Масъул муҳаррирлар
Download 110.22 Kb.
|
Mutribiy
|
83.3(0)9 Б49 XVI-XVII асрларда Самарқандда яшаган шоир ва адабиётшунос Мутрибийнинг форс тилида битилган "Тазкират уш-шуаро", "Нусхайи зебойи Жаҳонгир" тазкираларида ХVI аср иккинчи ярми - XVII биринчи чорагида Марказий Осиё, Ҳиндистон, Покистон, Хитой (шарқий Туркистон), Эрон, Озарбойжон, Туркия, Ироқ мамлакатларида яшаб, форс ва туркий тиллларда ижод қилган 500 нафардан зиёд шоиру адиблар ҳаётига оид материаллар ва мумтоз адабиётнинг айрим назарий масалалари ёритилган. Ушбу монографияда Мутрибий тазкиралари таҳлил қилиниб, уларнинг адабий-тарихий қиммати илк бор кўрсатиб берилган. Монография адабиётшунос ва тарихчи мутахассислар ҳамда адабиёт, маданият тарихи билан қизикувчи китобхонларга мўлжалланган. Масъул муҳаррирлар:
Тақризчилар: Ф.ф.н., проф. Суйима ҒАНИЕВА, Ф.ф.д. Афтондил ЭРКИНОВ КИРИШ
1)Муталлибов Абду Ғани. "Тухфат ул-ахбоб" - антология Кары Рахматуллы Ашур Мухамедова. Автореф. дисс. ..... канд. филол. наук.- Ташкент АН УзССР.ю, 1945: Ганиева С. "Мажолис ун-нафоис" Алишера Навои (литературно-исторический анализ и критический текст 3 и 4 маджлисов). Дисс. ... канд. филол. наук. - ЛГУ им. А. А.Жданова, 1956; Саттаров Абдулло. "Тухфаи Соми" Сом Мирзо Сафави как первоисточник для изучения персидско-таджикской литературы XV - первой половины XVI вв. Автореф. дисс. ... канд. филол. наук. Душанбе: АН Тадж. ССР, Абдураззак Захир. Текстологическое исследование антологии Афзаля Пирмасти "Афзалат-тазкор фи зикр иш-шуаро в-ал-ашъор". Автореф. дисс. канд. филол. наук. - Ташкент АН УзССР, 1973; Абдуллаев Н. Поэзия на арабском языке в Бухаре при Саманидах (Х в.). Дисс. ... канд. филол. наук - Ташкент: АН У CCP, 1963; Абдуллаев И. "Йатимат ад-дахр" источник по истории арабоязычной литературы народов Моварауннахра и Хорасана. Дисс. докт. филол. наук.- М.: АН СССР, 1977; Кабулова Р. Традиции «Мажолис ун-нафоис» Алишера Навои в тюркоязычной литературе. Дисс. ... канд. филол. наук. - Ташкент: АН УзССР, 1979: Бекчанов И. Ҳасанхожа Нисорийнинг "Музаккири аҳбоб" тазкираси ва XVI аср ўзбек адабиёти. Филол. ф. номз... дисс. - Тошкент: ЎзР ФА, 1993; Хабибуллаев А. Антология «Ал-иъджаз вал-иджаз» ас-Саалиби как литературный памятник. Дисс. канд. филол. наук. - Ташкент: АН РУз, 1994: Самандарова С. Лаффасининг тазкиралари ХХ аср Хоразм шоирлари ижодини ўрганишда муҳим манба. Филол. ф. номз. дисс. - 3 Тошкент: УЗР ФА. 1998; Акрамов Ф.М. Тазкира "Нусхаи зебои Джахонгир" Мутриби - источник к изучению литературной жизни Мавераннахра и Индии XVI начала - XVII вв. Автореф. дисс. ... канд. филол.наук-Душанбе: АН Тадж., 1998; Норик Б.В. Антологии Хасана Нисари и Мутриби Самарканди как источники по истории письменной культуры Мавераннахра XVI - первой трети XVII вв. Автореф. дисс... канд.ист.наук. -С.Петербург, 2005 2) Сафания Сом Мирзо. Тухфайн Coмий. -Texpon: 1347 ҳ.ш; Азимободий Ҳусайнкули. Наштари ишқ. ,- Душанбе: Дониш, 1986; У нодир лавҳалар ҳавола этиш билан бирга айрим назарий масалаларни ҳам ўз ичига олган ана шундай тазкираларнинг кўпчилик кисми ҳалигача илмий тадкик доирасига тортилган эмас.XVI аср иккинчи ярмида Самаркандда тугилиб, ХVII аср 30-йиллари шу ерда оламдан ўтган шоир ва адабиёт- шунос Мутрибий Самарқандийнинг форс тилидаги "Тазкират уш-шуаро", "Нусхайи зебойи Жаҳонгир" тазкиралари чет элда нашр этилган, хатто, "Нусхайн зебойи Жаҳонгир" тазкираси Тожикистонда кисман тадкик килинган эса-да, ўзбек адабий манбашунослигида бу тазкиралар ҳанузгача махсус ўрганилмай келаётган манбалар сирасига киради. Мутрибий тазкираларида XVI аср иккинчи ярми ва XVII аср биринчи чорагида Ўрта Осиё ҳамда Афғонистон, Эрон, Озарбойжон, Туркия, Ирок, Ҳиндистон Покистон, Хитой (Шарқий Туркистон) мамлакатларида яшаб, форс ва туркий тилларда ижод этган 500 нафардан зиёд шоир-у адиблар ҳаёти, адабий фаолияти ҳақида нодир маълумотлар берилиб, адабий мухитларнинг ўзаро ижодий алокалари мавзуси ҳам ёритилган.Тазкираларда کاری حسن .خواجه مذکر احباب با تصحیح و مقابله و مقدمه سيد محمد Нисорий Ҳасанхожа Музаккири аҳбоб."" Таржимо ва кириш сўзи, изохлар муаллифи Исмоил Бекжон Тошкент: Мерос شاری حسن خواجه مذكر احباب باهتمام نجیب مایل هروی تهران نشر مرکز 1998 1993 نسخه زیبای جهانگیر بکوشش 4 اسماعیل بیکجانوف و سید علی موجانی - قوم (ایران) 1.199 مطربي تذكرة الشعرا. بتصحيح اصغر جان فدا و علی مرودشتی - تهران مکتوب 1999. Кайюмий Пўлатхон. Тазкирайи Каюмий. Тошкент Алишер Навоий номидаги ЎзР Давлат кутубхонаси, 1998; Лаффаси Тазкираи шуаро - Урганч: 1992. طربي 3 Мутрибий. Тазкират уш-шуаро. - ЎзФАШИ кўлёзмалар фонд № 2253 (СВР ИВ АН УзССР. - Тошкент: Фан, 1952, Т.1. - С. 130-1312 Нусхайи зебойи Жаҳонгир. Британия музейи кутубхонасининг Инди оффис бўлими, шифр № 3023. 4 Акрамов Ф.М. Тазкира «Нусхаи зебои Джахонгир» Мутриби - источник к изучению литературной жизни Мавераннахра и Индии. XVI - начало XVII вв. Автореф. дисс... канд. филол. наук.- Душанбе 1998 Муаллифнинг адабий-танқидий, адабий-эстетик карашла- рч ва ўша давр адабиётининг айрим назарий масалалари акс этган. Шунингдек, Ўрта Осиёдаги маданий ҳаёт, илм- фан, маориф тизими ва баъзи бир тарихий вокеалар хакида хикоя килинади. Мутрибий тазкиралари Ҳасанхожа Нисорийнинг 1566 йил ёзилган "Музаккири ахбоб ва Муҳаммад Малиҳо Бадев Самаркандийнинг 1689 йилда битилган "Музак- кири-асхобб тазкиралари оралигидаги бир аср даво мида Ўрта Осиёда яратилган бошка бир нечта тазкиралар ичидан бизгача етиб келган ягона адабий манбалардир. "Тазкират уш-шуаро", "Нусхайи зебойи Жаҳонгир" тазкираларини илк бор кенг илмий тадқиқот доирасига тортар эканмиз, ундаги форсий ва туркий тилларда ижод килган мазкур шоирлар хаёти ва адабий фаолияти ҳақидаги маълумотларни қиёсий тахлил этиш, ўзаро адабий алокалар ва адабий-ижодий таъсир, айрим назарий масалалар, шунингдек, бу асарлардаги маълумотларнинг яна бошка жихатларини ҳам кенг илмий текширишдан уткаиш зарурати ушбу илмий ишимиз мавзусининг долзарб- лигини белгилайди.Мутрибий тазкиралари 5 маълумотлари ўша давр муаллифлари ва ҳозирги замон олимлари томонидан турли йўналишларда илмий муомалага тортилиб, бу тазкиралар ва улар муаллифи ҳақида кўплаб фикрлар билдирилган. 2 Шарафиддин Саид Роким Ҳожи Неъматуллох Мухтарам³, Ризокулихон Ҳидоят, Муҳаммад Сиддик
Ҳашмат. Шамсиддин Сомий", Герман Этье12, Чарлз Стори13. Садриддин Айний, Ян Рипка 15, Абдулгани Мирзоев 16. Иржик Бечка, Ботир Валихўжаев ва Р.Му- кимов 15. Маргуба Мирзаахмедова 19, Вохид Абдуллаев 20 50 10 Хашмат. Тазкират уш-шуаро. У ФАШИ К.Ф. № 61, № 2755, Номайн хусравон. ЎзРФА ШИ к.ф. №2252. Варак. 2а.. 22 а-496 Тазкират ус-салотин. ЎзФАШИ, к. № 54. Сомибей Ш. Комус ул-аьлом. Истанбул, 1896, 3-жилд. - Б. Ethe Herman. Catologue of the Persian Manuscripts in the library of 2271. 12 India offis, Oxford, 1903; 1937.-P.10-11. 13 Storey C.A. Persian literatyre. London. 1953. 1. P. 814.; Стори Ч.А. Персидская литература. - М.: Наука, 1972. Т.1. -С. 420 14 Syals cluel by Москва, 1926. - С. 151 152 15 Rupka J. Dejini perske u tadziki Literature, - Praha: 1963. - P. 428: Рипка Я. История персидской и таджикской литературы. - Москва: Наука, 1970 16 Мирзоев А. Оид ба баьзе масъалаҳои мероси адабй ва омухта шудани он // Шарки сурх, Душанбе, 1959.-№ 4; Мирзоев А. Аз тарихи муносабатхои Мовароуннаҳр ва Ҳинд // Садои Шарк. Душанбе, 1964. - No 3: Мирзоев А. Баъзе кайлҳо оид ба як макола // Садои Шарк. Душанбе, 1966. № 2 С.112; Мирзоев А. Из истории литературных связей 7
17 Бечка И. Персидская литература в Таджикистане - Прага: 1968. Валихўжаев Б., Мукимов Р. Оид ба як тазкиран авали асри XVII ва муаллифи он / СамДУ асарлари. Янги серия. Самарканд, 1961. - № 114; Мукимов Р., Валихўжаев Б. Чанд сухан оид ба як тазкира // Садои Шарк.- Душанбе, 1961. - № 9. - С.150-154: Валиходжаев Б. Мутриби и его <<Тазкират уш-шуаро» // Материалы третьей объединенной научной конфренции ученых города Самарканда. -Самарканд, 1961. - С. 182- 185: 18 Валихўжаев Б. ХV-ХІХ асрлар ўзбек адабий-танқидий карашларн тарихидан / СамДУ асарлари. Янги серия №138 Самарканд, 1964, ʼ5.16-19. 19 Мирзааҳмедова М. Хасан Нисорий ва унинг "Музаккири ахбоб" тазкираси // Ўзбек тили ва адабиёти Тошкент, 1965, -4. 5. 70-73. . 20 Абдуллаев В., Валихўжаев Б. "Мажолис ун-нафоис" типидаги бир тазкира хакида (мутрибий ва унинг "Тазкират уш-шуаро си) Ўзбек тили ва адабиёти. - Тошкент, 1965. - №5. - Б. 18-23. Буривой Аҳмедов 21, Усмон Каримов 22, Файзулла Акрамов 23, Борис Норик 24 каби олимлар ана шундай тадкикотчилар жумласидан булиб, Мутрибий тазки- ралари хакидаги фикр-мулоҳазалар, шунингдек, маьлу- шаклида адабиёт 25 ва маданият тарихи " мотнома Сперих" 31. комус (28)илмий иш (29) ва (30) мақола, бадиий эсселар 3 дан ўрин 8 олди. Мутрибий хаёт йўли ва тазкира (XX в. - Ташкент: Фан, 1981. - С. 5-39; Низомиддинов И. Маданий хамкорлигимиз саҳифаларидан. Тошкент: Фан, 1987. - Б. 33: Рачабов А. Афкори мусикии точик дар асрҳои ХІІ-ХV Душанбе: Дониш 1995. Валихужаев Б. Хожа Аҳрор тарихи. Тошкент: 1994. - Б. 44 Рашидова Д. Дервиш Али Чанги и его трактат о музыке (Мавераннахр XVI - XVII вв.) Автор. дисс. ... канд. искусст. М.: 1982. - С. 6-7. 027 - - 27.Низамутдинов И. Из истории Среднеазиатско-индийски отношений (IX-XVIII) - Т.: Узбекистан, 1969. - С.114, 129; Истори Сварканда. Ташкент: Фан, 1969. Т. 1. С. 256-291; История Бухары - Ташкент: Фан, 1976. - С. 139; сукмый. "Побути у дан дан я 12:1360 - : - Ци Ахмедов Б., Қ.Муниров. Ҳофи Таниш Бухорий. - Тошкент: Фан, 1963; Саидов А. Политическое социально-экономическое положение Бухарского ханства в ХVII первой половине XVIII вв. Автор. дисс. канд. ист. наук.- Душанбе- 2007; 370 - 2007 нова 2 клас лам убила мать поле с зубаста 28. ЎзСЭ, 7-том. - Т.: 1982; ЭСТ, ж. 2. - Душанбе: 1980; ЗАССТ Душанбе: 1988. 29. Иномходжаев Р. Среднеазиатское-индийские литературны связи средины XVI века и творчество Байрамхана. Автореф. дисс. канд. филол. наук. Ташкент: АН УзССР, 1979; Кабулова Р. Традици <<Маджалис ун-нафаис» Алишера Навои в тюркоязычной литератур Дисс. канд. филол. наук. Ташкент: АН УзССР, 1979 30 Китобҳойи нафиси институи ховаршиносии Тошканд (7 Тазкираҳо // Паёми навин. 1338 х., С. 32-36; Назиров У. Мутриб Самарканда // Мактаби совети, Душанбе, 1973.- № 2. - С. 2 к Алихўжаев Б. Назаре ба таърихи адабиётшиносй дар Самарканд. Баъзи масъалаҳои филологияи тожик / СамДУ асарлари янги серия, № 213, Самарқанд, 1971. Б. 38-44.; Абдуллаев В., Валихўжаев Б. Мутриба хакида янги 9 маълумотлар // Ўзбек тили ва адабиёти. - Тошкент, 1978 № 4. - Б. 25- 29; Мутриби. Чанд сатри парешон // Садои Шарк. Душанбе, 1981. - № 5. - С. 108-111; Валихўжаев Б. Аликулихон Во м ва унинг "Риёз уш-шуаро" тазкираси // Адабий мерос. - Тошкент, 198 - № 4. - Б. 41; Аҳмедов Б. Мутрибийнинг "Нусхайн зебо Жаҳонгирий" тазкираси // Мулокот. Тошкент, 2000. - № 3. - Б. 35-3 Ҳомидий Ҳ. Ахсикатий - мутасаввиф олим // Имом ал-Бухорий, 200 Алимбоева С. Мутрибий тошкентлик шоирлар ҳақида // Тошке хакикати. 2003. № 50. Санаев И. Самарканд согинчи // Маҳалла, ал Тошкент, 2007, 12 апрель. 