Mavzu: eksportni tahlili qilish hamda prognoz qilish

1.2 Eksportni tahlil qilish va uning mazmuni
Bozor iqtisodiyotiga o’tishda rivojlanayotgan mamlakatlar o'zaro hamkorlik yo'lini tutdilar, ularning asosiy shakllaridan biri bu mintaqaviy iqtisodiy tashkilotlarni yaratishdir. Rivojlanayotgan mamlakatlar yangi xalqaro iqtisodiy tartib masalasini ko'tarishdi va ularning sanoati rivojlangan mamlakatlarga bo'lgan talablari o'zlarining an'anaviy tovarlarini jahon bozorida sotish uchun yanada qulay sharoitlar yaratish bilan cheklanib qolmasdan, balki mahalliy xom ashyoni qayta ishlash sanoatini rivojlantirishni rag'batlantirish va eksportni tahlil qilish bilan bog'liq edi. Yangi sharoitda, sanoati rivojlangan mamlakatlarning kompaniyalari ham o'zlarining ishlab chiqarish sanoatiga sarmoyalarini ko'paytirdilar, lekin asosan sanoat, rivojlangan mamlakatlarda yig'iladigan eng so'nggi sanoat mahsulotlari uchun alohida qismlar yoki birliklarni chiqarish, asosan moddiy, mehnat talab qiladigan ekologik zararli mahsulotlarni ishlab chiqarish bilan bog’liq edi.
Eksportni tahlil qilish bu export ko’rsatkichlarini oshirish uchun eksport qilinadigan tovarlar va xizmatlar turlarini kengaytirish hisoblanadi. Eng yaxshi natijalarga eksportda mashinalar, uskunalar, tayyor mahsulotlar yoki yarim tayyor mahsulotlar ulushini ko’paytirish orqali erishiladi.
Tahlilning bir nechta turlari mavjud:
a) tori-zone (assortimentni ishlab chiqarilgan mahsulotlarga aloqasi bo'lmagan yangi mahsulotlar bilan to'ldirish)
b) kontsentrik (assortimentni allaqachon ishlab chiqarilganlarga o'xshash yangi mahsulotlar bilan to'ldirish)
v) konglomerat (assortimentni ishlatilgan bilan bog'liq bo'lmagan mahsulotlar bilan to'ldirish).
Tashqi savdoning tahlilsi eksport va importni qamrab oladi. Importning tahlilsi xaridlarning yagona manbasiga bog'liqlikni kamaytirish yoki yo'q qilishga imkon beradi. Masalan, ma'lum bir mamlakat bilan munosabatlar yomonlashgan taqdirda, ushbu mahsulotni boshqa mamlakatlarda sotib olish hajmini oshirish mumkin. Eksportni tahlil qilish tashqi bozorga yetkazib beriladigan tovarlar va xizmatlar turlarining ko'payishiga olib keladi, bu uning samaradorligini oshirishga yordam beradi va milliy iqtisodiyotning jahon bozoridagi tebranishlarga, xususan, jahon narxlari o'zgarishiga bog'liqligini kamaytiradi.
Rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyoti tarkibidagi o'zgarishlar, iqtisodiyotning biryoqlamaligini bartaraf etish, sanoatlashtirish siyosatini amalga oshirish, eksportni tahlil qilish tendentsiyasi - bularning barchasi asta-sekin rivojlanayotgan mamlakatlar tomonidan jahon bozorida mahsulot sotish uchun yanada qulay sharoitlar yaratmoqda. Rivojlanayotgan mamlakatlar uchun iqtisodiyotni kengaytirish, sotsialistik mamlakatlar bilan aloqalar, ular bilan tenglik va o'zaro manfaat tamoyillari asosida savdo qilish muhim omil hisoblanadi.
