Мавзу: экспериментал психологияни ривожланиши ва унинг ёндашма жараёнлари


Download 177.44 Kb.
Pdf ko'rish
Sana16.09.2023
Hajmi177.44 Kb.
#1679757
Bog'liq
ЭКСПЕР ПСИХ РЕФЕР



 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ 
ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ 
ВАЗИРЛИГИ 
 
ФАРҒОНА ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ 
 
ПЕДАГОГИКА ФАКУЛЬТЕТИ 
ПСИХОЛОГИЯ ЙЎНАЛИШИ 
 

ЭКСПЕРИМЕНТАЛ ПСИХОЛОГИЯ ФАНИДАН  
Р Е Ф Е Р А Т 
Мавзу: Экспериментал психологияни ривожланиши ва 
унинг ѐндашма жараѐнлари. 
Бажарди: 
 
 
 
Б.Бўтаев 
 
Қабул қилди:
 
 
М.Ражабов 
 
 
Ф А Р Ғ О Н А 2 0 1 3


 
 
 
МАВЗУ: 
ЭКСПЕРИМЕНТАЛ ПСИХОЛОГИЯНИ 
РИВОЖЛАНИШИ ВА УНИНГ ЁНДАШМА ЖАРАЁНЛАРИ 
КИРИШ. 
АСОСИЙ ҚИСМ. 
1) Германияда гештальтпсихологиясини вужудга келиши. 
2) Бихевиорист ва гештализмда механизм - теологоизм 
қарама-қаршиликлари. 
3) Гештализм ва бихевиоризм қарама-қаршиликлари. 
4) Изоморфизм 
ХУЛОСА 
ТАВСИЯЛАР. 
АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ


Психологияни мустақил фанга ажратилиши интенсив 
экспериментал изланишларни ривожланиши билан кузатилган. 
Ҳамма давлатларда психологик лабораториялар ва экспериментал 
ва ѐндашма изланишлар институтлари ташкил этилмоқда. Вунд 
экспериментига чегара ўрнатганига қарамай, 80 йиллардаѐқ олий 
психик функцияларни ўрганиш учун кенг тарқалган эди. Уларга 
Г.Эббингауз (1850-1909) асос солди. У (1885) йилда Г.Э.Мюллер 
(1850-1934) ни изланишлари киритилган асар яратди. 20 асрнинг 
бошида Вюрцбург мактаб психологлари тафаккур ва иродани 
экспериментал 
изланишлар 
медицина, 
педагогик, 
саноат 
амалиѐтларига кирктилади ва психологияни ѐндашма жараѐнлари 
барпо этилади. 
Экспериментни 
кенг 
ривожланиши 
психологияда 
табиатшуносликни таъсири ва намунаси бўйича ўтказилган. Шу 
жумладан инсон индивид шакли бўйича объективистик кўрилган, 
яъни ижтимоий дунѐнинг жисмлари таъсири остидаги ъис этаѐтган 
индивид каби. Табиатшуносликни илмий намуна каби тушуниш 
бир қатор изланувчилар тамонидан, танқид қилинди. (М-н: 
Ф.Брентано, В.Дилтей ва ъ.к.). тажрибани ўтказиш ва белгилаг 
ъақида кўплаб бахслар вужудга келган ва психологияни 2 ъил 
намоѐндаси келиб чиқди: бири физиология ва табиатшуносликка 
қаратилиб, иккинчиси руъият, тарих, жамиятшунослик фанларига. 
Шундай қилиб экспериментал изланишларнинг кенг ривожланиш 
асосидаги 
жараѐнида 
психология-табиатшунослик 
илмий 
(ижтимоият асосида) ва тарихий (идеалистик йўналиши 
тушунилади) ларга бўлинади. Экспериментал изланишларни 


ривожланиш ъар хил давлатларда ўзгача ўтказилган. Утарихий урф-
одатларни тарзига, яъни давлатни социал аъволини махсуслигидан 
асосланган. Германияда эксперимент мураккаб психологик 
жараѐнларни ўрганишга кенг қаратилиб, буни ъосилида медицина 
ва педагогик психология каби ѐндашма жараѐнлар вужудга келди. 
Г.Эббингауз (1885) даги асарида вундтик туридаги физиологик 
экспериментидан йироқлашиб ўз психологик экспериментининг 
асосида хотира қонунларини шакллантирди. Унинг тушунчасига 
кўра, хотира ва изларнин шакллантирувчи механик жараѐнидир. 
Шуни ўрганишда у методик масалани, яъни синалувчига нотани 
материални топиш ва беришни ўз олдига қўйди. Шу жумладан 
Эббингау маъносиз бўьинларда материал сифатида фойдаланди. У 
материалларни ташкил этиш ва олиб бориш методикасини ишлаб 
чиқди. Бу методика эксперимент шароити ва натижани бир вақтда 
баъолашни назорат этишда ѐрдам берди. Хотирани изланишда 2 та 
методни киритди: ѐдлаб олиш ва сақлаш методларидир. Ёдлаб 
олиш методи синалувчига бир неча маъносиз бўьинларни ъатосиз 
айтиб беришга берилади. Ёдлаш тезлиги кўрсаткичи этиб қайтарув 
миқдор сифати аниқланди. Сақлаш методи эса ўқилган нарса 
синалувчига эсда қолиш учун берилган. Буни юзасида эсда эсда 
қолиши учун вақт тежалиши намоѐн бўлди. Натижаларга кўра 
ѐдланган нарса хотирада из қолдиради, лекин эслаб қолинмайди. 
Эббингауз тамонидан қуйидаги фактлар белгиланади: Эслаб қолиш 
ъажми – материал миқдоридан иборат бўлиб, инсон бир марта 
кўргандан кейин қайтариб бериши мумкин. Бу ъажм 6-8 маъносиз 
бўьинлардан иборат бўлиши мумкин. Бу факт турли ъил хотирани 