31. Худойкулов М. Ривоятлар ва ҳикоятлар. Тошкент, Ўзбекистон, 1998. - Б. 275-276.) асарлари озми-кўп ўрганилган бўлиб, уларда илгари сурилган мухтасар, айни замонда ута кимматли фикр мулохаза, таҳлиллар келажакдаги йирик тадкикотларга замин ҳозирлаш билан бирга махсус илмий ишларни амалга ошириш талабини ҳам қўйди. Ушбу тадкикот Тошкент Давлат шарқшунослик институти Мумтоз филология кафедрасининг илмий тадкикот ишлар билан мутаносибдир. Илмий изланишимиздан кўзланган максад Мутри- бийнинг "Тазкират уш-шуаро” ва "Нусхайи зебоии Жаҳонгир® тазкиралари маълумотларининг қиёсий тахли- лини амаа ошириш, бу асарларнинг боблари мазмунини кўрсатиш, мазкур материаллар асосида XVI аср иккинчи ярми - ХVII аср биринчи чорагидаги Ўрта Осиё адабий хаёти манзарасини ёритиш, ўша даврдаги тазкиранавис- лик жараёнига назар ташлаш, тазкираларнинг туркий, жумладан, ўзбек тилидаги адабиётга доир маълумотларини аниклаш, айрим шоирлар ҳаёти ва ижодий фаолиятини мавжуд маълумотлар юзасидан ўрганиш, келтирилган шеърий намуналарнинг гоявий-бадиий, мавзу хусусиятларини кўрсатиш, Мутрибий тазкираларидаги намуналар ва муаллиф билдирган назарий фикрлар ёрдамида 10 адабиётшунос Мутрибийнинг адабий-танқидий, адабий-эстетик карашларини белгилаш, ўз даврининг етук шоири ва зукко адабиётшуноси Мутрибийнинг таржимаи ҳолини тиклаш ҳамда ушбу тадқиқот хулосаларини илмий таомилга киритишдан иборат. Мазкур мақсадларни руёбга чиқаришда куйидаги масалаларни ҳал этиш асосий вазифа килиб олинди: 1. Мутрибий тазкиралари қўлёзма нусхаларининг китобат ва матн билан боғлиқ хусусиятларини илмий-танкидий талаблар асосида ўрганиш; 2. Мутрибий тазкираларидаги маълумотларни бошка адабий-тарихий манбалар - ўша даврда Ўрта Осиёда ва хорижий мамлакатларда яратилган тазкиралар, девонлар,тарихий асарлар ҳамда мавзуга доир чоп этилган тадкикотлар билан солиштириш; 3. Мутрибий тазкираларининг нашрларини илмий- танкидий назардан ўтказиш; 4. Тазкиралар тузилиш асослари ва тартибини аниклаш, маълумотлар мазмунини киёсий таҳлил асосида ёритиш; 5. Тазкиранавис биографиясига оид маълумотларни бир ерга йигиш ва Мутрибийнинг адабий мероси кулами, мазмун-мундарижасини аниклаш; 6. Мутрибийнинг адабий-танқидий, адабий-эстетик қарашлари орқали ўша давр адабиётининг назарий, ғоявий-бадиий томонларига назар ташлаш; 7. Мутрибий тазкираларининг адабий-тарихий ахамиятга молик бошқа қирралари, айникса, маданият тарихига оид маълумотларини аниклаш. Ишимизнинг услубий асосида ёзма ёдгорликларни тадкик этиш ҳамда шеърий меросни тахлил килиш усуллари ётади. Шунинг учун 11 Е.Э.Бертельс, А.Н.Болдырев, М.Шайхзода, С.Ғаниева, В.Абдуллаев, А.Қаюмов, А.Ҳайитметов, А.Абдуғафуров, И.Абдуллаев, Б.Валихўжаев, Н.Комилов, Е.Исҳоқов, Б.Саримсоқов, У.Каримов, Б.Ахмедов, Ф.Ғанихўжаев ҳамда Абдулгани Мирзоев, Саид Нафисий, Гулчин Аҳмад Маоний, Забихуллох Сафо каби олимларнинг илмий тадкикотлари Мутрибийнинг "Тазкират уш-шуаро”, "Нусхайи зебойи Жаҳонгир" тазкиралари маълумотлари устида ишлаш жараёнида, шоирлар ижодидан келтирилган намуналарнинг ғоявий-бадиий, поэтик хусусиятлари, Мутрибий ҳаёт йўли, унинг тазкиралар муаллифи сифатидаги адабий-танқидий, адабий-эстетик карашларини ёритишда асос бўлиб хизмат килди. Тадкикотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат: -ишда биринчи марта ўзбек ва форс-тожик адабиёти тарихига оид ХVII аср ёзма ёдгорликлари ҳисобланган "Тазкират уш-шуаро” ва “Нусхайн зебойи Жаҳонгир" асарларининг XVI аср иккинчи ярми - XVII аср биринчи чорагида Ўрта Осиё, Эрон, Афгонистон, Ҳиндистон, Покистон, Хитой (Шаркий Туркистон), Туркия, Ирокда яшаб ижод этган форсий ва туркигўй шоирлар ҳамда адабий муҳитлар, адабий алокалар ҳақидаги маълумотлари тулаконли равишда адабий-тарихий ва киёсий тахлилдан ўтказилди; - "Тазкират уш-шуаро” ва "Нусхайн зебойи Жаҳонгир" тазкиралари ягона кўлёзма нусхаларининг китобат ва матн хусусиятларини ўрганиш оркали улардаги айрим нокисликлар аникланди; -"Тазкират уш-шуаро” ва "Нусхайн зебои Жаҳонгир" тазкиралари яратилган саналарга аниклик киритилди; - шоир ва адабиётшунос ҳамда мусиқачи, хаттот, давлат арбоби Мутрибий Самаркандий таржимаи ҳоли янги маълумотлар асосида 12 тўла равишда тикланди; - Мазкур даврда яшаб, адабиётнинг турли жанрларида ижод килган 400 нафардан зиёд ўрта осиёлик шоир ва адиблар номи, аникроги, имкон доирасида улар таржимаи ҳоли ҳам тикланиб, яратилган асарларидан намуналар асосида улар ижодида анъанавийлик касб этган мавзу, гоявий-бадиий жиҳатлар, поэтик маҳорат масалалари хамда хижо, хазиёт, қабиҳгуйи, такриб, шаҳрошуб сингари характерли тур ва жанрлар мавзуси ёритилди; - Мутрибийга замондош шоирлар каламига мансуб кўплаб назмий ва илмий-адабий ҳамда илм-фан, ирфоний- фалсафий йўналишдаги ва мусика санъати илмига доир рисолалар, адабий тазкиралар номлари аникланди; -Ўрта Осиё халклари адабий муҳитининг бошка мамлакатлар халклари адабиёти вакиллари, адабий жараёнлар билан ижодий алоқалари, ўзаро ижодий таъсир масаласи фактик материаллар тахлили асосида ёритилди; - XVI асрда тазкиранавислик анъанасининг Ўрта Осиёда давом эттирилиш даражаси аникланиб, Сайлий Самарқандий, Содик Болту Самарқандий, Кулбобо Кукалтош, Бакоий Бухорий-Андижоний каби ижодкорларнинг тазкиранавислик фаолияти курсатилди; -Мутрибий тазкираларидаги туркий тиллар, жумладан, узбек тилида ижод килган шоирлар асарларидан намуналар аникланди; - Мутрибийнинг маҳоратли шоир ва йирик адабиётшунос сифатидаги адабий-танқидий, адабий-эстетик карашлари ёритилди; -Ҳасанхожа Нисорий, Раҳимий Хоразмий, Юсуф Қорабоғий, Ҳофиз Таниш Бухорий, Собир бин Ҳофиз Куҳакий Тошкандий каби шоир ва олимлар холи ҳам янги маълумотлар билан тўлдирилди; 13 - XVI аср иккинчи ярми ва XVII аср биринчи чорагидаги маданий ҳаёт, жумладан, меъморчилик, мусика ва тасвирий санъат, хаттотлик, тазҳиб, китобат сохалари намоёндалари фаолияти ва улар яратган асарлар номи тазкиралардаги фактик маълумотлар асосида акс эттирилди; - XVI асрда Ўрта Осиёдаги тасаввуф окимлари вакиллари ҳамда ўша пайтда фаолият юргизган тарикатлар номлари кўрсатиб берилди; -XVII аср биринчи чорагидаги Ўрта Осиё адабий мухити вакиллари номи ўзбек адабиёти тарихшунослигида илк бор тилга олиниб, улар асарларидан намуналар хавола этилди; -Мутрибий маълумотлари асосида XVI аср иккинчи ярми ва ХVII аср биринчи чорагидаги Самарқанд, Бухоро ва бошка ўлкалардаги таълим-тарбиянинг мактаб, мадраса каби ўқув масканлари фаолияти ёритилиб, ўқитилган фанлар рўйхати ва таникли устоз, мударрис, охундлар номи тикланди; -Улугбек расадхонаси бузилган санага аниклик киритилди; - Алишер Навоий яратган куй номи, Хумоюн бин Акбарнинг ислом хукмлари, астрономия, мусиқа илми, шеърият илмига доир рисолаларни ўз ичига олган "Нусха- йи Ҳумоюний" асари ва унинг ўша пайтда Бухорогa келтирилган бир нусхаси ҳамда Куръони каримнинг машҳур ҳазрат Усмон нусхасининг Гури Мир ёнида халк тавофи ва намойиши учун кўйилгани, Мирзо Улугбекнинг Самарканддаги мадрасасига чиздирган харитаси бир ярим аср давомида яхши ҳолатда сакланиб тургани каби тарихий фактлар аникланди; -Мутрибий тазкираларининг адабий-тарихий манба сифатида ўз ичига олган халқ оғзаки ижодидан мазҳака, латифа каби намуналари, қиссахонлик, маъракагирлик, маддоҳлик, марсиягуйлик сингари 14 адабий таргибот йуна- лишидаги фаолият таърифи ҳам ўз аксини топди. -Ишдаги назарий мулоҳазалар ва тарихий-адабий тахлил хулосалари ХVІ-ХVII аср ўзбек ва тожик адабиётшунослигининг айрим назарий масалалари билан танишиш, тазкира жанрининг ривожланиш жараёни ва унинг адабиётшуносликдаги аҳамиятини баҳолаш, мазкур даврлар узбек ва тожик адабиёти вакиллари, фан, маданият, тасаввуф соҳалари намояндалари ҳаёти, ижодини ўрганиш бўйича ўрта мактаб ҳамда махсус ўрта таълим ва олий укув юртлари учун дарслик кўлланмалар тузишда кул келиши мумкин. "Тазкират уш-шуаро”, "Нусхайи зебойи Жаҳонгир" тазкиралари маълумотлари адабий-тарихий тахлилини амалга оширишда "Тазкират уш-шуаро”нинг ЎзРФА ШИ кулёзмалар фондидаги 2253 рақамли муаллифнинг дастхат нусхаси, "Нусхайи зебойи Жаҳонгир"нинг Англиядаги Индиан оффис кутубхонасида 3023 шифри билан сакланувчи нусхаси микрофильмидан фойдаланилди. А.Мирзоев томонидан "Нусхайи зебойи Жаҳонгир"нинг Покистонда нашр этилган "Тазкирайи Жаҳонгир подшох", "Хотироти Мутрибий Самарқандий" кисмлари ва унга ёзилган кириш сўзи хамда бу тазкираларнинг Эрон нашрларидаги Кириш сўзи ва изоҳлар каби илмий хусусиятга эга бўлимлари ҳам ёрдамчи манба сифатида ишимизга жалб этилди. 15
ХVI АСР ИККИНЧИ ЯРМИ- ХVII АСР БИРИНЧИ ЧОРАГИДА УРТА ОСИЕДАГИ АДАБИЙ ХАЕТ,ТАЗКИРАНАВИСЛИК АНЬАНАЛАРИ ВА МУТРИБИЙНИНГ АДАБИЙ ФАОЛИЯТИ. Ун олтинчи асрнинг биринчи ярми бошларида Урта Осиеда яшаб, ижод этган шоир ва адиблардан Хусомий, Биноий, Рузбехон, Исфахоний, Восифий, Мухаммад Солих, Шайбоний, Пошшохожа (Хожа), Убайдий, Азизий, Мажлисий, Авазгози каби ижодкорларнинг узбек ва тожик адабиери ривожига муносиб хисса кушганлиги борасида уларнинг бизгача етиб келган наср ва назмдаги бадиий асарлари шерий девонлари оркали хабар топсак, ижодидан наьмуналарни уша даврларда мамлакатимиз ва чет елларда езилган ''Мажолис ун-нафоисга замима хамда Сом Мирзонинг ''Тухфаи Сомий'', Фахрий Хиротийнинг ''Равзат ус-салотин'', Нисорийнинг ''Музаккири Ахбоб'', Алауддавла Комий Казвинийнинг ''Нафоис ул-маосир'', Содикбек Афшорнинг ''Мажма ул-хавос'', Мутрибийнинг ''Тазкират уш-шуаро'' тазкираси, Дарвешали Чангийнинг ''Рисолаи Мусика'' асари,Бадриддин Кашмирийнинг ''Равзат ут-ризвон'' манокиби оркали кулга киритиб, мазкур даврдаги адабий хает манзараси билан танишамиз ва унинг Жомий, Навоий аньаналари асосида уз ривожданиш жараенини босиб утганига гувох буламиз.Бу жараен мазкур аср иккинчи ярмида кандай ривожланди? Унинг ХVII аср бошидаги ахволи кай тарзда кечди? Албатта, бу даврда яратилиб бизгача етиб келган шерий девон, юаез, достон, шериятга оид рисолалвр ва тарихга оид наср ва назмдаги асарларнинг аксарияри форс-тожик тилида булиб,мазкур жавлатдаги Урта Осие адабий хаети, факат тожик халкининг тарихий тараккиети нуктаи назаридан 16 урганилган. Узбек адабиети тарихини ери остида булиб, бу улкаларда вужудга келган адабий мухит бир бутунликни ташкил килган ва уз гоявий, бадиий, жанр хусусиятлари билан Хиндистон, Эрон адабий жараёнидан ажралиб турган.Урта Осиёдаги адабий мухит Кулимизда мавжуд ёзма манбалар маълумотларига суяниб, ХVI аср иккинчи ярми ва ХVII аср бошида хам шарк классик адабиёти анъаналарини давом эттирган ва янги адабий йуналиш, услубларни хам узида мужассам этган адабиёт уз тараккиёт йулидан боргани хакида гапиришимиз мумкин булади. Нисорий, Мушфикий, Хофиз Таниш Бухорий - Нахлий, Бадриддин Кашмирий, Мукимий Самаркандий, Нозимий Миёнколий, Мутрибий ва бошка бир неча шоир, адиблар назму насрда куплаб етук асарлар яратиб, узбек ва тожик адабиёти ривожига муносиб хисса кушганлар. Улар яратган шеърий достон, кисса, касида, газал ва рубоий, китъа, муаммо, таърих, фард, назмдабитилган таърих, тиббиёт, диний таълимот, тасаввуф сохаларига оид асарлар бизнинг давримизгача етиб келган. Тазкира жанридаги адабий асарлардан хам бир нечтаси яратилиб, улардан Нисорий,Мутрибий, Бакоий Андижоний тазкиралари хам хозир кулимизда мавжуддир. Шунингдек, Саъд Акбархужа Жуйборий мунокибида Мир Бадриддин Кашмирий томонидан 1590-йили ёзилган "Равзат ар-ризвон ва хадикат ул-гилмон" асарида уша йилларда Бухоро ва Самарканднинг узида 500 нафардан зиёд шоирнинг ижод билан шугулланиб тургани кайд этилган. Мутрибий, Бакоий тазкиралари маълумотлари ва бизгача етиб келган асарларга караганда, бу даврдаги адабий жараёнда турли ижтимоий табака вакиллари катнашиб, уз истеъдодига яраша хар хил жанр ва хажмда асарлар яратишган. Улар ичида умрида битта газал ёзган адабиёт мухибларидан тортиб, бир нечта йирик достон ёки минглаб байтни камраган девонлар тартиб берган шоирларгача бор.