Mavzu: Eng qadimgi davrlardan XIX asrlarda pedagogika fani. Ya. A. Komenskiy va K. D. Ushinskiyning pedagogik merosi Kirish

Sinflar:
1. Grammatika 4. Axlok.
2. Fizika 5. Dialektika
3. Matematika 6. Ritorika.
Bunday ukitish tartibini Yan Amos Komenskiyning «Buyuk didaktika»
asarining XXX bob 4- bulimida keng taxlil etilgan (219—222-betlar).
Akademiya — bu oliy maktab xisoblanib, asosan kuyidagi fakultetlardan
iborat edi.
Geologiya — tabiat
Yuridik — adliya — fikx
Medikina — tabobat.
Yan Amos Komenskiy bu akademiyada kimlar ukishi kerakligini kuyidagicha
tavsiflangan edi:
Akademiyaga fakat akli utkir yoshlar sarasini kabul kilish.
Xar kimni tabiatan nimaga layokatli ekanligini uning tashki belgilariga karab
bilib olish mumkin.
Kobiliyati kuchli bolalarni xar tomonlama kuvvatlash.
Akademiyaning vazifasi mexnatsevar, vijdoni pok kishilarni tarbiyalab
yetkazgan.
Yan Amos Komenskiyning dars berish tartibi. Sinflar ukuv mashgulotlari olti
yil davom etadigan ona tili maktabining barcha ukuvchilari oltita sinfga ajratilishi
lozim, biri ikinchisiga xalakit bermasligi uchun iloji boricha, xar bir sinf
mashgulotni aloxida xonada utkazishi kerak.
Aloxida sinflarning uz darsliklari bulishi lozim, bu kitoblar shu sinf uchun
zarur bulgan barcha ilmiy, axlokiy materiallarni uz ichiga olsin, shu sinfda
ukiyotgan bola boshka xech kanday kitobga zarurat sezmasin va shu kitoblar yordamida
yanglishmasdan, kuzlangan maksadga erisha olsin. Albatta, bu kitoblar ona
tilining barcha masalalarini, ya’ni shu yoshdagi bolalar uzlashtira oladigan barcha
8
narsalarning nomlarini va kuprok ishlatiladigan asosiy iboralarni uz ichiga olishi
zarur.
Turli sinflar uchun yozilgan kitoblarning mazmuni ayni bir xil buladi, ular
fakat shakl jixatidan fark kiladi. Demak sinflarning soniga karab bunday kitoblar
oltita buladi, ular bir-biridan mazmuniy jixatidan emas, balki shakl jixatidan fark,
kiladi. Bu kitoblarning xar birida xamma narsa tugrisida fikr yuritiladi, lekin oldin
ukiladigan kitoblarda narsalar xakida umumiyrok xamma biladigan, osonrok fikr
yuritiladi, keyin ukiladigan kitoblarning xar biri juz’iyrok notanishrok, kiyinrok
narsalarni tushunishga imkon beradi yoki shu narsalarning uzini kizikib esda
koldirish uchun biror yangi metod kullanishi lozim buladi. Bundagi fikolarni biz
keyinrok batafsil tushuntiramiz.
Barcha narsalar bolalarning yosh xususiyatiga mos bulishn lozim. Shuni
nazarda tutish lozimki, bola tabiati kuvnoklik, xazilkashlik, shuxlika moyil bulib,
jiddiylik va raxmsizlikni xush kurmaydi. Demak, turmushda kachondir zarur
buladigan jiddiy narsalarni urganishi, shunda xam oson va mamnuniyat bilan
urganishi uchun foydali narsalarni kizikarli shaklda bayon etish, shu yul bilan bola
aklini biz istaxan tomonga karatish lozim.
Ukuvchilar dikatini jalb etish uchun kitoblarning nomi kizikarli bulib
kitobning mazmunini tulik ifodalab bersin. Menimcha, bu soxada mavjud
narsalardan eng chiroylisi bogning turli manzaralaridan namuna olish mumkin.
Masalan, maktabni bor bilan takdoslashni olib kuraylik Nega endi birinchi sinf
uchun bitilgan kitobni gunafsha juyagi deb, ikinchi sinf kitobini — atirgul tupi deb,
uchinchi sinf kitobini istiroxat bogi va xokazo deb atash mumkin emas?
Texnika terminlarining barchasi ona tilida ifodalanishi lozim. Nega? Lekin,
bu kitoblarning mazmuni va shakli masalasida boshka joyda batafsilrok tuxtalamiz.