Masalan, O’zbekiston eksportida oziq-ovqat eksporti ustunlik qiladi. 2020-yilning yanvar-dekabr oylari yakuni bilan respublikaning tashqi savdo aylanmasi 36299,3 mln. AQSH $ ini tashkil etdi. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi bilan Tashqi Savdo Aylanmasi eng yuqori ulushga ega bo’lgan davlatlar qatorida Xitoy (TSA- 6432,3 mln $), Rossiya (TSA- 5640,7 mln $), Qozog’iston ( TSA- 3018,5 mln $) va yana shu kabi ko’plab davlatlarni sanashimiz mumkin.¹¹
Hozirgi vaqtda eksportni tahlil qilish hisobiga eksport qilinadigan mahsulotlar assortimenti jadal sur'atlarda yangilanmoqda, bu esa ilmiy-texnika inqilobining ta'siri bilan bog'liq. OPEK a'zolari orasida, ehtimol hozirgacha faqat Quvaytda, to'lov balansidagi boshqa joriy daromadlar - xorijiy investitsiyalardan olinadigan foyda ma'lum darajada, muqobil valyuta manbai rolini o'ynashi mumkin edi, ayniqsa, 1980-yillarning boshlarida, ular kreditlar narxining misli ko'rilmagan o'sishi tufayli keskin oshdi. G'arbda kapital va hajmi va qiymati bo'yicha neft eksportining chuqur pasayishi kuzatildi. Ehtimol kelajakda ba'zi boshqa kichik arab monarxiyalari o'zlarini xuddi shu holatga tushirishlari mumkin. Va shunga qaramay, tog'-kon sanoati, shuningdek yaratilayotgan qayta ishlash sanoatining quyi bo'g'inlari kengaytirilgan takror ishlab chiqarishning asosiy dvigatellari bo'lib qoladi va aynan shu sohalarda to'planish manbalarini tahlil qilishning murakkab jarayoni asos bo'ladi.
Rossiya eksportining past darajadagi tahlilsi - bu Rossiya iqtisodiyotining muhim muammolaridan biridir. Federal Bojxona xizmati ma'lumotlariga ko'ra, 2017 yilda MDHdan tashqarida bo'lgan mamlakatlarga eksport qilinadigan eksportning 67 foizdan ortig'i yoqilg'i-energetika sohalariga to'g'ri keldi. Ikkinchi o'rinni MDHga tegishli bo'lmagan mamlakatlarga eksport qilinadigan ichki eksportning qariyb 14 foizini metallurgiya egallaydi. Shunday qilib, Rossiya eksportining tuzilmalari asosan xom ashyo xususiyatiga ega: asosiy energetik xom ashyo, xomashyo metallar va kontsentratlar tashqi bozorlarga yetkazib berilmoqda. Chuqur qayta ishlash mahsulotlarining ulushi 10% dan oshmaydi.
2018 yil davomida neft va gaz eksporti bundan mustasno, joriy operatsiyalar hisobvarag'ida tez yomonlashuv kuzatilgani xavotirga solmoqda, chunki import neftdan tashqari eksportga nisbatan tezroq o'sdi. Shunday qilib, 2018 yilning ikkinchi choragida neft va gaz eksportini hisobga olmaganda joriy operatsion hisobot defitsiti deyarli 60 milliard dollarga o'sdi. Bu shuni anglatadiki, agar neft va gaz narxi tushib qolsa, Rossiyaning to'lov balansi defitsiti kengayadi.