бузилиши ўрганишдаги аҳамиятга эгадир. Қайтариш учун материал 
миқдорини кўпайиши эслаб қолиш учун бир неча маротабага 
кўпаяр экан. Бундан келиб чиқиб хотирада юкламани кўпайиш иш 
фаолиятини суслаштиришга олиб келиши аниқланди. Ёдлаб олиш 
учун материални маълум интервалга қўшиш керак, яъни бир неча 
муддатдан иборат оралиқга. Масалан: агарда материал 30 маротаба 
қайтаришни ташкиллаши лозим бўлса, бунинг учун бир кунда 30 
марта эмас, балки 3 кун 10 мартадан тўьри келади. Бундай тажриба 
Г.Мюллер лабораториясида А.Йост (1897) томонидан бажарилиб, 
«Йост қонуни» деб аталади. Ёдлаб олишдан кўра қайтариб эсда 
қолдириш яхшироқ актуаллашиши ассоциаллашади. Эббингауз 
такидлашича материал эсдан чиқмаслиги учун уни доим қайтариб 
туриши лозимдир. Чунки эсдан чиқмаслиги учун нафақат ѐдлаш 
балки қайта ѐдлаш керакдир. (яъни такрорлаш). Эсдан чиқариш 
эслаб қолиш каби қонуний жараѐн бўлиб, қуйидагича бўлади: 
Эслаб қолишдан сўнг эсдан чиқариш тезлашади, кейин жараѐн 
секинлашиб, маълум вақтдан сўнг тўхтайди. Бундай факт белгига 
эга бўлди. Бу қонун нафақат маъносиз бўьинларга балки ўйланма 
хотирага ҳам таълуқлиги кўрсатилди. Хотирани мустаъкамлаш 
саволлари учун аниқ элементлар олинди, лекин тартиблари турлича 
эди. Буни жараѐнида ўртадаги қатор сустлаши аниқланди («чегара 
фактори»). 
Хотира 
бирликларига 
тегишли 
экспериментал 
ўрганилди. Эббингауз маъносиз бўьинлардан ташқари маъноли 
текстлар билан ҳам шуьулланган. Буни юзасида маъноли ва 
маъносиз материални эслаб қолиш ўртасидаги фарқ келиб чиқди. 
Эслаб қолиш учун элементтлар миқдори эмас, балки мустақил 


бирликлар кўпроқ аҳамиятга эгалиги аниқланди. Шунингдек, 
хотирани машқланиши фкт аниқланди, яъни бир материални эслаб 
қолиниши, иккинчисини тушунишга ва эслаб қолишга яхши ѐрдам 
берган. Эббингаузнинг хулосалари, аввалам бор педагогикага 
ѐндашилган аҳамиятга эга эди. 
Шунингдек хотира бўйича яна бир чуқур изланувчилардан 
бири Г.Э.Мюллер бўлиб, хотирани ўрганиш жараѐнида 3 томли 
экспериментал изланишлардан иборат бўлган «Тасаввур ва 
хотирани анализи» деган асарини яратган. (1911, 1913, 1917) 
Мюллер, хотира-механик қобилият эмас деган хулосага келди. У 
хотирада эслаб қолиш учун ўрнатма фаолиятланаѐтганини 
кўрсатади. 
Маъноли 
тесктни 
ѐдлаш 
усуллари 
маъносиз 
материалдаги оддий такрорлашдан фарқ қилади. Текстни устида 
мантиқан ишланиши эслаб қолишни таъминлайди. Мюлллер 
лабораториясида хотирани ўрганиш бўйича янги методлар: 
М.Калкинснинг жуфтли ассоция методи, бошқалар. 
Тафаккурни экспериментал лойиъаси этиб жисм ҳамда 
Верцбург мактабининг изланишлар масалалари олинди. 
(1901-1910-1911 й.) мактабни О.Кюлпе (1862-1915), Вундни 
шогирти ва Лейпцигдаги ассистенти (1887 дан 1894 й-ча) 
бошқарди. Унинг таркибига А.Майер, А.Мессер, Х.Уатт , К.Баллер, 
Н.Ах, К.Марбеллар кирган. Кюлпе нафақат психолог, шунингдек 
фалсафий назарий муаммолардан тафаккурни психологик 
изланишларига келган инсон эди. Унинг фалсафий тушунчалари 
махизмдан феноменолоияга ривожланган. Бу мактаб психологлари 
сезгини қиѐслаш учун оддий масалалардан фойдаландилар, 