Шоирларнинг купи анъанага кура, хам араб, хам форс-тожик ва хам узбек тилларида муваффакият билан ижод килишган. Асосий жанрлар газал, 17 мусаммат газал, мухаммас, таржеъбанд, мустазод, рубоий, туртлик, китъа, дубайтий, фард, мисраъ, таърих хисобланиб, аммо бу дарвларда назмдаги касида, достон, шахрошуб,сокийнома каби йирик асарлар, назмдаги илмий рисола ва тарихий вокеаларни акс эттирган ёки халк афсоналари асосида битилган кисса, маснавийлардан иборат булиб, уларнинг мавзулари хам турлича булган. Айрим истеъдодли шоирлар Камолиддин Исфахоний, Салмон Соважийга эргашиб маснуъ (шакл санъати кулланилган) ёки мушкила шеър ва газал, касидалар яратганлар ва Жомий асарларига эргашиб татаббуълар битишган.Бу давр адабиётининг йирик намоёндаси "Малик уш-шуаро" Хасанхожа Нисорий узининг узбекча ва форсча лирик газалларидан айри-айри иккита девон тартиб берган булиб, улардан айрим узбекча ва форсча намуналар бизгача хам етиб келган. Хасанхожа Нисорийнинг "Музаккири ахбоб" (1566) тазкираси эса уша пайтдаёк Хиндистон, Эрон, Макка ва Судан улкаларида маълум ва машхур булган. Мушфикийнинг лирик газаллари, хажвий шеълари ва бошка шаклдаги назмий асарлари "Девони мутойибот", "Девони касоид", "Девони газалиёт" каби тупламларда жамланган булиб, бу истеъдодли, сехмахсул шоир "Гулзори Эрам", "Сокийнома", "Жахоннома" маснавийларини хам яратган. Бадриддин Кашмирий (Бадрий) куплаб лирик газаллар, тарихий вокеаларга багишланган Фирдавсийнинг "Шохнома" услубидаги "Зафарнома" достони, Шайх 18
Низомий "Хамса"сига татаббуъ тарзидаги "Шамъи дилафруз", "Манбаъ ул-ашъор", "Мотамсаро", "Зухра ва Хуршид", "Лайли ва Мажнун", "Юсуф ва Зулайхо", "Расулнома" достонларини яратган. Унинг "Зафарнома" достони ва "Равзат ар-ризвон ва хадикат ал-гилмон" мано- киби бизгача етиб келган. "Равзат ар-ризвон" манокиби ўзига хос адабий манба хам бўлиб, унда шохзода Раҳимий Хоразмий, Ҳасанхожа Нисорий, Мустафо Румий, Сабрий Коракулий, Хожа Сиддик Номий Бухороий, Фақирий, Ус- тод Али Дуст Ноий, Ҳозирий, Нажмий Кашмирий, Шай- хий, Накуйи, Ризоий Самарқандий, Махрамий, Васфий, Ҳофиз Таниш Нахлий, Мушфикий, Амир Девона Шоир. Хулкий, Нозимий, Бадрий Кашмирий, Собирий, Шари- фий, Шохидий Мунажжим, Рамзий, Ошикий, Каминий, Муфлисий, Азизий, Низомий, Назарий, Висолий, Лутфий, Хотамий, Рустам Наккош, Баёний, Такоий, Толиб каби ўнлаб шоирларнинг Хожа Калонхожага багишлаб ёзган касида, газал ва китъалари ўрин олган³³ Раҳимий Хоразмий ўзбекча ва форсча ғазаллар ёзган хамда узбек тилида "Лайли ва Мажнун" достонини яратган. Мутрибий ўз тазкираларида ёзишича, Аминий Дахбедий, Афзал Самарқандий, Бокий Самарқандий, Ғарибий Бухорий, Чошний Самарқандий, Дуоий Бухорий, Зохид Дахбедий, Фигорий Самарқандий, Содик Самарқандий, Ашкий Самарқандий, Сабурий Самаркандий, Ибни Ямин Огаҳий Шибирғоний, Пайравий Бухорий, Саид Хужра- дор, Мулло Ҳозирий, мавлоно Исматуллох Охунд (Исмат, Шокирий), Сулаймон Самарқандий, Мавсумий Бухорий, мавлоно Малла Ноий Бухорий, Нахлий Бухорий каби шоирлар девон тартиб беришган. 19
Адабиёт назарияси, айникса, шеър техникаси бўйича хам куплаб асарлар яратилган. Мутрибий замондоши Казоий Зоминийнинг маснуъ шеърлар техникаси бўйича ёзган "Танкиди дурар ул-ҳақ" рисоласини жуда мактаб тилга олади. Ҳофиз Таниш Бухорийнинг "Абдуллоҳнома" ва Мутрибий тазкиралари орқали ўша давр шоирларининг бизгача етиб келган ўнлаб шеърий қасидалари бадиий жихатдан юксак савиядаги асарлардир. 33 Кашмирий Б. Равзат ур-ризвон ва ҳадикат ил-гилмон. ЎзР ФА ШИ, к. ф. № 2094. - Варак: 393 б. - 400 б. 20
Айрим олимлар илм-фан, тиббиёт, шариат аҳкомлари, тасаввуф ҳамда мусиқа санъатига доир илмий рисолаларни шеърда ёзишган ва улардан ўнлаб намуналар бизгача хам етиб келган. Давоий Самаркандийнинг тиббиёт буйича ёзган "Фавойиди Ҳошимия", Мир Табиб, Аминий Бухорийнинг ҳам шу соҳада битган рисолалари ана шундай асарлар жумласидан хисобланади. Муаммо жанри буйича Мир Атоуллох Хусайний к рисоласига шарҳлар ёзиш билан бирга ўрта осиёликлар- нинг ўзлари ҳам бу соҳада махсус рисолалар яратишгани ва бу олимларнинг номи Мутрибий тазкираларида кайд этилган. 1577 йили Соний бин Пирмуҳаммад Тошкандийн томонидан яратилган "Шарҳи Муаммойи Ҳусайний" рисоласи эса бизгача ҳам етиб келиб, унинг муаллиф Дастхати билан кўчирилган нусхаси ЎзРФА ШИ кулёзы малар фондида (№1863) сакланади. Адабиёт фани ёки араб тилидаги назмни ўрганиш буйича Саъдиддин Тафтазонийнинг "Мутаввал" асари вало унга ўрта осиёлик олимлар томонидан ёзилган шархлар мадрасаларда умумий тарзда ўкитилса, аруз ва кофия о илмлари эса ўта билимдон устозлар кошида ўзлаштири рилган. Мутрибий ёзишича, у бир неча йил давомида мо Исматуллох Охунддан (Самарқанддаги Мирзо Улугбе мадрасасида) "Мутаввал"ни ўрганган, адабиёт фани буто йича Амир Шохмалик мадрасасида Қосим Румийдан билим олган, аруз ва кофия илмида эса Бухородаг Ҳасанхожа Нисорийга шогирд тушган. 21
Шоирлар ва адиблар чет эллардаги адабий муҳитла билан хам ижодий алокалар ўрнатиб, шеъриятдаги янги ликлардан хабардор бўлишган. Мутрибий, Бақоий ёт Алоуддавла Комий-Казвиний, Содикбек Афшор тазкира- ший нарида ўрта осиёлик шоирларнинг "сабки ирок" услуби, ана Хиндистонда битилган янги асарлар, Фузулий Багдодий- минг озарбойжон ва форс тилидаги девон куллиёти узбек ний поирлари ичида машҳур бўлгани, Шарқий Туркистон zap-шоирлари билан амалга ошган ижодий алокалар, эронлик, индистонлик, хуросонлик шоирлар асарларининг Урта айда сиёдаги мухлислар томонидан куп нусхаларда кучири- дий иши ҳамда ўрта осиёликлар асарларининг Ҳиндистон, ий ронда ҳам маълум бўлгани хикоя килинади. ид Мазкур жараённи акс эттириш мақсадида ярим аср 3- чида бир нечта, аникроги, Ҳасанхожа Нисорийнинг 1566 или ёзилган "Музаккири аҳбоб" тазкирасидан кейин целий, Кулбобо Кукалтош, Бакоий, Муҳаммад Содик в ва мутрибнй тазкиралари вужудга келган. гар Хуллас, ХVI аср иккинчи ярми XVII аср биринчи орагидаги бу адабий муҳитнинг бизгача етиб келган ай- гим намуналари ва тазкиранавис, тарихчи муаллифлар то ламонидан шу хакда зикр этилган маълумотлар курсати- Бенча, уша давр Урта Осиё адабий муҳити узининг Буроксалиш палласида бўлган. Тазкиранавислик анъаналари Шарк, аникроги, араб тилида ифодаланган илм-фан овалари атамашунослигида маълум бир пайтда рўй -каерган вокеа, ходисаларни англатувчи сохани тарих и 22 вокеа руй берган "сана") деб аташган ва унинг синоними - ифатида тазкира (эслатма) атамаси ҳам ишлатилган. Масалан, 1612 йили яратилган "Мусаххири-л-билод" парарихий асари муаллифи ўз китоби хакида шундай ёзади: мен бу вокеалар тарихи ва ҳодисалар тазкирасини ракам килдим. Балх хукмдори Мукимхонга багишланган "Тарихи Мукимхоний" асарининг асл номи "Тазкираи Мукимхоний" бўлган" (35). Ҳиндистонлик Абдулла Кобулийнинг тарихга оид асари "Тазкират ут-таворих" (1601) деб аталган. Бирок тазкира сўзи, асосан, зикр этиш маъносида бўлгани сабабли тасаввуф ахли Куръони каримдаги Оллохнинг айрим оят- аломатларига ишора килувчи "тазкира", яъни "эслатма" сўзининг ишлатилиши асосида авлиёлар хаёти ва кароматларини эслаш, ёдлаб хотирлаш максадида яратилган асарларга шу маънодаги тазкира номини беришган (36) . Илохий неъмат сузни улуғлаб, унинг ишлатилишини санъат даражасига кўтарган адаб ахли хаёти ва ижоди хам "тазкира"лар оркали хотирланган (37) . Бора-бора бу турдаги асарлар яратиш анъанага айланган ва уларнинг араб тилидаги кадимий намуна ларидан "Табакот уш-шуаро” (IX аср), "Китоб ал-хамоса" (IХ аср ), "Аш-шеър ва-шуаро” (IX аср), "Ал-бориъ фи шуаро ал-муваллидин" (X аср), "Китоб ал-Агони" (X аср) "Йатимат ад-дахр" (X аср) каби тазкиралар яратилган (38) .Тўғри, ҳали бу пайтда исломгача бўлган даврдан аббосийлар сулоласигача давр ичида яшаб, ижод килган шоир булар хакидаги мазкур асарлар номланишида "тазкира" сўзи ишлатилмаган, лекин улар мазмуни "зикр", "тазкира" (эслатма) шаклдаги сарлавҳа остида хавола этилган. ХI асрларда форс-тожик ёзма адабиёти шаклланиши билан унинг вакиллари ва назарий масалаларини ифодаловчи форс тилидаги тазкира асарлари ҳам вужудга келди. Улардан биринчиси сифатида тан олинган "Манокиб уш-шуаро" XI асрда Абу Тохир Хотуний томонидан 23 34 Мухаммадёр ибн Араб Катаган. Мусаххирил-билод. - Техрон: Мероси мактуб, 2006. - Б.3. 35 Ахмедов Б. Курсатилган китоб. - Б. 82. 37 Нисории Ҳ. Музаккири ахбоб. - Тошкент: Мерос, 1993. - Б. 12. 38. Абу Мансур ас-Саолибий. Йатимат ад-дахр фи махосин ахл ал- аср. Тошкент: Фан, 1976. - Б. 21 - 23. ёзилган бўлиб, бу тазкира бизгача етиб келмаган. Нуриддин Муҳаммад Авфий Бухорийнинг 1221 йили Ҳиндистонда тартиб берган "Лубоб ул-албоб" номли тазкираси эса иккинчи тазкира саналиб, унинг айрим кисмлари бизнинг давримизгача етиб келгандир ( 39). Булардан кейинги учинчи тазкира Давлатшоҳ Самаркандийнинг 1486 йили Хиротда яратган "Тазкират уш-шуаро”си хисобланади. (40) Суйима Ғаниева ва Мақсуд Шайхзода таъкидлаганидек, Алишер Навоий "ўзига хос бир из очиб" Давлатшох асаридан кейин "Мажолис ун-нафоис"ни илк туркийча тазкира сифатида илм оламига ҳавола этаркан, бу буюк мутафаккир яна бир юксак масъулиятни ҳам ўз зиммасига олган - "Мажолис ун-нафоис" муаллифи бу соҳадаги салафларидан фарқли ўлароқ, ўз тазкирасида асосан катта-кичик замондошлари зикрига тўхталади (41) .Яъни Алишер Навоийнинг адабий-танқидий, адабий-эстетик карашлари ўша пайтда хаёт ва ҳар кун Алишер Навоий билан юзма-юз учрашиши мумкин бўлган шоирлар ижоди, шахсий хислатларига қаратилган эди. Бундай бахо бизни ўз замондошлари ҳақида фикр билдирган тазкиранавислар фаолияти ҳақида куйидагича хулоса чикаришга ундайди: биринчидан, тазкиранависнинг шеъриятдан ўта билимдон 24 ижодкор бўлиши билан бирга ижтимоий-сиёсий, диний-тасаввуфий мавқенинг маьлум табака ва поғонасида ўрин тутиши ҳам асосий омил хисобланган. Чунки тазкираларда ўша замон хукмдорлари, амир ва саркарда, кози, муфти каби амалдорлар, таникли руҳоний ва тасаввуф тарикатларининг йирик вакиллари ва умуман, турлича дунёкарашдаги шахслар 39. Шайхзода М. Тазкирачилик тарихидан / Асарлар. 4-жилд. Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1972. - Б. 307 40. Самаркандий. Шоирлар бўстони. Форсчадан Б. Ахмедов таржимаси. - Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1981. - Б. 3-5, 41. Алишер Навоий. Мажолис ун-нафоис. Илмий-танқидий текст. Таёрловчи Суйима Ганиева. - Тошкент: Фан, 1961. - Б. 3-24; Шайхзода . Курсатилган асар. Б. 314. хакида сўз юритилади. Шунинг учун хам тазкирачилик соҳасининг бу каби ўзига яраша мураккаб жиҳатлари истаган шоир ва ижодкорнинг тазкира яратишига йул беравермаган. Алишер Навоийнинг "Мажолис ун-нафоис тазкирасидан ярим асрдан сўнггина "Туҳфайи Сомий'' (1550) номли тазкиранинг Ҳиротда шахзода Сом Мирзо ''Равзат ус-салотин" (1556) тазкирасининг шоҳ Тахмасб саройи шоири Фахрий Хиротий,"Музаккири ахбоб''тазкирасининг 1566 йили Бухорода махоратли сўз санъат кори ва хам ота, ҳам она томондан йирик рухоний, тасаввуфнинг йирик намояндалари хонадонидан чиккан вa Ҳукмдор Абдуллоҳхон Иккинчи саройининг "Малик уш шуаро''си Ҳасанхожа Нисорий томонидан яратилиши бежиз эмасди. Тазкирачилик тарихига назар ташласак бошка куплаб тазкиранависларнинг ҳам шоирликдан ташқари ижтимоий мавкеси баланд бўлганини кўрамиз: улар - e Ҳукмдор ёки дин олими, 25 тасаввуфда маълум мавқега эга хамда хукмдорлар ҳомийлиги остидаги ижодкорлар бўлишган. Тазкиранавис олдидаги талаблардан бирига доир мисолни Мутрибийнинг "Тазкират уш-шуаро "сида келтирилган Мутрибий ва унга замондош мулло Содик Болту суфи исмли тазкиранавис уртасида рўй берган вокеага доир маълумотда кўрамиз. Давлатнинг танга зарб килиш корхонаси мутасаддиси ва ҳисоб-китоб илмига доир рисолалар муаллифи ва руҳонийлар хонадонига мансуб мулло Содик Болту "Риёз уш-шуаро" номли тазкира ёзади. Тазкира билан танишган Мутрибий унинг камчиликларини танқид остига олади. Аммо бу танкид Содик Болтуга ёкмай, шу билан кўп йиллик бу икки дўст орасига бир умр совуклик тушади. Ёки тазкирачилик анъанасини ХХ асрнинг 60-йиллари ҳам муваффақият билан давом эттирган Пўлатжон Домулло Кайюмий фаолиятини олайлик. Қўқон хонлигидаги мирзолар хонадонидан етишиб чиккан тазкиранавис олим Пўлатжон Қайюмий ўзининг "Тазкирайи Кайюмий" асарида кўл остидаги маълумотлар тахлилига ўта масъулият ва жиддийлик, синчковлик билан ёндашиб, улар хакконийлигини исботлашда том маънодаги довюраклик намунасини хам курсатган. Тазкиранавис шоир Мухий ҳақидаги маълумотни ҳавола етаркан, бу камтар, беозор ва умрининг охирги даврини факирликда яшаб ўтказган ижодкорни узининг сахна асарларида оддий халқнинг синфий душманига айлантирган совет ёзувчиси Собир Абдулланинг бундай нохак ёндашувидан норозилигини билдиради ва бу таърифнинг демократ шоир Муқимийга душман қилиб кўрсатилган камбагал Мухийга тухмат эканини таъкидлайди. Пулатжон Кайюмий ўз тазкирасида Мукимийга хам, Мухийга хам таъриф бераркан, бу икки шоир ўртасидаги можаро ижтимоий-сиёсий даражада бўлмаганига ойдинлик киритиб,[42]бу билан тазкиранавис Ўзбекистон халк ёзувчиси Собир Абдулланинг шўролар мафкурасидан келиб чиккан гоявий карашларига кўркмасдан карши борди. Ушбу сатрлар муаллифи Пулатжон Қайюмийнинг ана шу каби 26 жасурона хакгуйлиги ва ўтмишда ижод қилган хукмдор табақа вакиллари ҳакидаги маълумотларни ўз тазкирасига киритгани сабабли "Тазкирайн Қаюмий"нинг шуролар даврида чоп этилмагани борасида фикр билдирган.[43] Хуллас, мазкур анъаналар асосида XVI аср иккинчи ярмида Ўрта Осиёда ҳам бир канча тазкиралар вужудга келди. Албатта, улар яратилишининг асосий сабаби, уша даврда катта бир адабий муҳитнинг вужудга келиши билан боглик бўлиб, шу аср биринчи ярмида яшаб, ижод этган шоирлар ҳақидаги маълумотларни қамраган Ҳасанхожа Нисорийнинг "Музаккири аҳбоби''дан кейинги тазкира асарлари яратилиши зарурати тугилган эди. 42.Кайюмов Пулотжон Домулла. Тазкирайи Кайюмий. - Тошкент: Алишер Навоий номидаги Давлат кутубхонаси, 3-жилд, 1998. - Б. 553-557.
27
28 Абдулхай Ҳабибийнинг "Нусхаҳойи хаттий 347, А.Нақавийнинг Тазкиранависийдар Ҳинду Покистон", эронлик Гулчин Маонийнинг "Тарихи тазкираҳойи форсий" асарида бу тазкиранинг қисқача тавсифи берилган. Нажиб Мойил Жиравий эса "Музаккири аҳбобининг илмий-танқидий матнини нашрга тайёрлашда "Мажмаъ ул-фузало"даги Хасанхожа Нисорийга оид маълумотлардан фойдаланган. Бирок шундай нодир асар ҳалигача тўлақонли органилмай ва нашр этилмай келаяпти. Иккинчи тазкирани 1580 йиллар атрофида Сайлий ахаллусли шоир ўз ватани Самаркандда ёза бошлаган. Бирок моддий кийинчилик сабабли йирик ҳажмдаги асарларини Самаркандда якунлаш имконига эга бўлмаган муаллиф ҳомий излаб, Кобулга бобурий Муҳаммад Ҳаким Мирзо бин Ҳумоюн подшоҳ ҳузурига йўл олган. Асар тугалланиши арафасида Сайлий вафот этган. Бу таз- иранавис ҳақидаги хабарни биз факат Мутрибийнинг Пускайи зебойи Жаҳонгир"ида учратамиз ва айтишимиз мумкинки, бу тазкира ҳам Бакоий асарига ўхшаб адабиёт- миг куп асрлик тарихи, жумладан, XVI аср иккинчи Эрмидаги маълумотларни ўз ичига олган. Сайлий тазкиранинг кейинги такдири хозирча илм аҳлига маълум эмас. Учинчи тазкира эса 1598-1601 йиллар орасида Мухаммад Содик Болту Самарқандий томонидан тартиб ерилган "Риёз уш-шуаро" номли асар ҳисобланади. Муаллиф бу асарнинг биринчи таҳририни дўсти Мутрибийнинг танкидий фикрларидан сўнг кайта ишлаб, тазкиранинг назм ва наср билан ёзилган иккинчи тахририни яратган⁵⁰. Мутрибий маълумотига караганда, "Риёз уш-шуаро"нинг ана шу тахрири 1605 йилгача ёзилиб, Мутрибий уни ҳам ўқиб чиққан⁵¹. Вохид Абдуллаев "Музаккир ал-асҳоб" муаллифи Малихо Бадеъ Самаркандий (туғ.1642) хабарига суяниб Мулло Содик "Риёз уш-шуаро”си ҳақида шундай фикр юритади: "Болту тахаллусли Мулло Содик Самаркандий "Риёз уш-шуаро" номли тазкира ёзиб, унда 29 Абдуллоххон ўлимидан (1598) то Нодирмуҳаммадхон ҳокимиятга кел- ганига (1642) қадар бўлган даврдаги ҳар бири ўз тахаллусига соҳиб подшохлар ва фозил кишилар, машойихлар ва амирлар, толиби илмлар ва олимлар, вазирлар ва шоирлар, хаттот ва китоб аҳли, санъаткорлар ва хунармандлар ҳақида сўз юритиб, уларни кўрганини, улардан эшитганини ёки улар билан мулоқотларини ёзган. Мана шундай бир муҳим манбадан бизни хабардор этган "Музаккир ал- асхоб"нинг ўзи 1692 йилда бунёд этилган⁵²''. Б.Валихужаев хам Мутрибий ўз дўсти Муҳаммад Содик Болту Суфи қаламига мансублигини айтган "Риёз уш-шуаро'' тазкирасини Малиҳо кўзда тутаётган Мулло Содикка нисбат беради⁵³. 50 Мутрибий. Тазкират уш-шуаро. Кулёзма. -В. 192 б. - 193 a 51 Мутрибий. Тазкират уш-шуаро. Кўлёзма. - В. 147 а.; Каримов у Адабиёти тожик дар асри XVI. - Душанбе: Дониш. 1985. – Б. 95. 52 Ўзбек адабиёти тарихи. 3-том. Тошкент: ФАН, 1978. - Б. 144-145. 53 Валихўжаев Б. Назаре ба таърихи адабиётшиносй дар Самарканд / Баъзе масъалаҳои филологияи тожик. - СамДУ асарлари янги серия, № 213. Самарканд, 1971. - Б.38 - 44. "Музаккирил асҳоб"даги мухтасаргина бу хабар эса аслида бор-йўғи куйидагича: "...кейинги тазкиранавислар жумласидан Муҳаммад Болту номли мулло Сомий Самаркандий Хон бин Убайдуллоҳхон [тахтга] чикиши замони бошидан то жаннатмакон хон Надр Муҳаммадхон бин Динмухаммадхоннинг [оламдан кетиш давригача ўтган шоирлар номини] ёзган бўлиб, у тула камровли ажойиб бир тупламдир⁵⁴". Куриниб турибдики, Малихо Самаркандийнинг бу маълумотномаси билан ҳозирги замон олимлари иктибоси ўртасида 30 анча фарк бор. Авваламбор, би Малихо мазкур тазкиранавис номини "Муҳаммад Болту Сомий Самаркандий" шаклида тилга олиб, унинг асари номини келтирмаган. Қолаверса, Малихо гапига карасак,бу тазкира маълумотлари кайсидир "Хон бин Убайдуллоххон" давридан бошланар экан. Агар бу хон Абдулазиз (ваф.1551) бин Убайдуллоҳхон бўлса, тазкирадаги маълумотлар то Надр Мухаммадхонгача кечган 100 йиллик ёки Абдулмуминхон (ваф. 1598 йил августи) бин Абдуллоххон замонидан хисобласак, 50 йиллик даврни камраган бўлади. Бу бизга Мухаммад Болту Сомий номли тазкиранависнинг 1650 йилларгача яшагани хулосасини беради. Мутрибий 1625-1628 йиллар орасида ёзиб тугатган "Нусхайи зебойи Жаҳонгир" тазкирасида тенгдоши Мухаммад Содик Болту Сўфи хакида биронта маълумот бермай, факат "Тазкират уш-шуаро"дагина (1605) Муҳаммад Содик Болту ва унинг "Риёз уш-шуаро”си ҳақида гапириб утган⁵⁵. 54 Малихо Балет Самаркандий. Музаккир ал-асхоб. У ФАШИ, К 58.-B. 8 a. 55 Мутрибий. Тазкират уш-шуаро. Курсатилган кулёзма. - В.192б-193б. 56 "Мутрибий. Тазкират уш-шуаро Курсатилган қўлёзма. - В. 147 a. Малихо Самаркандий ё 1650 йиллари тирик бўлган бошка тазкиранавис (яъни Мухаммад Болту Сомий Самаркан- дий) ва унинг номи бизга номаълум тазкирасини кўзда тутган ёки муаллиф "Музаккир ал-асхоб" тузилишидан юз йил бурун ўз тазкирасини яратган Мухаммад Содик Болту Суфи Самарқандийнинг мазкур тазкирасини кур- масдан бу асар ва унинг муаллифи хакида фикр юритган. Шунингдек, Ҳасанхожа Нисорий тазкиранавислигини эс- 31 латган Малихо Самаркандий негадир машхур тазкира- навис Мутрибий ва унинг тазкиралари хакида хабар бермайди. Тўртинчи тазкира Абдуллоҳхон Иккинчи давлатининг йирик арбоби амиру-л-умаро Кулбобо Кукалтош томо- нидан яратилган. "Муҳиббий" тахаллуси билан ўзбек, форс-тожик тилида шеърлар ёзган бу амалдор уз таз- кирасини Алишер Навоийнинг "Мажолис ун-нафоиси услубида ўзбек тилида ёзишга киришган. Бу ҳақдаги ягона маълумот ҳам Мутрибий қаламига мансуб бўлиб, тазкиранавис "Нусхайи зебойи Жаҳонгир"да ёзишича, Абдулмўъмин бин Абдуллоҳхон томонидан 1598 йили ёзида катл этилган Муҳиббий тазкираси унинг ўлимидан сўнг изсиз йуколган. (57 Мутрибий. Нусхайи зебойи Жаҳонгир. Кўлёзма. -В. 99 a.) Хулоса килиб айтганда, Навоийнинг "Мажолис ун- нафоис" тазкирасига эргашиб ёзилган Нисорийнинг "Му- заккири ахбоб" асари Ўрта Осиёда ана шундай тазкиралар яратилишига замин яратиб, ундан кейинги ярим аср давомида юкорида тилга олганимиз муаллифлар тазки- ралари вужудга келган. Бу факт бизга XVI аср иккинчи ярмида Урта Осиёда адабий жараён кучайиши муно- сабати билан тазкиранавислик соҳаси ҳам ривожлангани ва бир вакт ичида бир неча тазкиранавис ўз асарларини яратиб, тазкиранавислар сафи кенгайганини кўрсатади. Гарчи улардан учтаси хозиргача топилмаган бўлса-да, Бакоий Бухорий-Андижонийнинг "Мажмаъ ул-фузало" ваМутрибийнинг "Тазкират уш-шуаро” асари ҳам бизгача уша давр адабий хаёти нафасини олиб келган тазкиралар саналиб, улар маълумотларини ўрганиш ва чоп этиш имкони мавжуддир. Мутрибий тазкиралари маълумотлари тахлилига киришишдан олдин ўз даврининг етук шоири, истеъдодли адабиётшуноси сифатида танилган бу муаллиф ҳаёт йули ва шеърий меросига ҳам назар ташлашимизга тўғри келади. 32 Мутрибийнинг ҳаёт йули Мутрибийнинг ҳаёт йўли ва адабий фаолияти хакида кейинги давр олимлари кўплаб фикрлар билдирганига карамай, бу шоир ва тазкиранавис биографияси мавжуд материаллар асосида махсус ва тўлик ўрганилган эмас. Айникса, бу борада мутрибий биографиясига доир талай маълумотларни ўз ичига олувчи "Нусхайи зебойи Жахонгир" материаллари деярлик тадкик доирасига тор- тилмаган. Олимлар Мутрибий биографиясини ўрганишда айрим камчиликларга ҳам йўл кўйганлар ва ҳалигача бу чалкашликлар бартараф этилмай келмокда. Шу сабабли тазкиранавис биографиясига оид мавжуд маълумотларни тахлилдан утказиб, яна бир карра Мутрибий ҳаёти ва адабий фаолияти хусусида сўз юритиш зарурати вужудга келган. Шоир ва адабиётшунос Мутрибий таржимаи ҳолига доир маълумотлар асосан унинг ўз тазкира хамда шеър- ларида кайд этилган. Мутрибий асарларидан иктибослар килган ёки улар хакида фикр билдирган тазкиранависга ммондош ва кейинги асрлар муаллифлари асарлари, шунингдек, катологларда Мутрибий биографиясига оид маьлумотлар учрамайди. Масалан, ХІХ аср охири - ХХ аср бошларида яратилган "Номайн хусравон", "Радойиф ул-ашъор", "Намунайи адабиёти тожик" каби тазкираларда Мутрибийнинг XVI-XVII асрларда яшаганидан булак биографик маълумот кайд этилмаган. ХХ аср 50-йиллари ва 70-йиллари охирида Абдугани Мирзоев, Воҳид Абдуллаев, Ботир Валахўжаев, Рахим Мукимов, Усмон Каримов, Буривой Ахмедов каби олимлар томонидан амалга ошган тадкикотларда эса Мутрибий тугилган йил, унинг оилавий ахволи, иккита фарзанди номи, ўзлаштирган илм ва санъат сохалари турлари, устозлари, Мутрибийнинг Балх, Бадахшонга сафари хамда Ҳиндистонга сафари давомида Жаҳонгир подшох билан учрашуви 33 тафсилотлари борасида фикрлар билдирилган эса-да, уларда анча чалкашликлар юзага келган хамда "Нусхайи зебойи Жаҳонгир" маълумотлари бу каби изланишга кам жалб этилган. Ушбу сатрлар муаллифи ҳам бу борада айрим тадкикотларни амалга ошириб, уларни илмий-оммабоп маколалар орқали жамоатчиликка маълум килди. Бирок мавзунинг чукур ва атрофлича илмий тахлили биринчи бор ушбу илмий ишимиз оркали амалга ошмокда. Таржимаи ҳол соҳасида, табиийки биринчи навбатда, илм аҳлини кизиктирган нарса шоирнинг исми ҳисобланади. Мутрибий тазкиралари ёки шеърий қасида, газал каби асарларининг ҳеч бирида ўз исми ва отаси, амакиси ёки онаси исмини тилга олмаган. Бу борада факат Улугбек Мирзо замонасида яшаган бобокалонини Хўжа Авлиёий лакаби (⁵⁸ ) билан ва бобоси исмини Малик Арғун (⁵⁹ ), онасининг отасини Басирий(⁶⁰ ) тахаллуси билан ва ўғилларининг исмларини Муҳаммад Али,(⁶¹) Шоҳ Алиб тарзида тилга олади. Мутрибийнинг исми ҳақидаги фикрларни илк мартаба Воҳид Абдуллаев ва Ботир Валихўжаев илгари суриб, 58. Нусхайи зебойи Жаҳонгир. Қўлёзма. - В. 113 а. - 113 6.) билан ва бобоси исмини Малик Арғун (⁵⁹Нусхайи зебойи Жаҳонгир. Кулёзма. - В. 223 б. 59.Нусхайи зебойи Жаҳонгир. Кулёзма. - В. 223 б. 60.Нусхайи зебойи Жахонгир. Кўлёзма. - В. 211 а 61. Нусхайи зебойи Жахонгир. Кўлёзма. - В. 174 а шоир исмини "Султон Муҳаммад" шаклида илмий жамоатчиликка эълон килдилар. Улар бундай хулосага самаркандлик олим Т.Саидқуловнинг шахсий кутубхонасида сакланувчи бир қўлёзма китоб охирида котиб номи "Султон Муҳаммад Ноий Мутрибий 34 Самаркандий" дея кайд этилганидан келганлар. Олимлар фикрича, бунга Мутрибийнинг ўз даврида Бухорода бир неча китобларни кучириб ёзгани ва мазкур топилдик қўлёзма эса айнан XVI асрда Бухорода кўчирилгани ва унинг ЎзРФА ШИ кулёзмалар фондида сакланаётган 2253 рақамли "Тазкират уш-шуаро" хати ва когози билан бир хиллиги далил бўлган. (⁶² ). Дарҳақиқат, Мутрибий "Тазкират уш-шуаро” сининг хозирча кенг жамоатчиликка маълум дунёда ягона шу нусхаси муаллиф кўли билан битилган кўлёзма ҳисобланади. Мутрибий тазкираларида ўзининг най чалишда махоратли бўлганини хам кайта-кайта эслатиб ўтади. Саййид Али Музжоний эса "Нусхайи зебоии Жаҳонгир"нинг Кум (Эрон) нашрига ёзган мухтасар Кириш сўзида ҳеч бир далил ва фактга суянмасдан Мутрибий номини "Султон Муҳаммад" шаклида тилга олади.(⁶³ ) "Тазкират уш-шуаро"ни 1999 йили Эронда чоп эттирган тожикистонлик олим Аскар Жонфидо ва эронлик Али Рафиьи Аъло Марвдаштий ҳам Мутрибий исмини тугридан-тўғри "Султон Муҳаммад Мутрибий" деб кетади. Ҳатто шу нашрга каттагина кириш сўзи ва изохлар ёзиб, тазкира маълумотлари таҳлилига ҳам кисман кул урган А.Марвдаштий тазкиранавис биографиясига багишланган кисмда Мутрибийнинг ўз бобоси исмини "Малик Аргун" шаклида кўрсатгани асосида Мутрибийнинг мўғул ҳукмдори Малик Султон Аргунхон (ваф. 1291) авлодига мансублигини уқтириб, ҳозирги 62. Абдуллаев В., Валихўжаев Б. Мутрибий ҳақида янги маълумотлар // Ўзбек тили ва адабиёти. - Тошкент, 1978. - №4. - Б. 25-29 63. Мутрибий самарқандий. Нусхайи зебойи Жахонгир. Курсатилган нашр. 35
Мутрибий исми борасида шуни айтиш лозимки, афсуски, В.Абдуллаев, Б.Валихужаевнинг бир кулёзмага хос китобат хусусияти ва ундаги "Султон Мухаммад Ноий Мутрибий Самаркандий" шаклидаги ёзувлардан чикарган хулосаларини тасдикловчи ашёвий далил- мазкур кулёзма тасвири кенг илмий жамоатчилик назарига хавола этилмади, аникроги, махсус мутахассис текширувидан утказилмаган. Колаверса, гарчи куйидаги фикримиз етарли далил хисобланмаса-да, Мутрибийнинг бир неча уринларда Султон Мухаммад исмли шоирлар номини зикр эта туриб ( масалан, шоир Нозимий Миёнколийнинг исми Султон Мухаммад булган), уларни, халк урф-одати таомилида расм булган коида буйича "отдошим" деб атамайди. Шунинг учун Мутрибий исмини "Султон Мухаммад" тарзида кулланишдан олдин, бу борада яна изланиш олиб бориш лозим булади. Мутрибий "Нусхайи Зебойи Жахонгир" мукаддимасида узининг "ватани Бухородан Хиндга сафарга чиккани" хусусида ёзади. Садриддин Айний хам "Намунайи адабиёти тожик"да Мутрибий 36 нисбасини "Бухорий" тарзида беради.Шунга кура айрим олимлар Мутрибий ватанини Бухоро деб курсатганлар. Али Марвдаштий бу фикрнинг хатолигига тухтаб, Мутрибий уз тазкираларида Самарканддан еканини куплаб уринларда жуда аник килиб курсатгани буйича бу масалада бахсга хожат йуклигини таькидлайди. Бизнингча, Мутрибийнинг узини "Бухородан" дейишига сабаб шундаки, у Хиндистонга аштархоний Имомкулихон хукм сураётган Турон мамлакати пойтахти Бухородан шу хон топшириги билан сафарга чикади. Табиийки, чет элларда мусофир кайси давлатдан келганини билдириш учун дастлаб уша мамлакат пойтахти тилга олинади. Мутрибий тугилган сана тугрисидаги фикрлар хам хилма-хилдир.Бу хакдаги илк хабар " Нусхайи зебойи Жахонгир" тазкирасига илова килинган Жахонгир подшохнинг "Тазкирайи Жахонгир" ва тазкиранинг Хотима кисмидаги Мутрибийнинг шу подшох билан мулокотлари баёнини Покистонда " Хотироти Мутрибий" номи остида нашр эттирган Абдулгани Мирзоев тадкикотига тааллукли булиб, унда Мутрибийнинг хижрий 996 (1559) йили Самаркандда таваллуд топгани айтилган. В.Абдуллаев, Б.Валихўжаев "Мутрибий ҳақида янги маълумотлар" мақоласида Мутрибийнинг 1559 йил 20 мартида тугилганини қайд этадилар (Ўзбек тили ва адабиёти. 1978. - № 4) Б.Ахмедов "Нусхайи зебоии Жаҳонгир"нинг Эронда 1998 йили чоп этилиши муносабати билан ёзган мако- ласида мутрибийнинг Жаҳонгир подшох билан биринчи мулокоти санасини 1625 йил 9 декабри шаклида кур- сатади (Мулоқот. 2000. № 3). Мутрибий ёзишича, у Жаҳонгир подшох билан Лохурдаги саройда 1036 йил 19 рабиъ ал-аввалида (1626 йил 9 декабри) учрашган ва шу куниси роппа-роса 70 ёшга тўлган". Бундан эса биз Мутрибийнинг 1556 йил 9 декабр куни таваллуд топганини билиб оламиз (Афсуски, 37 А.Мирзоев ва номини тилга олганимиз ўзбек олимлари хатоси Мутрибий ҳақида фикр юритган кейинги муаллифлар томонидан ҳам тез-тез такрорланиб турди. Бундай ҳолни Мутрибий ҳаёти ва ижоди масаласини ўрганган ўзбек академиги Б.Аҳмедов 72, тожик олими Усмон Каримов 3 ва Усмон Назиров ", эронлик бир катор, 73 74 жумладан, Мутрибий "Тазкират уш-шуаро”сининг Тех- рон нашрига кириш сўзи ёзган, Али Марвдаштий ва асар- ни шу нашрга тайёрлаган тожик олими Асгар Жонфидо кабилар фикрларида кўрамиз). Россиялик ёш тарихчи олим Б.В.Норик 2006 йили ҲИМОЯ килган номзодлик диссертациясида "Тарихи Жаҳонгир"нинг ҳали илмий муомалага кирмагани, ҳатто бу асар хакида биронта макола чоп этилмагани ҳақида гапиради. Демак, россиялик бу тадкикотчи "Нусхайи лебойи Жаҳонгир" тазкирасининг 1998 йилги Кум (Эрон) нашридан мутлако бехабар бўлган. Тазкиранависнинг аждод ва авлоди ҳақидаги мавжуд маълумотлар ҳам замондош олимларимиз томонидан кам ўрганилган. Масалан, А.Мирзоев, Б.Аҳмедов "Нусхайи зебойи Жаҳонгир" тазкирасининг "Хотима" қисми маълу- мотларига суяниб, Мутрибийнинг 100 ёш умр курган бо- боси Малик Аргун ва она томондан шоир буваси Басирий бўлгани ҳамда тазкиранавис оила аъзолари 20 нафар кишини ташкил этгани Нусхайи зебоии Жаҳонгир. Кўлёзма. - В. 192 а Ахмедов Б. Историко-географическая литература Средней Азии ХУІ-ХУІІ вв. - Ташкент: Фан, 1985; Ахмедов Б. Тарихдан сабоклар. Тошкент: Укитувчи, 1994. - Б. 228; Ахмедов Б // Мутриби и его антологии / Сборник: Из истории культурных связей народов Средней Азии и Индии. Ташкент: Фан, 1986. - С.33-44. 73 Каримов У. Адабиёти тожик дар асри XVI. - Душанбе: 1985.-Б87-107 74 Назиров У. Чанд сатри парешон // Садойи Шарк. 1981. - № 5. -С108 38 учун 1612 йили Ҳиндистонга бора олмагани каби фикрларни билдирганлар 7. Асгар Жон- фидо, Али Марвдаштий ҳам "Тазкират уш-шуаро”нинг Техрон нашри Сўзбошисида шу фикрларни такрорлашдан нарига ўтмаганлар. А.Мирзоев Покистонда чоп эттирган "Хотироти Мутрибий"даги Кириш сўзида Мутрибийнинг икки нафар ўғли билан 1622 йили (?) Балх, Бадахшон, Толикон, Кундузга сафар қилиб қайтганини ҳам кўшимча килади. Шу ўринда бир фактни эслатиб ўтишга тўғри келади. Мутрибийнинг мазкур саёҳати "Нусхайи зебойи Жаҳонгир"нинг сўнг илова қилинган Хотима-мулоқот ва хотира кисмида эмас, балки шу тазкира таркибида келган. Демак, А.Мирзоев қўлида "Нусхайи зебойи Жаҳон- гир"нинг тўлиқ нусхаси мавжуд бўлгани холда академик олим унинг мутрибий биографиясига доир бошқа маъ- лумотларини ўз тадқиқоти доирасига тортмаган. Бунга Н.Сайфиев шу асар маълумоти асосида тарихчи Ҳофиз Таниш Бухорийнинг 1590-1598 йиллар орасида вафот этиб кетгани, 1640 йиллари Имомқулихонга атаб асар 76 .Хотироти Мутрибий. - Карочи:- С. 4.: Ахмедов Б. История географическая литература Средней Азии XVI - XVIII вв. - Таш Фан, 1985.-С. 66. 77.Хотироти Мутрибий. Курсатилган нашр. - Б. 4-5. ёзган Нахлний эса бошқа шоир эканини А.Мирзоев ку- лидаги нусхадан фойдаланиб, аниклагани ва шу нусхадан ("Тарихи Жаҳонгирий" номи остида) тожик адабиёт- шуноси У.Каримов ҳам фойдалангани гувохлик беради (78). Энг кейинги тадкикот муаллифи Ф.Акрамов ҳам мазкур муаллифлар фикридан бошка янгилик кўшмаган (79). 39 Хуллас, Мутрибий биографиясига доир бу борадаги тадкикотлар натижаси ана шулардан иборат бўлиб, ушбу илмий ишимизда мавжуд маълумотлар асосида мазкур масалаларга хам аниклик киритиб ўтамиз. Мутрибий "Нусхайи зебойи Жаҳонгир"да отаси хикояси буйича, Хўжа Авлиёий лақаби билан танилган бобокалони Улуғбек Мирзо саройидаги хос ибодатгох мутассаддийси бўлгани ҳақида хабар беради (кўлёзма, 113 а,б.). Демак, бундан тазкиранавис оиласи катта бўғинининг темурийлар даврида Самарқандда яшаб, аждодларининг давлат хизматида қатнашиб келгани фактини билиб оламиз. Яна Мутрибий ҳикояларидан билишимизча, бобоси номи Малик Аргун бўлиб, 100 ёш умр кўрган (80), она томондан буваси эса тугма бутов кур киши бўлган ва Басирий тахаллуси билан шеърлар битган. Басирий газалларини, асосан, тушида яратар, уйгонгач эса шу тўқиганларини қизи, яъни Мутрибийнинг онасига айтиб ёздирар экан (81). Бундан яна куринадики, тазкиранавис- нинг онаси ҳам ўқимишли аёл бўлган. Мутрибийга отаси ва амакиси сўзлаб берган ҳикоя- лардан маълум бўлишича, уларнинг иккаласи ҳам зиёли одамлар бўлиб, шайбоний Абдуллатиф ва Абу Саид бин Кучкунчихон маданият ҳамда шеърият аҳли иштирокида утказиб турган йигин, мушоараларда фаол катнаш- ганлар (82). Мутрибий Муҳаммад Али ва Шоҳ Али исмли фар- зандлари ҳақида ҳам маълумот беради. Улар отасининг 1624-1625 йилги Балх, Бадахшон, Толикон, Давлатобод, Кундуз вилоятларига қилган сафарида ҳамроҳлик қи- лишган. Мутрибийнинг бу ўғиллари ҳам яхшигина шоир булиб "Нусхайи зебойи Жаҳонгир"да Голиб, Маъюс та- халлуси билан шеър ёзган бу фарзандлар шеърларидан намуналар келтирилган (83). Тазкиранависнинг кенжа ўғли Шох Али Мутрибийнинг дўсти шоир Ашкий Самар- кандийнинг куёви бўлган 40 (84). Муҳаммад Али отаси билан Ҳиндистонга ҳам сафар қилган (85). Мутрибий оиласининг 1612 йили эмас, балки Жахонгир билан учрашган 1626 йилда 20 нафардан иборат (86) лигини айтади. Мутрибий "Тазкират уш-шуаро”да ёзишича, у кичик ёшидан савод мактабга борган (87) ва кейин ўрта таълим берувчи мадрасага катнаган (88). Мутрибий мадра- сада машхур олим Исматуллоҳ Охунддан Жомийнинг араб тили грамматикасига доир "Фавойиди Зиёия" шарх- рисоласи, Саъдиддин Тафтазонийнинг диний-арабий назмларни ўрганишга оид илми баён, илми маоний ва илми бадиий соҳаларини ўз ичига олган "Мутаввал" ки- тоби, "Шамсия" номли илмий шарҳи, Марғинонийнинг шариат конунлари бўйича ёзилган "Ҳидоя", шунингдек, "Мишкот" хамда Фикх сохасига оид илмларни ўрганади (89). Муаллиф устози Исматуллоҳ Охунддан қайси илм масканида таълим олганини аник ёзмаган. "Абдуллох- (78 Сайфиев Н. нахлин Бухорой. Гулшани адаб. 4. - Душанбе: Дониш, 1977. - Б. 153; Каримов У. Адабиёти тожик дар асри ХVI - Душанбе: Дониш, 1985. – Б. 208. 