Shunga qaramay, Rossiya eksportining "xom ashyo" yo'nalishi saqlanib qoldi. Ammo bugungi kunda, global moliyaviy inqiroz sharoitida, mamlakat so'nggi yillarda shakllanib kelayotgan Rossiya iqtisodiyoti modeli o'zini o'zi tugatgani ayon bo'ladi. Iqtisodiy rivojlanishning "xom ashyo" modeli na odamlar farovonligining yuqori o'sishini, na makroiqtisodiy barqarorlikni, na rus kompaniyalarining xalqaro raqobatbardoshligini yoki Rossiyaning milliy xavfsizligini ta'minlay olmaydi. Iqtisodiyotning tovar tabiatining mezonlari eksportdagi tovarlarning ulushi hisoblanadi. Agar xomashyo asosan eksport qilinadigan bo'lsa, demak, bu mamlakat iqtisodiyoti iste'mol va investitsiya maqsadlarida tovarlar va xizmatlar yaratishda xorijiy davlatlar bilan raqobatlasha olmaydi.¹²
Endi shu masalani O’zbekiston miqyosida ko’rib chiqsak. 2020 yilning yanvar-noyabr oylari yakuni bo’yicha Respublikamizning tashqi savdo aylanmasi 32,9 mlrd AQSh dollarini tashkil etib, 2019 yilning mos davriga nisbatan 4,8 mlrd AQSh dollariga yoki 12,9 foizga kamaydi. 2021-yil yanvar-aprel oylari davomida tashqi savdo aylanmasi 3,5 foizga kamayib, 10,3 mlrd dollarni tashkil etdi. Eksport 19,1 foizga — 3,5 mlrd dollargacha qisqardi, biroq oltin hisobga olinmagan eksport hajmi 26,7 foizga o’sdi. Import 7 foizga — 4,7 foizgacha o’sdi. O’zbekiston rangli metallar, to’qimachilik mahsulotlari va avtomobillar eksportini hamda oziq-ovqat mahsulotlari va tirik hayvonlar importini keskin oshirdi.
Tashqi savdo aylanmasining eng katta hajmi Xitoy (20,5%), Rossiya (17,8%), Qozog’iston (11,8%), Turkiya (9,3%), Koreya Respublikasi (4,8%), Qirg’iziston (2, 4%) va Afg’oniston (2,3%) bilan qayd etildi. Tashqi iqtisodiy faoliyat bo’yicha 20 ta yirik sherik davlatlar orasida olti mamlakat bilan, xususan Afg’oniston (ijobiy saldo — 233,4 mln dollar), Qirg’iziston (141,4 million dollar), Tojikiston (100,9 mln dollar), Turkiya (100,9 mln dollar), Kanada (58,9 mln dollar) va Eron (16,7 mln dollar) bilan faol tashqi savdo balansi mavjud. O’zbekiston tashqi savdo aylanmasining uchdan bir qismi yoki 39,3%i MDH davlatlariga to’g’ri kelib, tashqi savdo aylanmasidagi 2020 yilning mos davriga nisbatan ulushi 4,9%ga ko’paygan.
Eksport tarkibida 81,3% tovarlar bo’lib, ular asosan sanoat tovarlari (35,9%), oziq-ovqat mahsulotlari va tirik hayvonlar (9%), kimyoviy moddalar va shu kabi mahsulotlardan (8,8%) iborat. Rangli metallarning sotilishi keskin o’sdi — 464,2 million dollar(75,2 foizga), to’qimachilik iplari, mato va tayyor mahsulotlar — 658,4 million dollar (71,9 foizga), kiyim-kechak — 204,7 million dollar (49, 1 foizga), avtomobillar — 125,4 million dollarni (75,2 foizga) tashkil etdi. Meva-sabzavot mahsulotlari eksporti 327,9 ming tonnani tashkil etdi va qiymat jihatidan 186 million dollardan oshdi (0,5%ga). 2021 yil yanvar-aprel oylarida xizmatlar eksporti hajmi 13,2 foizga kamayib, 650,7 million dollarni tashkil etdi. Uning tarkibida transport xizmatlari (72,8%), sayohat / turizm (12,3%), telekommunikatsiya, kompyuter va axborot xizmatlari (6,9%) katta ulushga ega bo’ldi. ¹³
Mamlakatda sanoat tarmoqlarini tizimli ravishda modernizasiya qilinishi va ishlab chiqarishga yangi texnologiyalarning joriy etilishi, xom ashyoni chuqur qayta ishlash orqali yuqori qo’shilgan qiymatga ega bo’lgan tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish zanjirlarining tashkil etilishi iqtisodiyotning raqobatbardoshligini ta'minlaydi.
