Mavzu: eng qadimgi davrlardan XIII asrgacha bo‘lgan adabiyot. Islomgacha turonzamin qadimgi madaniy markazlardan biri sifatida

Oʻzbek adabiyoti
•Milodiy VII asrgacha •VIII-XIII asrlar (Qadimgi) •XIV-XV asrlar (Temuriylar davri) •XVI-XIX asrlar (Mumtoz) •XIX-XX asrlar (Milliy uygʻonish) •1905-30 yillar (Jadid davri) •1930-80 yillar (Sovet davri) •1990 yillaridan keyin (Mustaqillik)
Oʻzbekiston Yozuvchilar uyushmasi

Ijodlari[tahrir]

Hoja Ahmad Yassaviy maqbarasi, Turkiston

Yasaviy nuqtai nazarida hikmat — "ilmi laduniy", yaʼni ilmi gʻaybu haqoyiq va ilohiy sirlarni kashf aylash mazmuniga ham ega. Yasaviyning oʻzi "Devoni hikmat" nomi bilan biron bir kitob yaratmagan. Ushbu nodir asar uning murid va izdoshlari tomonidan tartib berilgan. Lekin bu narsa hikmat majmuasining Yasaviyga aloqasi yoʻq, degan daʼvoni ilgari surishga asos bermaydi. Soʻfi Olloyor Yassaviy haqida fikr bildirib, yana shunday degan: Shariatda edi ul oftobe, Qolibdur bizga ul erdin kitobe.
"Devoni hikmat"da ilohiy ishq va oshiqlik, maʼrifat va oriflik saodati, fanodan baqoga yetishish tushunchalari nihoyatda samimiy va taʼsirli ohanglarda yoritib berilgan. "Devoni hikmat"dagi barcha sheʼrlar ham Yasaviyga mansub emas. Unga Yassaviy izdoshlarining ijod namunalari ham kiritilgan. Bu esa, tabiiyki, hikmatlar tili va uslubida maʼlum oʻzgarishlar hosil qilgan. Lekin Yassaviyning oʻnlab izdoshlaridan hech biri ustozlari boshlagan gʻoyaviy, axloqiy, maʼnaviymaʼrifiy va mafkuraviy yoʻnalishni oʻzgartirmagan. Buni Yassaviy hayoti, tariqati va ijodiyotidan bahs yuritilgan oʻnlab qadimiy manbalar, ayniqsa, Sulton Ahmad Haziniyning "Javohir ulabror min amvojil bihor" asari ham toʻla tasdiqlaydi.
Yassaviyning faqat ijodiyoti emas, qancha umr koʻrib, qachon vafot etganligi ham bahsli. U hikmatlaridan birida "Yuz yigirma beshga kirdim, bilolmadim", deydiki, bu soʻzlar tarixiy haqiqatdan koʻra, manoqibiy mazmunga ega. Bundan tashqari, 125 yillik uzoq bir umrning yarmidan koʻpini "yer osti"da ("Oltmish uchda yer ostiga kirdim mano", deydi Yassaviy) oʻtkazish aql bovar etmas hodisadir. Lekin koʻpchilik tadqiqotchilar uning vafot tarixini 1166—67 yil deb qayd etishgan.
Uzoq vaqt mobaynida Yasаviy hayoti va ijodiyotini ilmiy jihatdan tadqiq etishga imkon berilmadi. Asarlarini nashr qilishga yoʻl qoʻyilmadi. Oʻtgan asrning 70-yillarida Yasaviyning milliy madaniyat, til va adabiyot tarixidagi xizmatlarini toʻgʻri baholash yoʻlidagi urinishlar esa qoralandi. Mustaqillik arafasida, xususan, Oʻzbekiston istiqlolga erishgandan keyin yassaviyshunoslikda yangi davr boshlandi. Dastlab turli gazeta va jurnallarda "Devoni hikmat"dan namunalar eʼlon qilingan boʻlsa, 1990—92 yillarda uning 2 mustaqil nashri kitobxonlar qoʻliga yetkazildi. Ushbu nashrlar nafaqat Oʻzbekistonda, balki boshqa turkiy davlatlarda ham bu buyuk mutasavvifning hayoti, adabiymaʼrifiy faoliyati, izdoshlari xizmatiga qiziqishni kuchaytirdi. 1993-yil Oʻzbekistonda Yasaviyga bagʻishlab ilmiy anjumanlar oʻtkazilib, maʼruzalar matni alohida majmua shaklida chop etildi. Matbuotda Yasaviyning shaxsiyati, tariqati, sheʼriyatidan bahs yuritilgan maqolalar bosilib chiqdi. Oʻzbekistondagi bir qancha koʻcha va mahalla Yasaviy nomi bilan ataladi. Yasaviylik tariqatining asoslari «Faqrnoma» (ayrimlar Yasaviyga nisbat beradilar), «Maslakul-orifin», «Lamaʼot», «Samaratul-mashoyix», «Javohirul-abror» kabi manqaba va risolalarda aks etgan.