79 Акрамов Ф. Курсатилган диссертация. 80 Нусхайи зебоии Жахонгир. Кулёзма - В. 2236. 81 Нусхайи зебоии Жахонгир. Қўлёзма. -В. 211а 82 Нусхайи зебоии Жаҳонгир. Кўлёзма. -В. 2056. 83 Нусхайи зебоии Жаҳонгир. Кўлёзма. - В. 1736-1746 84 Нусхайн зебойи Жахонгир. Кўлёзма. - В. 146а. 85 Нусхайн зебоии Жаҳонгир. Кўлёзма. - В. 196а. 86 Нусхайн зебойи Жаҳонгир. Кўлёзма. -В. 2416. 41 87 Тазкират уш-шуаро. Кўлёзма. В. 1806. 88 Нусхайн зебоии Жаҳонгир. Кўлёзма. - В. 726. 89 Мутрибий. Тазкират уш-шуаро. Кулёзма. В. 376). географияга оид маълумотларни ўрни ўрни билан баён килиб боришига караганда, тазкиранавис ёшлигида бу фанни хам Самарқанддаги Улугбек мадрасасида яхши Узлаштирган. Мутрибий ўрта яшарлик пайтлари хам илм- фан сохаларини ўрганишда давом этган. У 1582-1584 йиллари Бухородаги Абдуллоҳхон мадрасасида Эрондан Уша йиллари шогирди Юсуф Қорабоғий билан келиб, фалсафа буйича дарслар берган " олим Мирзожон Шерозий сабокларини олади 10 Мутрибий Бухорода Ҳасанхожа Нисорийдан аруз фани 101 буйича махсус таълим олади. Тазкиранавис бу хакдаги маьлумотларини хар икки тазкирасининг бо-шидан охиригача хавола этган. Унинг Нисорий хузурида билим олгани фактини "Тазкират уш-шуаро" асари хабар-ларига суяниб курсатган тадкикотчилар бу даврнинг кай-си саналарга тугри келишини айтмаганлар. Аммо бу маса- лага хам аниклик киритиш мумкин. Чунки Мутрибий Ни- сории хузурида пайти руй берган айрим вокеалар йилини хам кайд этиб кетган. Масалан, хоразмлик султон Муҳам- мад Раҳим Раҳимий ҳижрий 998 (1590 ) йили ўзи ёзган "Лайли ва Мажнун" китобини Нисорийга совга сифатида юборган. Ҳиндистонлик Файзий Даканий узининг "малик уш-шуаро лик мансабига эришгани хусусида Ни- сорийга мактуб битган ва Мутрибий Ҳиндистондан сав- догарлар олиб келган бу хатни шахсан устозига ўкиб берган Мазкур Раҳимийнинг Абдуллоҳхон томонидан Хоразмда хибсга олиниб, Согарыда катл этилгани хабари Нисорийга етиб келган ва Нисорий бундан каттик изтироб и Мутрибия. Тазкират уш-шуаро Кулёзма. - В. 65л. "Ҳофиз Таниш Бухорий. Абдуллоҳнома. 2-жилд. - Тошкент: Шарк НМК, 2000. - Б. 138-142. 301 Мутрибия. Нускаяи забони Жаҳонгир. Кўлёзма. В. 28а. Мутрибия. Тазкират уш-шуаро. Кулёзма. - В. 152-1616 Нусхаи зебоии Жаҳонгир. Кулёзма. В. 936 956. Мутрибий. Тазкират уш-шуаро. Кулёзма. -В. 26-28 б. Нусхайн зебои Жаҳонгир. Кўлёзма. - В. 156-176. 41
чеккан пайтда Мутрибий устози Нисорий ёнида бўлган 104. Биламизки, Файзий Даканий "малик уш-шуаро”лик ман- сабига 1588 - 1589 йили эришган 105, Абдуллоххон Ик- . кинчи эса Хоразмга 1594 йил бошида юриш килиб, Хоразмлик султонларни алдов билан Вазир ва Ҳазорасп калтасида кулга тушириб, ҳибсга олган 106 Кейин Рахимий ва қариндошларини Согаржга келтириб, ўша йил эрта баҳорида катл этишган107.
104. Нусхайн зебоии Жаҳонгир. Кўлёзма. - В. 91-92а. 105.Алиев Г. Темы и сюжеты Низами в литературах народовВостока. - М.: Наука, 1985. - С. 214. 10 106.Абулғози. Шажарайи турк. Тошкент: Чулпон, 1992. - Б. 151-154. 107 Абулғози. Шажарайн турк. Тошкент: Чўлпон, 1992. - Б. 154; Нусхайи зебоии Жаҳонгир. Кулёзма. - В. 90а-92а. 10 Мутрибий. Тазкират уш-шуаро. Кулёзма. - В. 296-37а. 42 йил давомида най чалиш сирларини ўрганади 10. Турли даврларда Камолиддин Ҳофиздан қонун, сетор, доира ва найда чалинадиган 110 хамда 111 Юмлий Миёнколий 1, Зирихий Туркистонийдан ўн икки макомнинг яна бир нечта катта куйларини ўзлаштиради 12. Мутрибий мусика санъатининг илмий ва амалий соҳаларини етук даражада билган мутахассис олим сифатида тазкираларида муси- канинг назарий томонлари хусусида фикр билдиради ҳамда ўнлаб машҳур мусиқачилар ижросига баҳо бериб ўтади. Ўзининг мусикадаги ижрочилик фаолияти ҳақида ҳам маълумотлар беради. У йигитлик ёшида мулло Пайравий уйида бир неча соат давомида найда бир нечта 113 куйни тухтовсиз равишда чалгани, қарилик пайти Жахонгир саройида эса дойрада Али Дуст Ноий яратган куйлардан бир нечтасини бир нафасда ижро этганига 114. караганда, Мутрибийнинг бу соҳада болаликдан суяги котгани аён булади. Мутрибий хуснихат ва китобат санъатига доир тазҳиб когозга олтин суви югуртириш каби соҳаларни ҳам яхши билган. Ўзининг хабарига кўра, Файзий Даканий, Урфий, Фузулий ва бошка шоирлар асарларидан ўнлаб нусхалар кучириб ёзган ва уларнинг лавх, тазҳиб каби китобат ишларини ҳам амалга ошириб, шунинг оркасидан тирикчилик қилган 15. Мутрибий хабарига кўра, унинг бу сохадаги устозларидан бири Рустам Наккош номли му- саввир булган. Академик А.Семёнов таҳрири остида чоп этилган ЎзРФА ШИ кўлёзмалар фондидаги асарлар 109.Мутрибий. Тазкират уш-шуаро. Кўлёзма. В. 586-606 110. Мутрибий. Нусхайн зебойи Жаҳонгир. Кўлёзма. В. 33а-336. III Мутрибий. Тазкират уш-шуаро. Кулёзма. - В. 123а-126а. 112. Мутрибий. Тазкират уш-шуаро. Кўлёзма. - В. 108а. 113 Мутрибий. Тазкират уш-шуаро. Кулёзма. В. 60а. 114.Мутрибий. Нусхайн зебойи Жаҳонгир. Кўлёзма. - B. 214а- 2146. 115 .Мутрибий. Нусхайи зебойн Жаҳонгир. Кўлёзма. В. 17а.,18 a-19a. 116 Мутрибий. Тазкират уш-шуаро. Кўлёзма. -В. 2046. 43 католигида "Тазкират уш-шуаро"нинг 2253 ракамли ягона нусхаси хаттоти муаллифнинг ўзи экани кайд килинади 17 Аскар Жонфидо тадкикотига караганда, Мутрибий хати билан кучирилган Файзий Даканий девони, Нисорий "Музаккири аҳбобининг бир нусхаси ҳам бизгача етиб келиб, хозир Тожикистон ФА ШИ қўлёзмалар хазинасида сакланар экан 118 Айтганимиздек, Мутрибий 12-15 яшарлик пайти уз шеърларини Абу Муҳаммад Даҳбедий (Аминий) назари- дан утказган. Тазкирада келган форс тилидаги бу пухта шеър ва Мутрибийнинг ўша даврда бир нечта арабча газалларни хам ёддан билиши 1 19, , унинг 6-7 ёшдан шеър ёза бошлаганини англатади. Мутрибий ҳижрий 983 (1573) йили Балхда амир Кулбобо Кукалтош саройида таникли шоир Жоний Кобулий билан учрашиб, унга ўз шеърла- рин укиб беради" и 120. У шоир Ҳофиз Мукимий Бустон- хоний Самаркандий маслаҳатига кўра аруз ва кофия фанини яхши ўрганиш учун бир неча йил давомида Ҳасанхожа Нисорийдан аруз ва кофия бўйича таълим слади T Мутрибийнинг Аминий, Жоний Кобулий ва Мукимийга ўкиб берган шеърлари ҳам тазкираларида кел- тирилган бўлиб, улар анча етук газаллардир. Мутрибий устози Нисорийдан шеърнинг мазкур соҳаларини ҳам ўрганиб, умри давомида уни бошқаларга ҳам ўргатади ва тазкираларида ўнлаб бундай шогирдлари ҳақида маълумотлар беради. Мутрибий билимли киши бўлгани учун шайбоний ва аштархонийлар даврида давлат ишларига жалб этилиб, Самарканд ҳокимлари Ҳожибий Отолик Дўрмон 12, амир 117.СВР АН УзССР, 1952. Т.1. -С. 130-131. 118.Мутрибий. Тазкират уш-шуаро. Теҳрон: Мероси мактуб,1999.-Б. 117. 119.Мутрибий. Тазкират уш-шуаро. Кулёзма. -В. 296-37а. 120. Мутрибий. Тазкират уш-шуаро. Кулёзма. - В. 67-686. 121.Мутрибий. Тазкират уш-шуаро Кулёзма. - В. 1426-1436. 122. Мутрибий. Тазкират уш шуаро Кулёзма. - В. 109-1126. 44
Мутрибий ким ҳузурида қайси иш ва мансабда бўл- ганини ёзса-да, саналарни аник кайд этишда изчил эмас. Шунинг учун Мутрибий фаолиятининг мазкур қиррала- рини ёритган олимларимиз бундай аникликка батафсил киришмаганлар. Мутрибийнинг аштархонийлар давлати- даги фаолияти ҳақида эса деярлик фикр билдирилмаган. Масалан, Б.Ахмедов факат Мутрибийнинг 1612 йилгача Самаркандда яшагани, узок вақт ҳоким Ҳожибий Кушчи хизматида, сўнг Боқи Муҳаммадхон аштархоний саройи- 132 да бўлганини тахмин қилади. Шунинг учун бу маса- лани хам ойдинлаштириш лозим. Мутрибий ёзишича, у Ҳожибий Оталик Қушчи хизматида турган пайти 123 Мутрибий. Нусхаи зебойи Жахонгир. Кўлёзма. В. 20а-206 124 Мутрибий. Тазкират уш-шуаро. Кулёзма. В. 1326 ; 125Нусхайн зебоии Жахонгир. Кўлёзма. В. 1306-132a 126 Нусхайн зебоии Жаҳонгир. Кўлёзма. -В. 206. 127 Нусхайн зебоии Жаҳонгир. Кўлёзма. - В. 956. Нусхайн зебоии Жаҳонгир. Кулёзма. В. 1616, 167-168a. 128 Нусхайн зебоии Жаҳонгир. Кўлёзма - В. 956-96п. 129 Мутрибия. Тазкират уш-шуаро. Кулёзма. - В. 67а. 150 130 Нусхайн зебоии Жаҳонгир. Кулёзма - В. 1676. 131 Нусхани зебоии Жаҳонгир. Кулёзма В. 1616, 162а, 179а, 197а, 132 Ахмедов Б. Тарихдан сабоклар. - Тошкент: Ўкитувчи, 1994. -Б.279 45 "Тазкират уш-шуаро"ни ёзиш билан машгул бўлиб, ҳоким олдига ишга катнаб юрганига ўшанда бир йил тўлган" 133 экан. Мутрибий бу тазкирасини бошидан охиригача берган маълумотидан аёнки, асар ҳижрий 1013-1014 йил- лари мобайнида ёзилган. Аммо китобнинг Ҳошимий Ахрорий Мазорийга бағишланган кисмида, бу хожа Ахрор авлоди хали тазкиранинг у хакдаги маълумотлари ёзиб 134 тамомланмасдан бурун вафот этгани Мутрибийнинг Оталик кушчи хизматида пайти бу хабар маълум бўлгани Хусусида ёзади. Мутрибий шу муносабат билан битган марсияси ичидаги таърихдан Ҳошимий вафот қилган 1012 йил 14 рабиъ ал-аввал (1603 йил 11 август) санаси чикиши тугрисида ҳам айтиб ўтади 135 Демак, Мутрибий Самарқанд ҳокими Оталик Кушчи хизматига 1602 йил июлида кирган (Оталик кушчи 1605 йил охирида Вали Муҳаммадхон аштархоний томонидан ўлдирилган ва Мутрибий тазкирасини Вали Муҳаммад- 136 хонга 1605 йил июл-августида такдим этган). Кўрина- дики, Мутрибий Оталик Қушчи хизматида 1602 йил июлидан Вали Муҳаммадхон тахтга ўтирган 1605 йил июлигача турган. Мутрибий Бухорода Кулбобо Кукалтош уйида ҳибсда турган 10 яшарлик бадахшонлик темурий Муҳаммад Замон Мирзо ёнида мураббий сифатида хизматда бўлган. Бу топшириқни Кулбобо Кукалтош буйруги билан бажар- тан 137 Бу бадахшонлик султон Абдуллоҳхоннинг 1584 йил баҳорида Бадахшонга юриши пайти Кулобда асир олиниб, аввал Балхга, бироз муддатдан сўнг эса Бухорога келтирилади ва 1589 йилда озод килиниб, Ҳиндистонга 133. Мутрибий. Тазкират уш-шувро. Кулёзма. В. 132б-135а. 134.Мутрибия. Тазкират уш-шуаро. Кўлёзма - В. 85б-90а. 135.Мутрибий. Тазкират уш-шуаро. Кулёзма. - В. 133а; Нусхайн зебоии Жахонгир. Кўрсатилган қўлёзма. - В. 131б. 136 Мутрибий. Нусхайн зебойи Жаҳонгир. Кулёзма. В. 1336. 127 Мутрибий. Тазкират уш-шуаро. Кулёзма. - В. 17а. 46