масалан: оьирликлар, сўзлар тушуниш ва ҳ.к. Тажриба этилувчилар 
сифатида улар ўзлари наъмуна бўлдилар, ва ўз кузатишга юқори 
талаблар қўйилди. Олдинги психологияга қараганда вурбужлар ўз 
кузатишни изланиш методи этиб олдилар. Н.Ах буни систематик 
«экспериментал ўз кузатишни методи» деб атади. Синалувчи ақлий 
фаолият жараѐнини тўлиқ тасвирлаб бериши керак эди. Олинган 
маълумотлар ъал эитилувчи масала жараѐнида тафаккурдаги аниқ 
адекват тасвири сифатида кўрилган. К.Марбе биринчи бўлиб 
мухокама тушунчасини англайди. Синалувчи тушунмаган 
холатлари ъақида маълумот бериб, Марбе томонидан иккиланиш, 
қарорсизлик, кутиш, розилик, таниш, диққатлик ва тинчланиш 
кабилар «ўзлик ъолатлари» деб аталди. 
Н.Ах эса буларни «билишлик» деб номлаган. А.Мессерни 
изланишлари танланган сўзлар ва гаплардан материалда, жараѐн 
фикр шаклида давомланади деган ъулосани берди. Болер Месссер 
кўрсатмасини ривожлантириб фикрлар тафаккурнинг асослари деб 
тасдиқлади ва уларни тоифалаштиради, яъни фикрлар бу ўзликни 
қоидалари, мулоқат ва фикр-интенцияларни тушунишларга. 
Вюрцбург маткбидан ташқари қолган психологлар ҳам аналогик 
ъулосалар билдирган, масалан: А.Бинэнинг («Психология ақлий 
ъулоса» 1889, «Интеллектни экспериментал ўрганиш» 1903), 
Р.Вудвортснинг «харакатнинг эркинланиш сабаби», «Номаъқул 
фикр» 1906, Ф.Гальтон ва бошқаларнинг асарларида. Бу 
мактабнинг яна бир муаммоси бу тафаккур фаолиятининг 
анализидир. Х.Уатт экспериментларида ассоциацига йўналтирилган 
масалалар берилган. Ижобий натижа этиб синалувчида ички 


белгиланма деб тан олинган. Бу фактларни Н.Ах экспериментал 
исботлаб берди. Уни фикрича масалани ъал этилиши бу актив 
жараѐн бўлиб, негизида ъусусий психологик механизм мавжуддир. 
Улар белгиланма ва детерминар тенденция бўлиб, тафаккурга 
мақсадга мувофиқ характерни беради. Яна бир машҳур психолог 
Отто Зельц (1881-1944) томонидан тафаккур жараѐнига талуқли 
ижодий масалалар киритлган. Буни натижасида муаммоли 
комплекс ъосил бўлади. Бу масалани антиципар схемаси дейилади. 
Бу тафаккур опрацияларнинг давомини назорат ва йўналишини 
назоратлайди. Агарда муаммо билган усуллар билан ъал бўлмаса, 
синалувчи учун ижодий характерга айланади. Бу ъолда ъал этувчи 
янги усулларни кашф этиш лозим. Бундай жараѐн ҳам антиципар 
схема билан йўналитирилади.. зельц тафаккурни бир бутунлик деб 
тасдиқлайди. Бу ьояга кўра гештальтпсихология деган янги 
йўналиш пайдо бўлди. Бу жараѐндаги изланишлар тафаккурни 
махсуслигига қаратди. 
Методни чегараганлигини систематик интроспекциядан 
далолат берди. Объектив методлар тафаккурни нутқ билан 
алоқадорлигини 
тасдиқлайди. 
Электромиографик 
ва 
электрэнцефалографик техникани қўлланилиши нутқ органлардаги 
мускул харакатини кузатиш мумкин, шунингдек мия қобиьини 
электр активлигини кўриш мумкин. Э.Крепелин (1856-1926) ни 
изланишлари Германияда кенг ривожланди. У психиатрияга 
психологик экспериментларни киритишга уринган. У клиникада 
ассоциатив экспериментни қўллаб ишзофреня ва маниакал – 
депрессион психоз каби хасталиклардаги ассоциация харктердаши 


фарқлар кўрсатдию худди шундай асоциатив экспериментни 
Р.Заммер қўллади. Крепелин ақлий чарчоқни экспериментлаб ишни 
эгрисини келтириб чиқди (график). Шунингдек у шахсиятни 
ўрганувчан схемани яратишга уринган. Буни натижасида 
психологияда янги йўналиш – дифференциал психология вужуда 
келди. Э.Блейлер (1857-1939) илмий психологияга ўз катта 
ъиссасини қўшган. Унинг шогирдларидан бири К.Юнгдир. Блейлер 
томонидан тафаккурнинг янги шакли – аутистик тафаккур вужудга 
келган. Интенсив ривожланиш педагогикада экспериментал 
психология иловаланди. Э.Мейман (1863-1915), Р.Лай ва бошқалар 
кспериментал психологияни пайдо бўлишини англайдилар.
Психология юридик амалиѐтда асосий ўринни эагалади, 
айниқса гувоълик кўрсатмаларни тўьри баъолашда. В.Штерн 
ѐндашма психология институтини ташкил этди. Катта аҳамиятни 
ташкил этди. Катта аҳамиятни педагогик ва саноат психологиясига 
қаратган. Экспериментал психология фактларига асосланиб 
дифференциал психологияни (1900) ривожлантирди. 
Г.Мюнстербергнинг асосий изланишлари америкада бўлиб 
психологияни касб танлашдаги амалий аҳамиятини кўрсатди. 
Америка экспериментал психологиясини асосчилари В.Джемс, 
Г.Ст.Халл (1844-1924), Дж.Кептел (1860-1944) лардир. Джемс 
психолог экспериментчи бўлмасада, Гарвард университетидаги 
лабораторияга 
эга 
бўлган 
(1845). 
Бу 
лабораторияда 
зоопсихологлардан 
Э.Торндайк, 
Д.Дьюи, 
Д.Энджелл, 
Р.Вудвортслар ўз изланишларини ўткаганлар. Барч психолог-
экспериментаторлар унинг шогирдларидир. Холл америкада 