Bu yerda kuyidagi fikrni ta’kidlamokchimiz: bu kitoblar ona tilida yozilgani uchun
texnika terminlarini xam lotincha yoki grekcha suzlar bilan emas, balki ona tilidagi
suzlar bilan ifodalash zarur. Bu fikrimizning dalillari.
Biz yoshlarni xamma narsani tez faxmlab olishiga yordam berishni istaymiz.
Chet tilidan olingan suzlarni bilib olish uchun esa avvalo ularning ma’nosini
tushuntirish zarur, xatto tushuntirilgandan sung xam bola uni tula anglay
olmasdan, bu suz shu ma’noni bildiradi degan gapga ishonib, zurga esda saklab
koladi. Vaxolanki, biror buyumni ifodalangan suz ona tilida tushuntirilsa, bola uni
tez tushunibg oladi va darxol esda koldiradi. Bizning (maksadimiz) ukitilishning
bu birinchi boskichida xar xil tusik va kiyinchiliklar iloji boricha kamrok bulib,
xamma narsani bolaga mumkin kadar oson urgatishdir. Bundan tashkari, biz ona tilini frankuz tili singari xalk tushunmaydigan
grekcha va lotincha suzlarni zurma-zuraki ishlatish yuli bilan emas, balki xamma
narsani xalk tushunadigan suzlar bilan ifodalab rivojlantirishning tarafdorimiz.
1. Maktabda ukuv mashgulotlari xar kuni fakat turt soat (iki soat ertalab va iki
soat tushdan keyin) davom etish aolgan vaktda ukuvchilar uy-ruzgor ishlarini
(ayniksa vash baxal bolalari) bajarishi yoki tuzukrok xordik chikarish
mumkin.
2. Ertalabki mashgulotlar paytida bolaning aklini va xotirasini ustirishga,
tushdan keyingi mashgulotlarda kuli va ovozini rivojlantirishga e’tibor kilish zarur.
3. Albatta, ertalabki mashgulotlarda muallim xammaning dikatini jalb etib,
sabokni ukib beradi va takrorlaydi, agar biror narsani tushuntirish lozim bulsa, juda
oddiy kilib shunday tushuntirish keraki, tinglovchilardan birortasi xam uni
tushunmay kolmasin. Sungra navbat bilan ukuvchilar xam shuni takrorlashadi, bu
ish ukuvchilar ovoz chikarib anik va ravshan kilib ukiy olguncha davom etadi,
boshkalari esa, uz kitoblariga karab tovush chikarmay ukib boradi. Mashk
yarim soat yoki kuprok davom etgach, zexni utkirrok bolalar mashkni yoddan
aytishga xarakat kiladi va natijada xatto zexni pastrok ukuvchilar xam buni
yodlab oladi. Axir bir soat davomida bu materialni uzlashtirib olish, ayniksa bola
xotirasining utkirligi e’tiborga olinadigan bulsa, ukuvchilar uchun xech bir
ogirlik kilmaydi.
Tushdan keyingi mashgulotlarda xam shu material mustaxamlanadi, yangi
mashklar utilmaydi, balki ushaning uzi takrorlanadi: takrorlash kisman usha
kitobdan kuchirib yozish yuli bilan, kisman musobaka usulida (kim mashkning
xammasini tezrok yodlab oladi va aytib bera oladi yoki kim tugri va chiroylirok
kuchira oladi, kim tezrok sanaydi, kim yaxshirok ayta oladi va xokazo) bajariladi.
Ukuvchilar darslikdagi materiallarni iloji boricha chiroylirok kilib kuchirib
chiksinlar deyishimizning sabablari bor, albatta.
1. Kuchirib yozish kitobdagi barcha fikolarni tugrirok esda koldirishga
yordam beradi, chunki bunda bolaning dikati shu materialga kuprok jalb etilgan
buladi.
2. Ukuvchilar yozishni xar kuni mashk kilaverishi natijasida chiroyli, tez,
tugri yozish malakasini xosil kiladi, bu esa yukori sinflarda ukish uchun xam,
xayot uchun xam juda zarur.
3. Bu maktabda bola nima ishlar kilishi lozimligi va nimalar
kilayotganini ota-onalarga yakol kursatish imkonini beradi. Ular bolalarning
kundan-kunga uzgarib, ilgarilab borayotganin kurib, ularning ukishdagi
yutuklari xakida fikr yuritishlari osonlashadi.