«Devoni hikmat» kitob shogirdlari tomonidan tartib berilgan. Unda ilohiy ishq gʻoyasi va maʼrifiy mazmun yetakchilik qiladi. Hikmatlar maʼno va mohiyat eʼtibori bilan Qurʼoni karim va Muhammad alayhissalom hadislariga chuqur bogʻlangan. «Devoni hikmat»ning 20dan ortiq nusxalari OʻR FA ShI jamgʻarmasida saqlanadi. Asar qoʻlyozmalaridan eng qadimgisi 17 asrga tegishli.

Yasaviy merosi va tariqati xorijda L. Massignon, A. Arberri, M. Smitt, X. Kisling, F. Mayer, A. Shimmel, R. Xartman, F. Koʻprulu, J. Trimingem, K. Eraslon, Idris Shox, Devin Di Uis; Rossiyada A. Krimskiy, I. Petrushevskiy, E. Bertels; Oʻzbekistonda Fitrat, A. Saʼdiy, E. Rustamov, B. Qosimov, I. Haqqulov, N. Hasanov tomonidan oʻrganilgan.
Qabri Qozogʻistonning Turkiston shahrida, 14 asrda Amir Temur tomonidan taʼmirlangan. Turkistonda Ahmad Yasaviy nomidagi turk-qozoq universiteti mavjud.
Badiiy ijodda ham Yassaviy obrazini yaratish boʻyicha izlanishlar olib borilmoqda. Yozuvchi Saʼdulla Siyoyev "Yasaviyning soʻnggi safari" romanining 1-kitobini (1994) chop ettirdi.

САЙФИ САРОЙИ ВА УНИНГ
АСАРЛАРИ ҲАҚИДА

Сайфи Саройи ХIV асрда яшаб ижод қилган туркий адабиёт вакилларидан биридир. У адабиётимизда шоир ва таржимон сифатида ўз ўрнига эга.

Манбалардан маълум бўлишича, Сайфи Саройи 1321 йилда Қамишли юртида туғилган. Қамишли-Хоразмдаги қишлоқлардан бирининг номи. Аммо у ном Волга бўйида ҳам кўп учрайди. У Қамишлидан билимини ошириш учун Саройга келади. Сарой-Олтин Ўрда давлатининг пойтахтидир. Муҳаммад ибн Арабшоҳнинг ёзишича, «Сарой тутган ўрни ва халқининг жуда кўп бўлиши билан энг катта шаҳарларнинг бириси эди. У фан марказига айланди. Оз вақти ичида бу ерда кўплаб атоқли, машҳур кишилар тўпланди». Улар орасида Қутбиддин ар-Розий, Маъсуд Тафтазоний, Камолиддин ат-Туркманий, Ҳофиз ибн Баззозийлар бор эди. Шунингдек, машҳур шоир Камолиддин Хўжандийнинг ҳам ХIV аср охирларида Саройда яшаб ижод этганлиги яхши маълум. Шоир шу ерда яшаб турган даврида «Саройи» деган тахаллусини олган. Сайфи унинг исми бўлиб, «Қилич» деган маънони билдиради. /Б.Тўхлиев. 9-синф. 189-190-бетлар/.