экспериментал 
психологияни 
асосчи 
бўлиб 
энг 
катта 
экспериментал психологик лабораторияни раъбари бўлган. У 
педагогик ва генетик психология жараѐнида изланиб, қабул этиш 
яъни ъис этишни ўрганишда изланишлар олиб борган. У ѐш 
болаларни эмперик ўрганишдаги аҳамиятга қаратган. Буни 
ўрганишда анкета, сўровномалар (ота-оналар ва ўқитувчилар) дан 
фойдаланган. Холл американ психологик илмни ташкилчиси. Уни 
таклифига биноан американ психологлар ассоциацияси ташкил 
этилди (1892) ва шу жамоага бошчилик қилди. Шу қаторда у бир 
неча нашриѐтлар яратган. Кларков университетини 20- йиллигига 
Холлни таклифи билан З.Фрейд псиоанализ бўйича 5 та маъруза 
ўқиб АҚШ да психоанализни ривожланишига асос солди. 
Шунингдек 
американ 
экспериментал 
психологияни 
ривожланишида Дж. Кеттел катта ъиссасини қўшди. У индивидуал 
фарқлар бўйича изланишлар олиб борган. 
1890 
йилда 
инглиз 
«Mind» 
журналида 
Кеттелнинг 
«Интеллектуал тестлар ва унинг ўлчами» деган мақоласи чоп 
этилди. Каттелни мақсади этиб интеллектуал даражани аниқлаш 
олинган эди. У «термин тест» деб номланган масалаларни ишлаб 
чиқди. Бу масалалар мускулларни кучни харакат тезлигини, кўриш 
ва эшитишни ўткирлаш, вазминни фарқлаш, реакция вақти, хотира 
ўлчаш учун ишлатилган. Кейинроқ бу изланишлар АҚШ нинг 
Калумбия штатида давом этилган. Қобилиятлардан ташқари Кеттел 
усулларни ўрганган.
Кеттел американ психологиядаги фаолияти 65 йил давом 
этган. Болдуин билан иргаликда у «Психологик қараш» (1894), 


«Психология бўйича кўрсатма», «психологик бюллетен» 1904 
номли журналларни яратган. Колумбия университетидаги шогирди 
этиб Р.Вудвортс тан олинди. Америкада экспериментал психология 
бўйича бошқа асосчилар қаторига Г.Ледд (1842-1921), Э.Скрипчур 
(1864-1927), К.Сигиора (1866-1949), Д.Болдуин (1861-1934), 
Д.Энджел (1869-1949) ларни киритиш мумкин. Э.Титченер ўз 
назарий дастури структурализм билан муъим ўрингга эагдир. АҚШ 
экспериментал психологияга зоопсихологлар катта ъиссаларини 
қўшдилар. Э.Торндайк, Р.Йеркс, В.Смоялларнинг изланишлари, 
жониворларни 
психикасини 
ўрганиш 
бўйича 
объектив 
методикалари 
билан 
психология 
илмини 
бойитиш 
ва 
бихевиоризмни ривожланишга ѐрдам берди.
Экспериментал изланишлардан кўп қисми амалиѐт билан зич 
боьланиб ѐндашма психология жараѐнининг бир қисмига айланди. 
Бу тенденция Кеттелни ўқиш усулини ўрганишларида кўринган. 
Фаолиятнинг оъирги қисмида у ѐндашма психология бўйича 
«Psychological Corporation» яъни «психологик уюшма» сида 
тугатди. 
Бу ерда у экспериментларни лабораторияда эмас, касбий 
фаолият 
шароитларида 
олиб 
борган. 
Шундай 
қилиб 
телеграммаларни олиш ва юбориш усуллари ўрганилган. 
(У Брайан, Н.Хартер), машинада ѐзишни ўрганиш (У.Бук) ва 
ъ.к. бу саволларни 20 йилларда С.Г.Геллерштейн ўрганиб ъалқаро 
анжуманларда: Париждаги IV Ъалқаро психотехника (1928) ва 
АҚШ нинг IX Ъалқаро психологик конгрессда (1929) доклад 
қилган. Г.Мюнстерберг, психотехникани асосчиси бўлиб уни 


