiq joylariga xos qushlar

3. Botqoq va sayoz joylarga moslashgan formalar

4. Suvli joylarga xos qushlar

Tuproqning mayday hayvonlari quyidagicha hayotiy formalariga bo’linadi:

1. Atmobiontlar- yer ustiga to’plangan o’simlik qoldiqlari ustida uchraydigan ko’zli turlar

2. Eudafik- turlar tuproqning yupqa qatlamlarida uchraydigan, ko’zsiz hayvonlar

3. Gemiedafik turlar- oldingi ikki guruh oralig’iga xos formalar.

Ma’lumki, ekologik hayotiy formalar sistemasini tuzishda ko’pincha ekologik kriteriyalardan foydalanib, morfologik xususiyatlarga ikkilamchi darajada ahamiyat berladi. Morfologik hayotiy formalar sistemasini tuzishda albatta, ekologik va morfologik, kriteriyalar olib boriladi.