Сайфи Саройининг яшаб ижод қилиб ўтган даври тарихда Ўзбекхон ўғли Тинибек ва Жонибекларнинг ҳукмронлиги даврига тўғри келади. ХIII асрдаги мўғуллар истилоси мамлакатни издан чиқарган эди. Бу босқин туфайли кўплаб кишилар қирилди. Кўплаб шоирлар ўзга юртларга кетиб қолди. Сайфи Саройи ҳам шулардан бири эди. У шундай ёзади:
Ўсиб тупроғим узра найзалар, мен эвдин айрилдим,

Ватандин бенишон ўлдимда, ўзга юртга эврилдим.

Нечун менга фалак жавр айлади, қандай гуноҳим бор?

Илоҳо айла кам жабринг, мен элга содиқ ул эрдим.

Демак, Сайфи Саройи Мовароуннаҳрда, Олтин Ўрда давлатининг пойтахти Саройда яшаб ижод қилган. Миср ва Туркияда ҳам яшаган. «Гулистон бит-туркий» китобидаги қуйидаги мисралар шоирнинг Миср маликларидан бирининг хизматида бўлганлиги, қариб қолганлиги туфайли ўз ватанига кетиш учун маликдан рухсат сўраганидан далолат беради:
Илоҳий бу қари мискин қулингни,
Бағишла кўргузуб тўғри йўлингни.
Маликлар расмидир дилшод қилмоқ,

Қариса қулларин озод қилмоқ.

Қари ёрли қулинг Сайфи Саройи,

Фақиру бенаво лутфинг гадойи.

Ани лутфинг билан дилшод қилғил,

Бағишлаб ёзуқин озод қилғил.

Адиб тахминан 1396 йилда вафот этган.

Сайфи Саройининг ўзбек адабиёти тараққиётига қўшган ҳиссаси бебаҳодир. Ундан бизгача, бир қанча ғазал, қасида, қитъа, рубоийлар, «Суҳайл ва Гулдурсун» достони, «Синбонднома», «Гулистон» каби асарларининг эркин таржималари етиб келган. Булардан ташқари, Саъдий «Гулистон»и таржимасига киритилган оригинал шеърий парчалар, маснавийлар ҳам Сайфи Саройи қаламига мансубдир. Шоир ғазалларида шакл ва мазмун бирлигини биринчи ўринга қўяди. Шоирнинг «Шоирлар таърифида» деган маснавийсида ижодкорларга талабчан муносабатда бўлади:

Жаҳон шоирлари, эй гулшани боғ,

Кими булбулдурур сўзда, кими зоғ.

Кими тўти тегин чайнар шакарни,

Кими лафзи билан ўртар дурарни.

Кимининг сўзлари мавзуну ширин,

Кимининг лойиқи таърифи таҳсин.

Кими ўзганинг ашъорин меним дер,

Кими ҳайвон каби шалғам чўпин ер.

Кими маъни тузуб вазнин тузотур,

Кими вазнин бузуб, санъат кузотур.

Сайфи Саройининг лирик шеърлари миқдор жиҳатдан жуда оз. Девон тариқасида тартиб берилмаган. Бизгача ундан фақат «Гулистони бит-туркий» асарининг кириш қисмидаги ва сўнгги варақларидаги «Кўнгул», «Топулмас», «Кўзларинг», «Таолаллоҳ зеҳи сурат», «Ул юзи ой», «Янги ой», «Қамар юзингдин», «Ерур», «Тутар», «Менингтек нечалар ҳайрон», «Кўринур» каби ғазаллари ва бир «Баҳор тасвири» шеъри етиб келган. Шу шеърлар ҳам шоир шеърияти ҳақида маълум тасаввур уйғотади.
Сайфи Саройи шеърларига назар солсак, мавзу жиҳатдан турлича эканлигини кўрамиз. Ишқ-муҳаббат, вафодорлик ва садоқат мавзулари етакчилик қилгани ҳолда, одамийлик, инсон қадр-қиммати, ижтимоий мавзулар ҳам учрайди. Шоир сўз ўйинларидан маҳорат билан фойдаланади. «Ерур» радифли ғазали бу жиҳатдан характерлидир:
Дилбаримнинг зулфи сунбул, чеҳраси гулзор эрур,

Бўйина ошиқ санубар, юзина гул, зор эрур.