экспериментал изланишлари ѐндашма масалалар билан боьлиқ 
бўлган. Унинг изланишлари саноат ишлаб чиқариш жараѐни билан 
боьлиқдир. Америкали инженер Ф.Тейлар (1856-1915) психологик 
факторларни қўллаш натижасида меънат интенсификация тузимини 
яратди. Бу ишлаб чиқаришни рационал изациялаштирди. Масалан: 
бир корхонада 120 аѐл ишлайди. Психофизиологик шароитларни 
ўрганиш натижасида шароитга мослашиш жараѐнида иш куни 
қисқариб, дам олиш қийшиқ чарчоқ билан (графикда) белгиланди. 
Ишчи аѐлларнинг ишлаб чиқариш ўсиб кетди, ва шу ичини 35 та 
ишчи бажара олди. 1908 йилда Бостонда Ф.Порфонс бюро ташкил 
этиб, ўсмирларга касб танлашга маслахатлар берган. 
Бу касбий ѐндоштириш бўлган, лекин бу усул илмий негизсиз, 
махсус методларсиз олиб борилиб ўспиринларни идивидуал 
хусусиятларига 
ва 
ўзининг 
интуициясига 
таянган. 
Г.Мюнстербергнинг изланишлари ишчиларни танлашда ва 
уларнинг турли фаолиятлардаги ъусусиятларнинг ва сифатларнинг 
ўрганиш учун методларни яратилиши катта роль ўйнади. 
Мюнстербергни Вунд экспериментларидан фарқи фаолият 
шароитларини табиий моделлаштирилишидадир. 
Мюнстербергни ишлари катта амалий натижа берди. У 
изланишлар асосида ишлаб чиқилган тестлар ишчи ва 
ъизматчиларни ишга олишда асосий ашѐ бўлиб қолди. 
Экспериментал психология ўз хушлик ва психиканинг умумий 
қонунларни изланишлардаги масалаларнинг алоқадорлигидан 
келиб чиқди. Шахсий фарқлар салбий деб топилиб, уларни 
бартараф этиш йўлга қўйилди. Психологик индивидуал фарқларни 


яратганлар қаторига Ф.Гальтон, А.Бинэ, Дж.Кеттел, Г.Ст.Холл, 
Э.Крепемен, В.Штерен, А.Ф.Лазурскийлар киради. 
Ф.Гальтон томонидан (1822-1911) Англияда бошланди. У 
биолог, антерополог ва Дарвинни шогирди эди. 1869 даги «Туьма 
истеъдод» китобида у фанда статистик метод орқали туьма 
исътедод 
ьоясини 
умумлаштиришга 
уринди. 
Галтонни 
такидлашича қобилиятлар физиологик белги сифатида наслдан 
ўтади. Галтон турли ирқдаги истеъдодни генийлар миқдори бўйича 
бахоламоқчи бўлди ва генотур бўйича бир ъил эмаслигини ъулоса 
этди. У ақлни умумлашган туьма сифатини: тана ва руъ энергияси, 
тиришқоқлик ва доимийлик, фанга туьма ѐндашишлик , соьлиқ, 
фикрларни мустақиллигини ажратиб чиқарди. Тарбия ва атроф 
муъитни таъсирини ўрганиш учун у эгизаклар анкета орқали 
эксперимент қилиб кўрди. Буни натижасида туьма қоилият асосий 
аҳамиятга эга эмаслиги маълум бўлди. Истеъдодни ўрганишдан 
Ф.Галтон ъар бир инсонни ақлга баъо бериш учун мақсадида 
психик функцияларни ўлчашга ўтди. Ъис этишни реакция вақтини 
ўчаш учун тестларни ишлаб чиқди. Тестлар ѐрдамида ассоциатив 
қобилиятлар, тафаккур, мулоъазани шакллантирувчи тезлик 
синалди. Буларни натижаси бўйича инсонлардаги индивидуал 
фарқлар ўрганилди. Галтонни фикрича, сенсор фарқлар бўйича 
тестлар интеллектни баъолаш учун ъизмат қилади, чунки у 
сенсуалистик белгиланмадан келиб чиққан, яъни интеллект 
фаолиятини ўрганадиган базани беради. 1882 йилда у Лондондаги 
антропаметрик лабораториясини яратди. Бу ерда ъоълаган инсон ўз 
сенсор фарқларни синаб кўриши мумкин эди. Бу изланишлардан 


келиб чиқиб у саноат армия, колониал сиѐсат жараѐнига алоқадор 
бўлган исонларни кўрган. Шундай қилиб Галтон психологияда 
шахсий фарқлар ва тест методларни асосчиси этиб тан олинди.
Галтон индивидуал фарқларни характер жараѐнида ўрганишга 
уринган. У инсон ташқи қиѐфаси психикаси билан боьлиқлигини 
тушунтришга харакат қилган. Буни ўрганишда у тузилган 
портретлар методикасини қўллади. Лекин бу унга омад келтирмади 
Галтоннинг 
продуктив 
фаолиятланадиган 
ьояси 
психик 
функцияларни тестлаш эди. Чунки психик жараѐнларни мия 
функцияси, ва туьма бўлиб инсон ъаѐтининг охиригача ўтадиган 
бирламчи фактордир. 
Шу 
тушунча 
туфайли 
тестология 
ривожланди. Унинг муъим йўналишлари этиб кенг диапазонли 
тестлар ѐрдамида олинган ўзаротаъсирли кўрсаткичларни ташкил 
этган статистик изланишлар эди. Ч. Спирмен (1863-1945) 
томонидан корреляция анализ методи яъни фактор анализи 
яратилди. У синалувчи ъар ъил интеллектуал тестларда бир ъил 
кўрсаткични кўрсатишини тасдиқлади.
Буни Спирмен – G факторидан тасирланиш натижасида содир 
бўлишини кўрсатди. Шу фактор қаторида бир неча фаолиятнинг 
махсус шаклларига мос келувчан махсус факторлар ажратиб 
чиқилди.
Шогирдлари 
бу 
фактор 
анализини 
давом 
этдилар. 
Мультифактор назариялар вужудга келди уларни Л.Терстоун 
Дж.Пилфорд, С.Бертлар яратди. Уларда интеллект қурилмасидаги 
турли тестлардаги турли фарқли ъажмлар мужассамланган. Фактор 
анализни қўллаш жараѐни кенг тарқалди. Г.Айзенк ва Р.В.Кеттел 