Misol uchun, o’z vaqtida yuqori qo’shilgan qiymatli tayyor mahsulotlarni eksport qilishga ixtisoslashuv orqali Yaponiya, Janubiy Koreya, Malayziya, Singapur, Tayvan, Gonkong va Xitoy kabi davlatlar “iqtisodiy mo’jiza"ga erishgan. Bunda chuqur qayta ishlash orqali raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish hajmining o’sishi multiplikator vazifasini bajargan.
Sanoat sohasida mahsulotni chuqur qayta ishlashning ahamiyati quyidagilar bilan izohlanadi:
-mahsulotni xomashyodan yakuniy tayyor mahsulotgacha bo’lgan ishlab chiqarish zanjirida aholi yangi ish o’rinlari bilan ta’minlanadi;
-sanoatning importga bog’liqlik darajasi kamayadi va mamlakat iqtisodiyotining raqobatbardoshligi ortadi;
-import o’rnini bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqariladi hamda eksport imkoniyatlari ortadi;
-ishlab chiqarish zanjirida yartilgan qo’shilgan qiymat mamlakatning YaIM va YaMM hamda boshqa makroiqtisodiy ko’rsatkichlarini oshishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi;
-ishlab chiqarish zanjirida ishtirok etgan sub’yektlar tomonidan amalga oshirilgan to’lovlar evaziga budjetga tushumlar ortadi.
Mamlakatimizda 2020 yilda jami 367078.9 mlrd so’mlik sanoat mahsulotlari ishlab chiqarilgan.¹⁴ Shundan qayta ishlash sanoati taxminan 80% dan ortig’ini egallaydi. Respublika sanoatida tog’-kon va qazib olish sanoatida hamda ishlab chiqarish sanoatida bo’lgan.
Respublika sanoat tarmoqlari orasida xom neft va tabiiy gazni qazib olish (25,7 trln so’m, 85,5%), metallurgiya (33,2 trln so‘m, 33,1%), oziq-ovqat (10,9 trln so‘m, 10,9%), tekstil va to‘qimachilik (9,6 trln so‘m, 9,6%) hamda kimyo mahsulotlari (7,3 trln so‘m, 7,3%) ishlab chiqarish sohalarida qo‘shilgan qiymat ulushi yuqori bo‘lgan.
Sanoat tarkibida mahsulotlarni chuqur qayta ishlash orqali eksport tarkibida xom ashyo mahsulotlariga nisbatan tayyor mahsulotlar ulushini oshirish ustuvor vazifamiz sanaladi.
Bu respublikada mavjud xom ashyoni qayta ishlamasdan eksport qilish natijasida ishlab chiqarish zanjirida uzilish hosil bo’lishi va aynan yaratilmagan tayyor mahsulotlar bo’yicha import ko’rsatkichlari ortib borayotganligi bilan izohlanadi.
Xususan, 2020 yilda respublika eksportining 60,5 foizini va tovarlar (xizmatlardan tashqari) eksportining 71,2 foizini xom ashyo (oltin, tabiiy gaz, rangli metallar, paxta tolasi va boshqalar) mahsulotlari tashkil etadi.
Respublikada qayta ishlash imkoniyati mavjud bo’lgan xom ashyo mahsulotlari eksporti tarkibida paxta ip kalavasi (748,4, mln doll), mis va undan yasalgan buyumlar (570,1 mln doll), ipak va sintetik iplar (234,9 mln doll), yassi temir prokatlari (229,6 mln doll) va paxta tolasi (146,7 mln doll) kabi mahsulotlarning ulushi yuqori bo’lmoqda.