"Нусхайн зебойи Жаҳонгир"да Мутрибийнинг 1612- 1625 йиллари Имомқулихон хизмати вазифаларини бажа- 141 риб юргани хакида ҳам бир неча ўринда айтиб ўтилган 1 Масалан, хижрий 1022 (1613) йили Ёдгор Кўрчи билан бирга Имомқулихондан Ёдгор Муҳаммад султонни ўқи- тиш хакида буйрук олади ва уч ой Ёдгор Курчи уйида шу иш билан машғул бўлади. Туробий деган шоир Балхдан келиб, Имомқулихон саройида қасидасини хонга такдим этган хижрий 1035 (1626) йили шу маросимда Мутрибий ҳам қатнашган. Шунингдек, Мутрибий Ҳиндистонда пайти Жахонгирга бир неча бор "юртга қайтгач, тўғри Имомқулихон ҳузурига боражаги 4 ни айтади. Мутрибий таржимаи ҳоли тўлиқ бўлиши учун унинг Ҳиндистонга сафари хусусида ҳам гапириб ўтишга тўғри келади. Чунки олимларнинг бу борадаги фикрларида ҳам хар хиллик мавжуд. 138.Хофиз Таниш Бухорий. Абдуллоҳнома. 2 жилд. Тошкент: Шарк НМК,2000. - Б. 186-187. 139.Нусхайи зебоии Жаҳонгир. Кўлёзма. -В. 95б. 140 Нусхайн зебоии Жаҳонгир. Кўлёзма. - В. 95б-96а. 14 Нусхайи зебоин Жахонгир. Кулёзма. В. 161б, 164, 166а,167б. 142 Нусхаи зебоии Жаҳонгир. Кулёзма. -В. 204а. 47 А.Мирзоев бу сафар хусусида "Мутрибий ҳомийси Вали Мухаммадхон ўлгач, 1612 йилдаёк Ҳиндистонга бориш уйига тушган. Аммо оиласидаги 20 нафар кишини бокиш ташвиши бу орзунинг амалга ошишига йўл бер- маган. Ниҳоят, у оилавий шароити яхшилангач, 1620 йили яна Ҳиндистон ва Покистон (?) сафарига чикиш тарад- дудига тушиб, совга учун тазкира ёзиш максадида Мова- роуннахрнинг турли вилоятлари, жумладан, 1622 йили Балх, Бадахшон, Толикон, Файзобод, Кундуз шаҳарларига саёхат килиб, шоирлар ҳақида маълумот тўплайди ва "Нусхайн зебоии Жаҳонгир"ни ҳижрий 1034/ 1624 йил туза бошлаб, бир йилдан сўнг тугатади. 1625 йил охирида Ҳиндистон томон йўлга чиқиб, 1036/1626 йил Лохурга етиб боради ва 1037/1627 йили Ҳиндистондан Самарқандга қайтиб келади илгари суради. 14» қабилидаги фикрларни Б.Ахмедов "Нусхайи зебойи Жаҳонгир" 1624 йил ёзила бошлаб, муаллиф уни бир йилдан сўнг тугатгани ва ўша йил кузида Ҳиндистон сари йулга чикиб, Қандаҳорда анча вакт тўхтагач, 1626 йил Лохурга етиб боргани ҳамда Лохурда бир йил туриб, 1627 йили 71 ёшида Самарқандга қайтгани, асар номидан тазкира ёзилган санани билди- 144 рувчи "1035"рақами чиқиши хакида ёзади. Аммо Али Марвдаштий "Хотироти Мутрибий" маълумотига суяниб, шу ерда битта фактга аниклик киритиб кетган. Маълумки, Мутрибий иккинчи тазкирасининг Хотима кисмида 60 ёшдан сўнг ўтган ҳар бир йил умрига бағишлаб ёзган рубоийларини хавола этади. Али Марвдаштий бу рубоий- лардан биридаги "олтмиш тўққиз ёшда Балхдан ватан сарн юрдим, шунда уйга келгач, етмишга караб кетдим" деган хабарга диккатни каратиб, "Мутрибий ҳижрий 1034 143. Мутрибий. Хотироти Мутрибий. Карочи нашри: Б. 4-5. 144.Ахмедов Б. Историко-географическая литература Средней Азии XVI-XVIII BB. Ташкент: Фан, 1985. — С. 166-173; Ахмедов Б. Тарихдан сабоклар. Тошкент: Укитувчи, 1994. - Б. 279. 48
(1625) йил Балх, Кобулга (?) бориб, шу йил яна Самар- кандга кайтиб келган" дея кўшимча қилади. Али Марв- Даштийнинг Ҳинд сафари ҳақидаги навбатдаги кузатиш- лари тубандагича давом этади: Мутрибий 1035 хижрий камарий йилиси Ҳинд сари йўлга чикиб, 1036 йил 29 сафарда (1626 йил 10 ноябрь) Лохурга етиб олган. 1036 йил 19 рабиъ ал-аввал (1626 йил 29 ноябр)ида Жаҳонгир билан учрашган 145. Мутрибийнинг Ҳиндистон сафари муносабати билан олимлар билдирган фикрлар ҳозирча ана шулардан ибо- рат. Биз эса ушбу ишимизда бу масалага аниклик киритиш максадида куйидагича таҳлилни амалга оширдик. Тазкиранавис "Нусхайи зебойи Жаҳонгир"да ўғиллари Шох Али ва Муҳаммад Али билан Балх сафарига чикиб, хижрий 1033 йили Балхдалиги пайти қаҳратон қишга қарамай, Бадахшонга ҳам ўтиб146, яна Балхга кайтгани 147 хакида ёзади. Бундан кўринадики, Мутрибий Балхга 1624 йил октябр-ноябрида етиб келган ва 1624 йил декабр 1625 йил февралигача аштархонийларга қарашли Бадахшон, Толикон, Кундуз, Давлатобод каби вилоятларда хам саёхатда бўлиб, яна валиаҳдлик ўлкаси маркази ҳисобланган Балхга кайтган. Мутрибий Ҳиндистонга сафари муносабати билан яратган "Нусхайи зебойи Жаҳонгир"нинг бизгача етиб келган кулимиздаги нусхаси бошида бу асарнинг Ҳиндис- тонга сафари муносабати билан ҳижрий 1034 йил ёзила бошлангани ва тазкиранавис 68 ёшни тўлдириб, 69 ёшида Ҳинд сафари учун йўлга чикиб, Балхга етиб боргани ва шу ернинг олим, фозил ҳамда хону амирлари билан учрашгач, Жахонгирга совга тариқасида 1034 йил ражаб (1625 йил май ойида тазкираси таьлифига киришгани ва 145.Мутрибий. Тазкират уш-шуаро. Теҳрон: Мероси мактуб, 1999.-6.59. 146.Нусхайн зебоии Жаҳонгир. Кўлёзма. - В. 137б. 147.Нусхайи зебоии Жаҳонгир. Кўлёзма. - В. 170а. 49 китоб номидан ҳам абжад хисобида тазкира ёзилиш санаси билан боглик "1034" рақами чикиши айтилади 14. Шунингдек, бу асарнинг Ҳофиз Таниш Бухорийга багиш ланган бобида, шу ҳофизнинг яхши бир "Сокийнома"си булиб, Мутрибий уни Самарқандда колдириб келгани са- бабли ундан бирон намунани тазкирасига кирита олма- ганн 149 кайд этилган. Булардан билинадики, иккинчи таз- киранинг Ҳиндистон сафари ва Жаҳонгир подшоҳга ба- гишлаш муносабати билан ёзилишига Балхда асос солин- ган ва у олдинги қоралама заминида дастлаб ўша шаҳарда вужудга кела бошлаган. Мутрибийнинг Ҳиндистон сафарига алокадор бошка саналари эса куйидагилардан иборат: муаллифнинг Балх сари йулга тушиб, Балхда роппа-роса 68 ёшга киргани ва 69 ёшга тўлган пайти эса яна Самаркандга қайтиб келиб, шунда ёши етмишга караб кетгани ушбу иккита рубоийдаакс этган. Рубоий: Эй Мутрибий, имсол ки дар сайру сафар, Уфтод маро ба жониби Балх гузар. Дар кишвар шасту ҳашт дидам худро, Рузона ба манзиле ва шаб жойи дигар 150 Мазмуни: Эй Мутрибий, бу йил этдинг сайру сафар Балх томон тушди йўлинг бўлиб бехатар Олтмиш саккизда кўрдинг Ўзинг ул юртда, Кундуз бекат, тунда ўзга ер бўлиб лангар 148.Нусхайн зебойн Жаҳонгир. Кулёзма. -В. За-5б. 149. Нусхайн зебои Жаҳонгир. Кулёзма. -В. 119б. 150 Нусхайн зебойн Жаҳонгир. Кулёзма. - В. 224б. 50
Мо суйи ватан зи Балх чун бод шудем,
Мазмуни:
Кувонтирди бизни дўстлар дийдори. Олтмиш тўққиздан ўтиб умри азиз, Куринди етмишнинг ҳам йўғу бори. Шу ерда айтиб ўтиш лозимки, шоир 65 ёшида огир ка- сал булиб, бир йил тўшакда ётган. 66 ёки 67 ёшга киргани 152 муносабати билан ёзган рубоийларида эса унинг Балх ёки бошка бирон ўлкага саёҳат қилгани тўғрисида хабар килинмайди. "кишвар (мамлакат)" эса ва- лиахд надр Муҳаммадхон кўл остидаги Балх, Бадахшон, Давлатобод, Толикон, Кундуз сингари ўлкалар кузда тутилган. Бундан билинадики, Мутрибий Ҳиндистон сафарига Самарканддан Бухоро орқали 1624 октябрида йулга чи- киб, шу йил октябр-ноябрида Балхга етиб борган. Ўшанда у хакикатдан хам 68 ёшга кирганди. Қишни ўтказиб, хижрий 1034 йилда Ҳиндистонга ўтиб кетмоқчи бўлган ва шу кишда ўгиллари Муҳаммад Али ва Султон Али билан бирга Бадахшон ва Кундуз ҳокими амир Дуст Вафоий бин Ҳожибий Дўрмон таклифига биноан Бадахшон, Толико- нга, амир Турсунбек илтимосига кўра бир хафта Давлато- бодга хам бориб, яна Балхга кайтган. 1034 йил ражаб (1625 йил май) ойида Балхдаги дўстлари маслаҳатига 151.Нусхайн зебоии Жахонгир. Кулёзма. - В. 224б. 152. Нусхани зебоии Жаҳонгир. Кулёзма. - В. 224а-224б 51 биноан илгариги кораламалари асосида "Нусхайи зебоии Жахонгир" тазкирасига тартиб беришга киришган. Таз- кира номидан уша йилни билдирувчи "1034 раками хам чикади. Аммо юкоридаги рубоийда кўрганимиздек, хиж- рий 1034 йил Ҳиндга бориш режаси амалга ошмай, роппа- роса бир йилдан сўнг (1034 йил зулҳижжа), яъни 1625 йил ноябрь ойида Самарқандга қайтиб келган. Ўшанда Мутрибий 69 ёшни тўлдириб, 70 ёшга караб кетганди. 2 45"Нусхайи зебойи Жаҳонгир"нинг бизгача етиб келган кулёзма нусхасида тазкиранависнинг мазкур сафар амалга ошмагани сабабини билдирувчи биронта таъкид ёки кайд мавжуд эмас. Мутрибий қўлимиздаги "Нусхайи зебойи Жаҳонгир" нусхасининг матни узилишга учраган Мукаддима кис- Ми 153 ва бошка куплаб ўринларда иккинчи гал Ҳиндга отланган ва етиб борган санани ҳижрий 1035, 1036 ва кайтиш вактини 1036, 1037 йиллар тарзида кайд этади. Тартиб билан кўздан кечирсак, бу саналарнинг бирин- чиси, Мутрибийнинг Ҳиндга кетиш олдидан ҳижрий 1035 йил Бухорода Имомқулихон ҳузурида бўлиб, шу хон буйругига биноан Сокий Мирзобоши уйида бир неча кун тургани хикояси 154; Абдураҳимхожа ва ҳинд элчиси Мир Барака кистови билан Мутрибийнинг Ҳинд сари йулга тушгани 135; ота-бола Балхга етиб олган 1035 ҳижрий йил ўша ерда Кобулга ўта олмай ушланиб колган 2 ой муддат Балхда Мутрибий кўргани борган Муҳаммад Раҳим бин Вали Муҳаммадхоннинг 1 ой касал ётиб, вафот этган хижрий 1035 йил 14 рамазони; Пешоварга етиб келган 1035 хижрий йилда бир куниси шаҳар Чорбоғида юрт- дошларини учратгани; Лохурда 1036 йил 19 рабиъ ал- Аввалида Жахонгир билан учрашгани ва аслида Лохурга бундан бир ой бурун келгани эътирофи; Ҳиндистонда 153.Нусхайн зебоии Жахонгир. Кўлёзма. - В. 2а-4б. 154.Нусхайн зебоии Жахонгир. Кулёзма. - Б. 178б-179a. 155.Нусхайн зебоии Жахонгир. Кулёзма. В. 151б-152а. 52
156.Нусхайн зебоии Жаҳонгир. Кулёзма. В. 172а. 157.Нусхайн зебоии Жаҳонгир. Кўлёзма. - В. 174б, 190б 158.Нусхайн зебоии Жаҳонгир. Кўлёзма. -В. 154б. 159.Нусхайн зебоии Жахонгир. Кўлёзма. - В. 1746. 160. Нусхайи зебоии Жаҳонгир. Кўлёзма. В. 139б-140б. 161.Нусхайн зебоии Жаҳонгир. Кўлёзма. - В. 147а. 162.Абдуллаев В., Валихўжаев Б. Мутрибий ҳакида янги маьлумотлар // Ўзбек тили ва адабиёти. - Тошкент, 1978. - № 4. - Б. 26. 163 Нисории. Музаккири аҳбоб. - Тошкент: Мерос, 1993. - Б. 267-268. 53 колган юзлаб маданият ахли ҳақида сўз юритилади. Нисорийнинг ўзи хам Ҳумоюн даврида ана шундай са- фарга отланади. Бирок бу бобурий подшоҳнинг 1555 йили кутилмаган вафоти Нисорий орзусининг амалга ошмай колишига сабаб булади 10. Устозидан бу ҳақда кўп эшит- ган Мутрибийнинг ўзи ҳам шу орзу куйига тушганидан булса керак, Нисорийнинг бу тўғрида ёзган гапларини "Тазкират уш-шуаро"сига айнан ўша шаклда киритади 165 Устози ета олмаган орзуга эришиш нияти балки ўша чоглардан Мутрибий фикрини қаттиқ чулғаб олгандир. Бирок Мутрибий тазкиралари маълумотича, бу фикр унда хижрий 1011(1602) йили ҳажга кетиб, ҳаждан қайтишда Ҳиндистоннинг Неъматобод шаҳрида ўрнашган ва сунг Акбар подшох топшириғига кўра оиласини кўчириб ке- тиш учун Боки Муҳамадхон даврида Самаркандга келиб, мол-мулкини сотиб, Ҳиндга қайтиб кетган Мир Дустий таклифидан сўнг пайдо бўлган. Мутрибий "Тазкират уш- шуаро"да "Мир Дустий ҳаждан қайтгач, Неъматободга келган ва унинг яна қайтиб, Самарқандга келишига умидимиз бор" деб ёзади. "Нусхайи зебойи Жаҳонгир"- да ёзилишича, Мир Дустий Акбар подшоҳ билан учраш- гач, подшохнинг Ҳиндда колиш таклифига розилик бил- диради. Шунда Акбар подшоҳ унга бола-чақаларини ҳам олиб келишини шарт қилиб кўйган. Мир Дустий Самар- кандга келиб, дукон каби мол-мулкини сотиб, оиласини олганча, Ҳиндистонга қайтиб кетган. Демак, бу вокеа биринчи тазкира тугалланиб, ҳали Боки Мукаммадхон тахт тепасида турган пайт, аникроғи, 1605 йил январида рўй берган. Мутрибий ўшанда Мир Дустий билан Самар- кандда Якубкожа Аҳрорий уйида учрашган. Мир Дустий Ҳиндистонни роса мактаб, Мутрибийни ҳам Ҳиндга ке- тишга ундаган. Мутрибий дўстининг бу таърифларини 164. Нисорий. Музаккири аҳбоб. -Тошкент: Мерос, 1993. - Б. 57. 165. Мутрибий. Тазкират уш-шуаро. Кулёзма - В. 152 б. 166. Мутрибий. Тазкират уш-шуаро. Кулёзма. - В. 75а.