шахсиятни излашда қўлладилар. А.Бенэ (1857-1911) Франциядаги 
экспериментал психологияни асосчиси деб тан олинган. У 
қобилиятли инсонлар билан ҳам тажрибалар ўтказган. Шунингдек 
болалардаги интеллект, хотира ва тафаккурни ўрганиб чиқди. 1896 
йилда А.Бенэ шахсиятни ўрганиш учун тест тўпламини нашр этди. 
Унинг 
«шахсиятни 
ўзгарувчанлиги» 
асасрида 
патологик
изланишлар мужассамланган. А.Бнэ ва шифокор Симон томонидан 
ақли заиф болалар учун «интелектуал ривожланиш» учун метрик 
шкала яратилган. 
Буни ѐрдамида 3 ѐшдан 12 ѐшгача бўлган болалар ўрганилди. 
Тестлар ѐрдамида «ақлий қобилият» номли термин ўрганилди. 
Тестлар эмперик тарзда таркибланиб 75 % болаларда ечилган. 
Улар турлича бўлиб хотира, мотор қобилиятлар, амалий 
усуллар, ақлий функцияларни тажриба этган. Айримлари турли 
ѐшликлар учун такрорланган, аммо жавобга талаб даражаси 
ўзгарган. Экспериментни ўтказиш техникасига талаблар ишлаб 
чиқилди, яъни эксперимент олиб борувчини ъулқ-атвори ва 
натижаларни қайд этишга. Бундан қуидаги миқдорлар келиб чиқди:
ақлий ѐш-миқдор (ўлчам), бу тест натижаларида масалаларни 
ечими тажрибаланаѐтганни ѐшига мос келиши билан олинади; 
ақлий ривожланиш даражаси ақлий заифликда ифодаланади. 
1911 йилда Штерн интеллек (JQ) коэффициентини ақлан ѐшни 
хронологикга нисбатан киритган. Ва бу Л.Термен томонидан 1916 
Й.АҚШ да шкала сифатида яратилди ва Стенфорд Бенэ деб аталиб, 
қолган давлатларда ҳам қўлланилди. Шу шкала ѐрдамида олинган 
интерпретацион камчиликлар натижасида ўрганилди. Тестлар 


болалардаги 
индивидуал 
қобилиятларни 
аниқлаш 
учу 
йўналтирилиб, 
изланишлар 
индивидуал 
психологияни 
ривожланишга ѐндашилиб, метод сифатида ишлатилди. Уларни 
негизида қобилиятларни табиий умумлашганлиги индивид 
ъусусиятини ўзгармаслигини таркиблади. Шунинг учун шахсият 
прогнози келажагиини ўлчашга имкон беради. Аммо реалда бу 
тестлар аниқ шароитдаги аниқ ижтиомий маданий муъитдаги 
ривожланишнинг жами натижалари акс этган. Шу қаторда 
қобилият деб тест томонидан белгиланма ѐш ульайган сари 
ўзгаувчанлиги кўринди. Амалий нуқтаи назардан қисқа тест 
ўрганув кафолатли усул бўлмаслиги маълум бўлди. Болада тест 
масалани ечолмаани сабабини аниқлолмайди. Бу шунингдек қолган 
жараѐнларга 
таълуқлидир, 
яъни 
касбий 
ривожланишнинг 
ўрганишда. 
Бу масалаларни ечишда тест методини қолган методлар билан 
биргаликда 
қўлланилиши 
мақсадга 
мувофиқ 
бўлиб, 
тажрибаланаѐтган шахсиятни ривожланиш шароитларини 
ўрганишга йўналтирилиши керак: Оврўпа ва Америка психология 
индивидуал фарқлар бўйича саволлар ечими одатда тест методи 
ѐрдамида амалга оширилади. Б.М. теплов томонидан одамлард 
индивидуал психологик фарқларни изланиш учун объекив метдга 
таяниб бир қатор назарий ъулосалар фратилди. Педагогикадан 
ташқари ѐндашма изланишлар жараѐнига, француз психологиянинг 
19 асрда медицина, психиатрия ва неврология кенг ривожланган 
эди. Парижда невроз ва гипнотизмни ўрганишга асос солгандан 
бири Э.Шарко (1825-1895) бўлиб, умашҳур невропотолог эди. 