Jahon bozorlarida koronavirus pandemiyasi davrida tog’-kon va qazib olish sanoatida yaratilgan xom ashyo mahsulotlari narxining keskin pasayganligi mamlakatimiz sanoat tarkibida qayta ishlash sanoatining ulushini oshirishning dolzarbligini ko’rsatmoqda.
Jahon tajribasi resurslar va xom ashyo bilan bog’liq ishlab chiqarishga sarflanadigan mablag’ yoki mehnatning kapital birligiga nisbatan rentabelligi vaqt o’tishi bilan kamayib borishini ko’rsatadi. Ya’ni, xom ashyo yetkazib berishga ixtisoslashgan mamlakatlarda iqtisodiy o’sish va ishlab chiqarish hajmini ko’payishtirish uchun, avvalo, yangi ishlab chiqarish quvvatlarini yaratishga bo’lgan xarajatlarning oshirilishi talab etiladi.
Shuningdek, xom ashyo yetkazib berishga ixtisoslashgan mamlakatlar iqtisodiyoti tashqi bozorlarga yuqori darajada bog’liq bo’lib, tashqi bozorlarda yuzaga kelgan aks o’zgarishlar mamlakat iqtisodiyotini zaiflashishiga olib keladi.
Yuqoridagilarga asosan, respublikada xom ashyo mahsulotlarini chuqur qayta ishlash orqali yuqori qo’shilgan qiymatli raqobatbardosh tayyor mahsulot ishlab chiqarish zanjirini yaratish va bu mahsulotlarni eksportga yo’naltirish orqali eksport tarkibida tayyor mahsulotlar ulushini oshirish masalasi dolzarb sanaladi.
Shuni inobatga olgan holda, so’nggi yillarda respublikamizda yuqori qo’shilgan qiymatli raqobatbardosh tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarish zanjirlarini tashkil qilishga alohida e'tibor qaratilmoqda.
Xususan, mashinasozlik, metallurgiya, elektrotexnika, kimyo, farmasevtika, rangli va noyob metallarni qayta ishlash, uglevodorod xom ashyosini hamda meva-sabzavotlarni qayta ishlash, qurilish materiallarini ishlab chiqarish, shuningdek, to’qimachilik, tikuvchilik va trikotaj, charm va poyabzal hamda yengil sanoatning teri va mo’yna sanoatini rivojlantirishga qaratilgan 14 ta maxsus dastur qabul qilindi va amalga oshirilmoqda.
Respublikada amalga oshirilayotgan sanoat siyosati doirasida sanoatimizning drayver tarmoqlari bo’lgan neft-gaz, elektr energetikasi, yengil mashinasozlik, kimyo, oziq-ovqat, elektrotexnika, qurilish materiallari sanoati, rangli metallurgiya sohalarini 2025 yilgacha rivojlantirish strategiyalari qabul qilindi. Strategiyalarda sohalarni yanada rivojlantirishning asosiy yo'nalishlari belgilab berilgan bo’lib, u bugungi kundagi mavjud muammolarni hal qilishni ta'minlaydi.
Muhtaram yurtboshimizning 2020 yil 29 yanvar kuni O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga qilgan murojaatnomasida iqtisodiy o’sishga raqobatbardosh sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish zanjirlarini tashkil qilish orqali erishilishi ko’rsatib o’tilgan.Shundan kelib chiqib, raqobatbardosh sanoat zanjirlarini yaratishda, avvalo, sanoat drayverlari bo’lgan tarmoqlarda tashqi bozorlarda raqobatbardosh bo‘lgan tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish hajmlarini oshirib, ularni eksport qilish orqali yangi bozorlarga kirib borishimiz lozim. Bunda Garvard universiteti tomonidan olib borilgan tadqiqot natijalariga asosan mamlakatimizning nisbiy ustunlik va barcha imkoniyatlarga ega bo’lgan 50 dan ortiq sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarishni jadallashtirish talab etiladi.¹⁵