Mavzu: Elеmеntlar Davriy sistеmasi va Davriy qonun. Atom tuzilishi nuqtai-nazaridan kimyoviy elеmеntlar Davriy sistеmasi va Davriy qonuni. Davr va guruhlarda elеmеntlar xossalarining o`zgarishi. Darsning maqsadi

Darsning jihozi: Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar , darsga

oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik

Darsning tashkiliy qismi:

1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.

3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.
Yangi darsni rejasi.

Yangi darsning bayoni.
Murakkab efirlar tabiatda keng tarqalgan organik birikmalar sinfi bo`lib, latta amaliy ahamiyatga ega.1. Murakkab efirlar deb, ikki uglevodorod radikalini -COO-guruh orqali tutashtiruvchi murakkab organik birikmalarga aytiladi.2. Ularning umumiy formulasi R-COO-Rj.3. Ularni karbon kislotalarning gidroksiguruhidagi vodorodi radikalga almashgan hosilalari deb ham qarash muinkin.4. Ular nafaqat organik karbon kislotalardan, balki noorganik kislotalardan ham hosil bo`lishi mumkin (etilnitrat C.H-O-NOJ.Nomlanishi. Murakkab efirlar nomlari ko`piucha tuzlar nomlariga o`xshab etadi. Masalan, CH₃COOC₂H₅ - etilasetat, HCOOCH₃ - metilformiat; efir hosilgan kislota va spirt nomiga efir so`zi qo`shib ham nomlanadi: CH₃COOC₂H₅-ka etil efiri, HCOOCH₃ - chumoli metil efiri.Fizik xossalari. Monokarbon kislotalarning murakkab efirlari, odatda, suyuq, shbo`y meva hidiga ega moddalardir. Masalan, izoamil spirti bilan sirka kislotadan sil bo`lgan murakkab efir sirkaizoamil efiridan nok hidi' moy kislota bilan etil drtidan hosil bo`lgan moyetil efiridan ananas hidi, chumoli kislota bilan feniletil irtidan hosil bo`lgan chumolifeniletil efiridan xrizantema hidi, izovalerian izoamil ridan olma hidi keladi. Yuqori spirt va yuqori kislotalardan tas ikkil topgan rakkab efirlar qattiq, hidsiz moddalardir. Odatda, ular suvda yomon, spirt va rda yaxshi eruvchi moddalar.Tabiatda uchrashi. Ularning ko`pchiligi efir moylari tarkibiga kirib, meva gullarning yoqimli hidlari asosini tas ikkil qiladi.Uch atomli spirt glitserin va yuqori yog` kislotalari efiri - yog`-moylarning asosini tas ikkil etadi. Yuqori bir atomli spirtlar va yuqori monokarbon kislotalar efirlari-mum va spermatset asosini tas ikkil etadi.Olinishi. Tabiiy efirlarni o`simliklardan organik erituvchilar yordamida ajratib nadi (ekstraksiya).Murakkab efirlarni sanoatda eterifikatsiya (oldingi mavzuga qarang) reaksiyasi ali olinadi.Bu reaksiyada suv kislota gidrokoguruhi va spirt vodorod atomidan hosil ladi.Kimyoviy xossalari. Murakkab efirlar suv ta'sirida gidroliz yoki sovunlanish ksiyasiga uchraydi.Efirlar gidrolizi eterifikatsiyaga teskari jarayon bo`lib, suvga bir oz noorgai kislota yoki ishqor qo`shib qizdirilsa, murakkab efir parchalanadi. Shuning uch eterifikatsiyada muvozanatni efir hosil bo`lish tomoniga siljitish yoki hc bo`layotgan efirni haydab olib turish yoki dastlabki spirt yoki kislotani ko`pi miqdorda olish kerak bo`ladi:Ishqor qo`shilishi muvozanatni gidroliz tomonga qaytmas holatda suradi, chui hosil bo`layotgan kislota ishqor bilan tuz hosil qiladiAlohida vakillari. Murakkab efirlarning eng ahamiyatli vakillari yog` hisoblanadi. Yog`lar uch atomli spirt glitserinning yuqori yog` monokarb kislotalari bilan murakkab efirlaridir.Yog`-moylar hosil