Унинг сальпетриердаги клиникаси жаъон мактабига айланган эди. 
Бу мактабда З.Фрейд, П.Жанэ, А.Бенеэлар таълим олган. Шарко 
история ва гипноз билан шуьулланган. У историяни хасталик деб 
номлаб, парамеч, анестезия, припадка каби симптомларига 
физиологик сабаблар деган ъулоса берди. Гипноз – бу диагностик 
усул деб у истерик ксалларни қолган беморлардан фарқлаш учун 
ишлатган. 
Гипнотик ъолатни у касаллик ъолат каби тушунтирган. Нанси 
мактабидаги психологларни фикри гипноз ва истерия бўйича 
ўзгачадир. И.Бернгейм ва А.Лебел бундай фикр намоѐндаларидир. 
Шакркодан фарқланиб Бернгейм гипнозни уйқу каби холат бўлиб, 
инсон ташқи дунѐ таъсирида бўлиб хушлика эга бўлмаган деб 
тушунган. 
У 
тажрибаларида 
Бернгейм 
касалларга 
галлюцинацияларни сингдирган. У узоқ муддатга сингдириш 
фактини тасвирлаган. Уйьонишдаги амнезия, гипноздаши 
шахсиятни ўзгариши, психикани бузилиши психология учун катта 
қизиқишни уйьотган, айниқса олий психик функциялар ва шахсият 
деб номланган бўлимда. Замонавий эмперик психологияни 
Францияда ривожланиши Т.Риббо (1839-1916) томонидан 
бошланган. Бу инсон патологик материалларни қўллаган. У 
ассоцианизм позициясини бўлиб, назарий ассоциация замонавий 
психологиянинг ишлаб чиқилган бўлим сифатида анлатган. У 
психик ходисаларни анатом физиологик асосларни ўрганиш жуда 
муъимлигини такидлаб, физиолог психологияни принципларини 
тан олган. Рибони фикрича психология экспериментал фан бўлиши 


керак. Лекин экспериментни у лабоатор шаклига қаратмасдан, 
табиатни патопсихологик табиий эксперименти деб атаган. 
Рибо асосан хотира, шахсият, сезги хасталиклари бўйича 
фаолият олиб борган. Рибони фикрича, психология объектив 
генетик бўлиши шарт, ва психик ъаѐтдаги ривожланишнинг аниқ 
факторларини ўрганиш керак. 
Социал ъиссиѐтлар, хотира, эркин диққат, ижодий тасвир 
кабиларни у инсонни фаолияти билан боьлаган эди. 
Рибо 1876 йилда биринчи психологлар джурналини яратди ва 
«Фалсафий қарашлар» деб номлади. Бу журналда кўп 
давлатларнинг файласуф ва психологлар ҳамкорлик қилганлар. 
1889 йилда у Парижда, I-чи ъалқаро психология бўйича конгрессни 
ташкил этди. Бу психологларни ъалқаро алоқаси ва ҳамкорлигин 
кучайтирди. Уни шогирди П.Жанэни (1859-1949) фикрича 
психологияни асосий методи бу клиник кузатувдир.
Илмий психологик изланиш барча психологик ходисанинг 
ўргануви бўлиши мумкин деб айтган. Психология кузатув орқали 
ъаракат, субъект нтқи, гапириш атвори кабилар бўйича объектив 
ўрганиш орқали амалга оширилиши керак. Ъар қандай 
ўрганилаѐтган психологик факт, психолог томонидан тахлил 
этилиши керак. П.Жанэ изланишларига миқдорий аспетни, яъни 
қувват яки ъаракат натижаси, диққатни киритиб уларни ўрганган. 
Натижаларига қараб патология ва касаликнинг оьирлиги 
аниқланган. Жанэ ъулқ-атвор даражаси ъақида эвалюцион ьояларни 
ривожлантиради. Барча филогенез ва онтогенездаги психик 
функциялар шаклланиш кетма-кетлигида тасвирланган. Масалан: 


неврозда юқори этажлар, идиотияда ъулқ рефлектор харакат 
босқичида таъсирланади. П.Жанэни фикрича, хотира ўтмишда 
содир бўлган бир маълум ъодиса ъақида хикоядир. Инсон 
психикасининг бу ижтимоий хулосаси француз психология илмида 
кенг аҳамиятга эгадир. 
П.Жанэнинг шогирдлари А.Пьерон (1881-1964), А.Валлон, 
Ж,Пиажелардир. Улар замонавий француз генетик психологиянинг 
асосчиларидир. 
Россияда 
экспериментал 
психологиянинг 
асосчиларига 
психиатр- шифокорлар кирган. 19 асрнинг 80 чи йилларида улар 
томонидан экспериментал психологик лабораториялар яратилиб 
психологик клиникаларда фаолият юритишган. Масалан, Қозон ва 
Петербургда – В.М.Бехтерев; Москвада – С.С.Корсаков, 
А.А.ТОкарский; Харковда – П.И.Ковалевский; Киевда – 
И.А.Сикорский; Дерпда – Э.Крепелин, В.Ф.Шепе ва бошқалар. Бу 
лабораторияларда кенг доирали муаммолар бўйича изланишлар 
олиб борилган, лекин психологик психиатрия, асаб системаси 
физиология ва анатомияси бундан мустасно эдию экпериментал 
изланишлар мавзулари этиб психик жараѐнларнинг муддати, турли 
сезишлар (кўриш, эшитиш; мускуллар, ъароратий, оьирлик), қабул 
этиши, ъаракат реакциялари, диққат хотира, гипнотизм ъодисалари, 
эмоция, турли шароитларни ақлий ва мускулар иш фаолиятига 
таъсири олинган. 
Биринчи бўлиб психологик лабораториясини яратган инсон 
Н.Н.Ланге эди ва бу лаборатория 1896 йилда Новороссийск 
университетида фаолият бошлаган. Экспериментал психологияга 