167.Нусхаи зебоии Жаҳонгир. Кўлёзма.-В. 29а-30а. 168. Нусхайн зебойи Жахонгир. Кўлёзма. В. 225а. 169.Нусхайн зебоин Жаҳонгир. Кулёзма. -В. 29б. 170. Мутрибий. Тазкират уш-шуаро. Кўлёзма. -В. 169а. 171.Нусхайн зебоин Жаҳонгир. Кулёзма. В. 135б-136а. 55
Ҳинд сафари билан боглик навбатдаги хабар иккинчи тазкиранинг Балхда 1034 йил ражабида (1625 йил май) ёзилиш сабаби изоҳланган Мукаддимада тилга олинади. Кўринадики, Мутрибийда Ҳинд сафарига чикиш фикри 1600-1604 йиллардаёқ туғилган. Бирок Мутрибий ёзи шича, "бу орзу худо лутфидан 1035/1626 йилдагина амал”173 га ошган. Яна тахлилга қайтамиз: тазкиранинг қўлимиздаги яго- на Англия нусхаси Мутрибийнинг Жаҳонгирга топширган нусхаси эмас. Балки муаллиф Самарқандга қайтиб келиб, 1628 йил августидан кейин илгариги кораламалари асо- сида тузган иккинчи тахрирдан 1075/1665 йил 10 мартда Шохжахонободда кўчириб китобат килинган нусхасидир. Имло хатоларидан холи бўлмаган бу кўлёзма нусханинг 46 бети матнида узилиш ҳам юзага келган. Шу сабабли асар ёзила бошланган ҳижрий 1034 йил ва унинг Балхда "Нусхайн зебойи Жаҳонгир" номи остида ҳижрий 1034 йил ражабида ёзишга кирилиши билан ҳижрий 1035 йил Ҳиндистонга сафари бошланиши орасини боғловчи вокеа- лар тавсифи мавжуд эмас. Буни эса юкорида Мутрибий 68, 69 ёшларга киргани ҳақида ёзган рубоийлари, яъни хижрий 1033 йил охирида Балхга етиб боргани, 1034 йил Ражаб (1625 йил май) ойида ҳам Балхда экани, аммо шу йил кеч кузида Балхдан ватани Самаркандга кайтгани вокеаси оркали аниклаштириб ўтдик. 1035 (1626) йили 172. Нусхайи зебоии Жаҳонгир. Кўлёзма. - В. 135б-136а. 173. Нусхайн зебоии Жаҳонгир. Кўлёзма. - В. 30а. 56
бахорида Ҳиндистон сари отланиб 174, 1035 йил рамазо- нида (1626 йил июни) Балхда 175 экани, шу ерда икки ой ушлангач, Кобулга ўтиб, ҳижрий 1036 йил 19 раби ул- аввалдан бир ой олдин (яъни 1626 йил 9 ноябрида) 177, Лохурга етиб олганини бўлса тазкиранависнинг узи аник килиб ёзган. Хуллас, юкорида кўрганимиздек, Мутрибий 1033 йил охири (1624 йил октябри) Ҳиндистонга бориш учун йўлга чикиб, Балхгача келган. Аммо мўлжалланган келгуси йили у Ҳиндга ўтиб кета олмай, шу 1625 йил кеч кузида яна Самаркандга кайттан ва ўша йил ноябр-декабрида ёши "етмишга юз тутган". Асар ҳижрий 1034 йили бошлангани ва шу йилиси Мутрибий Ҳиндга бориб, уни Жаҳонгирга такдим этмокчи экани учун асар номидан абжад ҳисоби- даги йилни билдирувчи "1034" раками жой олган. Ҳин- дистонга сафари эса ҳижрий 1035/1626 йилигина амалга ошган муаллиф абжад ҳисобида чиққан бу сонни ўзга- ришсиз колдирган. Яъни Мутрибий иккинчи тазкирасини тугатган хамоно Ҳиндистон сари йўлга тушган. Бирок кайсидир сабаб билан бу сафарни уша йили амалга оши- ришга муваффақ бўлмаган. Мутрибий иккинчи бор йўлга чикканини тубандагича ҳикоя килади: у ҳижрий 1035 йил Ҳиндга чикишдан олдин Бухорода Имомқулихон саройида бўлади ва бир неча кун 178 Сокий Мирзобоши уйида туради" Яна Бухорода Имом- кулихоннинг Жаҳонгир подшох хузурига кетаётган эл- чиси таникли шайх Абдураҳимхожа Жуйборий ва бир ярим йил олдин Имомқулихон ҳузурига Жаҳонгир под- шох томонидан чегара масалалари бўйича келиб, анча 179 вакт ушланиб колган Саййид Мир Барака (Мир Кулол 174 Нусхайн зебоии Жаҳонгир. Кўлёзма. -В. 179a. 175 Нусхайи зебоии Жаҳонгир. Кўлёзма. - В. 166б. 176 Нусхайн зебоии Жаҳонгир. Кўлёзма. - В. 1516-153а. 177.Нусхайн зебоии Жаҳонгир. Кулёзма. - В. 1926. 178 Нусхайн зебоии Жаҳонгир. Кўлёзма. - В. 1786-179a. 179. 512-491 . 1980: 57 авлодидан) кистови билан улардан олдин йўлга тушиб, Балхга етиб боради. Аммо расмий ва моддий тусиклар сабаб булиб, Кобулга ўтиб кета олмай, шу ерда икки ой ушланиб колади. Ўзи айтишига кўра, у 1035 йил 14 ра- мазонида (1626 йил июни) Балхда экан 1 Шунда . 181 Абдурахимхожа ва ҳинд элчиси хам Балхга етиб бора- дилар ва Мир Барака дарҳол божхона расмиятчилигини бартараф этиб, Мутрибий ва угли Муҳаммад Алини бобурийлар давлатининг Кобул мулкига ўтказиб юбо- 182 ради Мутрибий Кобулда оз вакт тургач, катта карвонга кушилиб, Пешовар ва Нилоб шаҳарлари орасидаги Нав- шахра калъасига етиб олади. У ернинг ҳокими бир пайт- лар Мутрибийни Самарқандда мутаваллий мансабига та- йинлаган хожа Зайниддин Муҳаммад Накшбандий эди 1 183 Мутрибий сунг Пешовар ва 1626 йил ноябрида Жаҳонгир Давлати пойтахти Лохур шаҳрига етиб боради ва бир ойдан сўнг тазкирасини тугатиб, кайта кўчиргач, 1036 йил 19 Рабиъ ал-аввалида (1626 йил 9 декабр) асли Мовароун- нахрлик хожа Фахриддин Ҳусайн бин Хожажон Девон воситасида пешин маҳали саройда Жаҳонгир подшох мулокотига мушарраф бўлади. Мутрибийнинг Балхда икки ой ушлангани ва 1626 йил июнь ойида хали ўша ерда экани фактидан эса унинг Бухородан йўлга чиққан пайти 1626 йил мартига тўғри келади, дейиш мумкин. "Жаҳонгирнома" маълумотларига қараганда, Абдура- химхона ва Саййид Мир Бараканинг Кобулга кириб бориб, Кобул ҳокими Зафархон томонидан муносиб кутиб олингани хабари Ҳиндистонга 1626 йил 25 октябрида етишади. Улар пойтахт Лохурга эса 1627 йилнинг 11 180 Нусхайи зебойн Жаҳонгир. Кўлёзма. - В. 152а. 181 Нусхайи зебоии Жаҳонгир. Кўлёзма. - В. 166б. 182.Нусхайн зебоии Жаҳонгир. Кўлёзма - В. 152а. 183.Нусхайн зебоии Жаҳонгир. Кулёзма. - В. 95б. 184 Нусхайн зебоии Жахонгир. Кулёзма. - В. 192а. 58 мартида кириб борадилар 15. Жаҳонгир подшоҳ Абдура- химхожани шу куниёк саройда кабул килади 186. Мутрибий "Нусхайи зебойи Жаҳонгир"нинг Абдура- химхожа Жуйборийга багишланган кисмида "тез кунларда 187 бу хожанинг хам Лохурга етиб келиши мулокотларга бағишланган кисмда эса Жаҳонгир подшох билан учра- шувларнинг бирида Жаҳонгир Мутрибийни ўзи билан Кашмирга олиб кетажаги, ҳозирча Абдураҳимхожани 188 кутиб турганлиги ва сўнгги мулокотда мазкур хожанинг эсон-омон етиб келгани ҳақида гапирганини 19 ёзади. "Жаҳонгирнома"да ёзилишича, Жаҳонгир 1627 йил 20 мартида Наврўз тантанасини ўтказиб, сўнг Абдурахим- хожани хам ўзи билан бирга Кашмирга олиб кетади .190. Мутрибий зикр этишича, у юртига қайтиш учун подшохдан зўрға рухсат олган. Шоирнинг Ҳиндистон- Дан качон юрти сари йўлга чиккани ва кайси ой-кунгача Лохурда тургани ҳақида хабар берувчи аниқ маълумот йўк. Тазкирасининг бир неча ерида Ҳиндистондан кайтиб, 192 Балхга ва Самаркандга келган санани 1037 йил айрим ўринларда 1036 йил 193 тарзида кўрсатади. Бирок тазкира маълумотлари ичида Ҳинддаги Навруз байрами танта- налари ва подшоҳнинг Абдураҳимхожа билан Кашмирга отланиш вокеалари акс этмаганига диққатни қаратсак, айтиш мумкинки, Мутрибий Ҳиндистондан 1036 йил ражаб бошида (1627 йил 10 марти) йўлга чикиб, 1036 йил 185 Жахонгиршох Жаҳонгирнома. Техрон: 1980. - Б. 428 186 Яна каранг: Низомиддинов И. Из истории Среднеазиатско- индийских отношений. Ташкент: Узбекистан, 1969. – С. 85. - 187 Нусхайн зебоии Жаҳонгир. Кўлёзма. - В. 152а 188Нусхайн зебоии Жаҳонгир. Кўлёзма. - В. 2106. 189Нусхайи зебоии Жаҳонгир. Кўлёзма. - В. 222а 190 Жахонгиршох Жахонгирнома. Техрон: 1980. - Б. 429 191 Нусхайн зебойи Жаҳонгир. Кўлёзма. -В. 2416. 192 Нусхайм зебоии Жаҳонгир. Кулёзма. В. 140а, 164а, 172а190б . 193 Нусхаи зебои Жаҳонгир. Кулёзма. В. 1746. 59
Сад шукр ки аз лутфи худойи зулманан, Рафтам суйи Лохур чу боде ба чаман. Дар муддати сайр буд умрам ҳафтод, 195 Ҳафтоду якум буд расидам ба ватан" Мазмуни:
Кулимизда ҳозирча Мутрибий вафотига доир хеч маълумот кандай йўқ.А.Мирзоев, В.Абдуллаев, 19 Нусхайи зебоии Жаҳонгир. Кўлёзма. - В. 203в.
60
Фикримизча, Мутрибий ҳаёт йўлининг асосий ўрин- лари юкорида кўриб чиққанимиз мавзулардан иборат бу- либ, унинг таржимаи ҳолига тааллукли бошка маълу- мотлар уз урни билан зарур боб ва кисмларда тахлил доирасига тортилади.
Download 110.22 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|