bo`lishida, asosan, to`yingan kislotalardan: ,stearin-CF(CH₂)_]6-COO H2 palmitin-CH₃-(CH₂)₁₄-COOH va to`yinmagan kislotalardan: olei CH<sub>3</sub>-(CH<sub>2</sub>)<sub>7</sub>-CH=CH-(C H2)<sub>7</sub>-COOH kislotalari qatnashadi.Tabiatda hayvonlar (teri ostida va sutda) va o`simliklar (don va mevalarc yog`-moylarning asosiy manbasi hisoblanadi. Tabiiy yog`-moylar turli yo kislotalari radikallarini tutgan aralash triglitseridlardir. Tabiiy yog`-moylar tarkib triglitseridlardan tashqari turli qo`shimchalar, vitaminlar, bo`yovchi moddal erkin yog` kislotalari, mono- va diglitseridlar, karotinoid kabilar kiradi.Yog`lar qattiq konsistensiyaga ega bo`lishi ularning to`yingan yog` kislotalarc hosil bo`lganligi bilan (hayvon - qo`y, mol yog`lari), moylarning suyuq bo`li (o`simlik - paxta, kungaboqar, soya, makkajo`xori, maxsar, zaytun, kunjut, yong` moylari) ularda to`yinmagan yog` kislotalari qoldiqlari ham borligi bilan izohlana. Yog`-moylar, odatda, suvdan yengil bo`ladi, unda erimaydi, emulsiya ho qiladi, organik erituvchilarda yaxshi eriydi. Yog`-moylar turli hidlarni yutish ushlab qolish xususiyatiga ega, shuning uchun ulardan gullardagi xushbo`y beruvchi moddalarni ajratib olishda ham foydalaniladi. Tarkibi doimiy bo`lmag uchun yog`-moylar aniq suyuqlanish haroratiga ega emas.Suyuq yog`-moylar to`yinmagan yog` kislotalaridan hosil bo`lganligi uchun sanoa turli katalizatorlar, masalan, nikel katalizatori ishtirokida vodorod bilan to`yintiriladi.Sun'iy va sintetik yuvish vositalari.o`zbekistonda ishlab chiqariladigan yuvish vositalarini bilasizmi? Yuvish vositalarining amaliy ahamiyati haqida nimalarni bilasiz? Hozir hayotimizni yuvish vositalarisiz tasavvur qilish qiyin. Insonlar qadimda turli yuvish vositalaridan foydalanib kelishgan. Dastlabki vaqtlarda oddiy suvnin o`zidan boshlab, kul va turli o`simliklar va ularning urug`lari siqmasidan, kul v yog`larni birga qaynatib olingan suvli eritmalardan foydalanishgan. XVIII asrda inson xizmatida yog`-moylarga ishqor bilan ishlov berib olingan sovunlar paydo bo`ldi. Hozirgi vaqtda esa qimmatbaho oziq bo`lgan yog`-moylarni tejash maqsadida sovun va boshqa yuvish vositalarini oziq mahsulotlari bo`lmagan boshqa manbalardan olingan turli-tuman yuvish vositalaridan foydalanilmoqda. Sovun olish uchun zarur bo`lgan karbon kislotalar parafinni oksidlash orqali olinmoqda Yuqori spirtlarning sulfat kislota bilan murakkab efirlarining umumiy formulas; R-CH<sub>2</sub>-O-SO<sub>2</sub>-ONa bo`lgan tuzlari asosida alkilsulfatli yangi yuvish vositalari olinib, amalda ishlatilmoqda. Ularning kalsiyli va magniyli tuzlari ham suvd yaxshi erish xususiyatiga egaligi (odatdagi sovunlardan farqli ravishda) qattic suvli sharoitda ham yuvish imkonini bermoqda. Hozir ishlab chiqarilayotgan deyarli barcha yuvuvchi kukunlarning asosiy tarkibiy qismi alkilsulfatlardan iborat Sintetik yuvish vositalari yuz minglab tonna oziq xomashyosini - o`simlik moylari va hayvon yog`larini tejashga imkon bermoqda.Yuvish vositalaridan foydalanish jarayonida ularning parchalanmasligi suv va atrof-muhitning ifloslanishiga sabab bo`ladi. Shuning uchun tabiatdag mikroorganizmlar hayotiy faoliyati natijasida parchalanib ketadigan yuvish vositalari yaratish hozirgi kun kimyosi oldida turgan eng dolzarb masalalardan hisoblanadi