Н.Н.Ланге катта ъиссасини қўшган. Унинг қабул этиш ва диққат 
бўйича изланишлари перпеция ва иродавий диққат назарияси 
қонунини яратди ва ўрганаѐтган жараѐнлари бўйича қонунларни 
очиб беришдаги ўзлик назоартини ушлаб олишга қаратилмайди 
деган хулосани келтириб чиқди. Бу изланишлар, бўйича натижалар 
1893 й. Москва университетида ъимоя этилган «Психологик 
изланишлар» 
деб 
номланган 
докторлик 
диссертациясида 
мужассамланган. Ишнинг асосий ьояси этиб психологик 
жараѐнларни ўрганишда аниқ экспериментни кераклиги ѐритилган. 
Шундай қилиб кўплаб мулоъазалардан сўнг эксперимент россияда 
психология илмига кириб келган. Шу юзадан Н.Я.Грот сўз олиб, 
ўзининг психологик экспериментини ишлаб чиқиш масаласини 
қўйди, лекин табиатшуносликдаги экспериментдан фарқланиб 
инсонинг ўз хушлиги ъолат каби ъисобланиши кераклигини айтган. 
Грот Лангени университетларда психологик лабораторияларни 
яратилиши керак деган ьоясини қўллаб-қувватлади. 
1901 йилда А.П.Нечаев томонидан ъарбий муассасалар учун 
педагогик музейида психология бўйича экспериментал лабаратория 
очилди. Нечаевни такидлашича дидатика ва методика саволларини 
ъал этилиши мактаб таълими учун мақсадга мувофиқ бўлар экан. У 
мактаб фаолиятининг негизини бўйича экспериментал психологик 
изланишлар олиб борди. Нечаевнинг психологик лабораториясида 
1904 йилда педагогик курслар очилди. Ва 1906, 1909 йилларда 
педагогик психология ва экспериментал психология бўйича 
қурилтойлар ташкил этилиб, психологик изланишлар методлари
назария ва эксперимент ўртасидаги муаммолар мухокама этилар 


эди. Г.И.Россолимо томонидан шахсият қурилмасини изланиш 
учун тестлар ишлаб чиқди. У 1860-1928 яшаб ѐш болалар 
невропатолог клиницисти бўлиб фаолият кўрсатди. Ўзининг 
шахсиятни экспериментал ўрганиш методини у психологик 
йўналишлар методи деб атади. У 11 та психик жараѐнларни 
(диққат, ирода, аниқлик ва қабул этишни мустаъкамлиги, кўриш 
хотираси, нутқ хотирас, сон хотираси, тушуниш, комбинатор 
қобилиятлар, бетарафлик, таасурот, кузатувчанлик) ларни ажратиб 
чиқди ва 10 балли шкала бўйича баъолади. Ъар бир профилни 
график кўтарилиш юқори ординат билан белгиланган. Бу методика 
интеллектуал қобилиятлар натижасини ўлчаш учун биринчи 
профил тасвир бўлди. Профил шахсиятни диффектини аниқлаш 
учун диагностик аҳамиятга эга эди. 1912 йил Москва университети 
тарих-физиологик факультетидаги экспериментал психологияни 
Г.И. Челпанов томонидан қилинган кашфиѐт катта аҳамиятга эга 
бўлди. Челпановни эксперименти инсон ўз кузатувини аниқлик 
имконияти қилиб этишда яъни интроспекцияга бўйснтиришни 
мақсад этиб қўйди. У «Экспериментал психологияга кириш (1915)» 
деган китобни ѐзган. Бу ерда Челпановни психологлар томонидан 
экспериментал изланишлар методлари бўйича ўрганишни 
шакллантириш масаласи ѐритилган. Шундай қилиб мулоъазалар 
кураши давомида шаклланувчи экспериментал ва ѐндашма 
психология ривожланган. 19 аср оъири 20 аср бошижа меънат 
психологияси жараѐнида ѐндошма харакатерига эга бўлган 
психологик изланишар олиб борилган. Психологияни мустақил фан 
каби ажратиш даврида экспериментал ва ѐндошма психология 


барча давлатларда юқори юксалишларга эришди. Психологияни 
жамиат талабларига алоқадорлиги сезилиб борилмоқда. 
Лекин умуман психология амалиѐт сўровларидан ортланиб, 
назария ундан мустасно ривожланган.


АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 
1. И.А.Каримов. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. 1999 йил. 
2. И.А.Каримов. 
Ўзбекистоннинг сиѐсий ижтимоий ва 
иқтисодий истиқболининг асосий тамойиллар. 1995 йил. 
3. Муаммоли маърузалар матни. «Тарихий психология» 2003 
йил. 
4. Э.Ғозиев. Психология. Тошкент 1994 йил. 
5. М.Давлетшин, С.Тўйчиева. «Умумий психология» Тошкент 
2002 йил. 
6. А.Ждан. «История психологии» 1990 год. 

Download 177.44 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling