Mavzu: Eng qadimgi davrlardan XIX asrlarda pedagogika fani. Ya. A. Komenskiy va K. D. Ushinskiyning pedagogik merosi Kirish

II bob. Ya.A.Komenskiy va K.D.Ushinskiyning pedagogik nazariyalari va qarashlari.

1. 
   Ya.A.Komenskiyning pedagogikada ta’lim-tarbiya tizimi nazariyalari.
   

Buyuk slavyan pedagogi Yan Amon Komenskiy 1592-yilda Chex diniy jamoasida tegirmonchi oilasida tug‘ildi, jamoadagi maktabda o‘qidi. Komenskiy ota-onasidan erta judo bo‘ladi, jamoa a’zolari yordamida universitetga kirib, o‘qishni tamomlagandan keyin, Fulkenns shahridagi qardoshlik maktabida o‘qituvchi bo‘lib xizmat qildi. So‘ngra mahalliy jamoada rahbarlik vazifasida ishlaydi, ilmiy ishlar bilan shug‘ullanib, chex tilining xususiyatlarini, xalq og‘zaki ijodini o‘rganadi, qardoshlik maktablaridagi o‘qitish mazmuni va usullarini takomillashtirish ustida ish olib boradi. 1628-yilda chex xalqi bilan birga Po’lshaning Leshno shahriga ko‘chib keladi, bu shaharda ham qardoshlik maktabini ochib, o‘qituvchi bo‘lib ishlaydi, o‘ziga olamshumul shuhrat keltirgan “Buyuk didaktika “ va “Onalar maktabi “ asarlarini nashr qildiradi. Shvetsiya va Vengriyada bo‘lganda ham maktablarni isloh qilish bilan shug‘ullanadi, “Hislar vositasi bilan idrok qilinadigan narsalarning suratlari “ darsligini, “Insoniy ishlarni tuzatish haqida umumiy maslahatlar “ asarlarini yozadi. Komenskiy bola tarbiyasi, insonning tabiat bilan uyg‘unligi haqida. Komenskiy o‘rta asrdan farqli o‘laroq tug‘ilganidan boshlab bola egallagan qobiliyatini xudoning tuhfasi hisobladi va ayni paytda, bu qobiliyat faqat tarbiya jarayonida rivojlanishini o‘qtirdi. Komenskiy insonning rivojlanishida tarbiyaning o‘rni benihoya ekanligiga ishonadi va tarbiya tufayligina har qanday bolani yuksak axloqli ma’lumotli qilib yetishtirish mumkin degan fikrni bildirdi, bolani yoshlik chog‘idan jismonan sog‘lom, ma’naviyatli qilib tarbiyalashni talab qildi. Komenskiy o‘z pedagogik qarashlarida insonni tabiatni bir qismi deb hisobladi va tabiatdagi barcha mavjudodni yagona bir qonunga bo‘ysunadi, degan g‘oyani olg‘a suradi. Uning fikricha, ta’limni, bolalarni narsa va mavjudodlar bilan tanishtirishdan, ularni idrok qildirishdan boshlash, undan keyin ularga xos xususiyatlarni o‘rganishga o‘tish zarur. Komenskiyning fikricha, bolaning yosh xususiyatlarni hisobga olish asosiga qurilgan ta’limgina uyg‘un bo‘ladi. Komenskiy barcha bolalarni bilimlarni idrok qilishga qodir deb hisoblab, “barchani hamma narsaga o‘rgatish” zarurligini, ta’limning umumiy bo‘lishini talab qiladi. Komenskiy maktab bolalariga har tomonlama bilim berishi, ularning aql-idroki, axloqi, his-tuyg‘ulari va irodasini rivojlantirishi lozimligini ta’kidlaydi. Komenskiy inson rivojlantirishini to‘rt bosqichga: go‘daklik, bolalik, o‘smirlik, yetuklik davrlarga bo‘ladi.Komenskiy tug‘ilganidan boshlab 6yoshgacha bo‘lgan bolalar uchun alohida onalar maktabini ochishni, ularga onalar rahbarligida ta’lim va tarbiya berishni tavsiya etadi. Uning tavsiyasi bo‘yicha, 6 yoshdan 12 yoshgacha bo‘lgan bolalar o‘qish ona tilida olib boriladigan maktabda ta’lim oladilar. Ilm olishga moyilliga sezilgan 12-18 yoshli yigit qizlar shaharda tashkil etiladigan lotin maktabi yoki gimnaziyaga borishlari lozim. Komenskiy olim bo‘lishni xohlagan 18 yoshdan 24 yoshgacha bo‘lgan yoshlar uchun har bir davlatda akademiyalar tashkil etishni taklif qiladi. Komenskiy barcha bosqichlar uchun (akademiyadan tashqari) ta’limning mazmunini ishlab chiqadi. U har bir fanning o‘qitilishini “eng oddiy elimentlardan “boshlab, bolalar bilimi rivojini hisobga olgan holda takomillashtirib borishni tavsiya etadi. Konstantin Dmitriy Ushinskiy Hayoti va pedagogik faoliyati K. D. Ushinskiy 1824-yilda Tula shahrida tug‘ildi. U Novgorod-Severskdagi gimnaziyada o‘rta ma’lumot olgach, 1840-yilda Moskva universitetining adliya (yuridik) fakultetida o‘qidi, mustaqil ravishda rus, nemis, fransuz tillarini o‘rgandi. Universitetni tamom qilgandan keyin Yaroslavldagi adliya litseyida qomus (ensiklopediya), qonunshunoslik, davlat huquqi va moliya fanlari kafedrasiga professor lavozimini bajaruvchi qilib tayinlandi. Ushinskiy bu davrda talabalarda ilm-fanga havas uyg‘otishga, xalqqa muhabbat tuyg‘usini shakllantirishga e’tibor berdi. Ushinskiy Smol’niy institutida ishlash bilan birga, “Jurnal Ministerstva prosvesheniya”ga muharrarlik qildi, uni nazariy-metodika jurnaliga aylantirdi, butun diqqatini pedagogika, didaktika va psixologiya masalalariga qaratdi. Ushinskiy pedagogikada xalqchillik tarbiyasi g‘oyasi haqida Ushinskiy pedagogika tizimiga xalqchillik prinsipini asos qilib oldi, xalq manfaatlariga muvofiq tuzilgan tarbiya tizimi bolalarda vatanparvarlik va milliy iftixor, mehnatga muhabbat, axloqiy sifatlarni rivojlantirish va mustahkamlashni isbotladi. Ushinskiyning fikricha, tarbiyaning muhim xususiyati barcha vositalar va usullar yordami bilan bolaga uning kamol topishiga, iroda va xulq atvorning mustahkamlanishiga ta’sir etishidir. Ushinskiy tavsiya etgan tarbiya vazifalari bolaning erkin ijodiy faoliyat bilan shug‘ullanishiga yo‘l qo‘yib berish, shu faoliyatning o‘sib borishi uchun zarur bo‘lgan tabiiy va ijtimoiy muhitni boshqarib borish, bolaning faoliyatiga shaxsan tarbiyachi rahbarlik qilib turishini, ammo bunda bolaning erkini bo‘g‘ib qo‘ymaslik, bolada foydali odat va axloq masalalarini to‘planib borishiga imkon yaratishdan iborat bo‘ldi. Ushinskiy bola faoliyatida mehnat va uning tarbiyaviy ahamiyati haqida Ushinskiyning fikricha, mehnat kishining aqliy va jismoniy jihatdan kamol topishi uchun zamin yaratadi. Tarbiya ta’lim bilan bog‘langan taqdirdagina, o‘zining ulug‘ vazifasini bajara oladi; yosh avlodni eng qisqa bir muddat davomida insoniyat erishgan darajaga o‘stirib bora oladi. Shuning uchun ham, Ushinskiy ta’limning umumpedagogik asoslaridan biri-ta’limning tarbiyaviy mohiyatga ega ekanini ta’kidladi. Ushinskiy ta’limni tarbiya bilan bog‘lab borish zarurligini, avvalo, bolalarda bir butun dunyoqarash va mustahkam e’tiqodni tarbiyalash zarurligini uqtirdi. Ushinskiy didaktika o‘qitish nazariyasining psixologik asoslarini o‘sha vaqtdagi ilmiy muvaffaqiyatlarga muvofiq ravishda bayon qilib berdi. Uning ta’limotida diqqat, iroda, xotira va xisyutrlarni tarbiyalash to‘g‘risida va bu psixik hodisalar qonug‘iyatlarini ta’limga tadbiq etish to‘g‘risida qimmatli ko‘rsatmalar borligini ko‘ramiz. Ghunonchi, u har qanday ta’lim jarayonida shakllar yo‘li bilan bolalarning faol diqqatini rivojlantirish, qanday qilib ongli xotirani tarbiyalash, takrorlash yo‘li bilan o‘quv materiallarini o‘quvchilar ongida mustahkamlashni tavsiya qildi. Ushinskiy iroda va uning ahamiyati izohlab, ta’limni iroda bilan bog‘langan, ixtiyoriy bir jarayon deb ta’riflaydi. Bu jarayonning asosini maqsadga intilish, o‘qishga bo‘lgan ehtiyojini qondirishga intilish tashkil etadi. Ushinskiy dars va o‘qitish usullari haqida Ushinskiy ta’lim -tarbiya ishida o‘quvchilarning faolligiga va tashabbuskorligiga tayanish kerakligini uqtirar ekan, ta’lim bolalarga mukammal bilim bermog‘i va malakalar hosil qilishi uchun aniq-ravshan, shu bilan birga, tartibli va izchil bo‘lmog‘i lozim, deb ta’kidlaydi. Ushinskiy ta’lim jarayonidagi ko‘rgazmalilik bola bevosita idrok etadigan aniq obrazlar asosiga bo‘linishini ta’kidladi. Ushinskiy ko‘rgazmalilik tushunchasiga suratlar, kolleksiyalar, modellar, jadvallar va boshqa ko‘rgazma qurollarini, biz ko‘rib turgan olamdagi buyumlar va hodisalarni, shuningdek, bolaning turmush tajribasini va badiiy asarlardan aniq obrazlar orqali ifodalangan hayotiy voqealarni ham kiritgan. Ushinskiy ko‘rgazmali ta’lim usulini mukammallashtirdi, suratlardan foydalanib, bolalarga hikoya qilib berish va bolalarning suratlarga qarab so‘zlab berishlari usullarini asoslab, bu usulning bir qancha aniq qoidalarini yaratdi. Ushinskiy boshlang‘ich ta’limning mukammal o‘quv rejasini taklif qildi: bu o‘quv rejasi o‘z ichiga ko‘rgazmalilik o‘qitish; yozuv, rasm, bolalarning qo‘l ishlari, o‘qish, sanoq, hikoya qilib berish, ashula, gimnastika mashg‘ulotlarini oladi. Ushinskiyning pedagogikani rivojlantirishda tutgan o‘rni Ushinskiy o‘zining barcha nazariy va amaliy ishlarini boshlangich maktabni umumiy ma’lumotning poydevori bo‘la oladigan qilib tashkil etilishiga yo‘naltirdi. Ushinskiyning ko‘pgina fikrlari hozirgi vaqtda ham o‘z mohiyatini yo‘qotgan emas. Komenskiy bilim va o'rganish asosi sifatida sezgir tajriba va nazariy jihatdan aniqlik va ravshanlik printsipini batafsil oshkor qilish. Unga vizuallik qo'llanildi. Kitoblar, qo'lda yozilgan va chop etilgan, ular avvalgi rasmlar bilan ta'minlangan, ammo aniq ravshanlik bilan ham ravshanlikni nazariy asossiz ishlatish edi, bu birinchi marta KOMenkyni berdi
Komenskiyning so'zlariga ko'ra, katta ahamiyatga ega bo'lgan mashg'ulotlar ketma-ketligi bor. O'zga kiritilgan barcha shogirdlar yangi materiallarni o'rganish orqali tayyorlanganligi uchun joylashishlari kerak. Bolalarning yosh xususiyatlariga ega bo'lgan holda, birinchi navbatda, o'quvchilarni to'g'ri tinglash uchun o'qishni amalga oshirishi kerak bo'lgan paytda, shuningdek, o'rganadigan va nihoyat fikrlash va ohangda fikrlash va ohangda fikrlashni maslahat beradi. KOMenkskiyga talabalarni o'rganishning aniqligini ta'kidlab, KOMenkyga berilgan qimmatli ko'rsatmalar. Bolalar faqat yoshi uchun mavjud bo'lgan narsani o'rganish kerak. Treningda shishishning shishishi, o'qitishning ravshanligi, asosiy qismlar haqida hisobot berish orqali erishiladi. Ta'lim materiallarini o'rganish kuchining didaktik talabini ilgari surgan.
Komenskiyning so'zlariga ko'ra, uchta bosqich, uchta ta'limning uchta vazifasi mavjud: o'zlarini va atrofdagi dunyo (aqliy ta'lim) va Xudoga bo'lgan intilish, o'zlarini boshqarish (diniy ta'lim). O'rta asrlarda o'qituvchilardan farqli o'laroq, u birinchi vazifaning juda muhim echimini ko'rib chiqdi. Komenskiy tarbiyalashning rolini juda yuqori baholadi.
KOMenskiy bilim va o'rganish asosi sifatida sezgir tajriba va nazariy jihatdan aniqlik va ravshanlik printsipini batafsil oshkor qilish. U ravshanlikni nafaqat vizual, balki narsalarni yaxshiroq va hodisalarni yaxshiroq idrok etish va aniq idrok etish uchun barcha sezgilarni jalb qilishni ham tushundi.
U tarbiyalashning maqsadi insonni abadiy hayotga tayyorlashning maqsadi, u odamlarni oldindan kutmaslik, jamoat hayotidagi barcha yomonliklarning yo'q qilinishiga, yo'q qilish uchun faol o'zgarish deb ataganligini ta'kidladi. "Dunyo Shohligi" va "Jannat". Bu uning insonga bo'lgan katta ishonchiga va uning imkoniyatlariga bo'lgan ishonchini ta'sir qiladi.
Panikofik maktab dunyoning konversiyasini paorfik ta'lim yordamida hissa qo'shishi kerak. Shuning uchun u sinfni olmadi, lekin hamma uchun mo'ljallangan, ya'ni u umumiy ta'limning so'zma-so'z ma'nosida edi.
"Pansfia" da Ya.A. Komenskiy inson bilimlari mavzusi nima ekanligini tushundi. Bu uning terminologiyasida g'oyalar dunyosi (oldindan qo'shilish dunyosi), dunyo ma'naviy, dunyo - bu axloqiy, dunyo mehnati dunyosi, dunyo ruhiy, dunyo abadiydir.
O'qituvchilar uchun "Insoniyatning umumbashariy tuzatish kengashining" to'rtinchi qismi - Ta'lim va ta'limning barcha jihatlariga to'liq bag'ishlangan "Pampdiy", barcha pedagogik g'oyalarni sintez qiladi. Komenskiy. Bu ishning asosiy maqsadi, muallifning so'zlariga ko'ra, odamlarga yosh avlodni mavjud, nomukammal insoniyat jamiyatini qayta qurish uchun qanday tayyorlash kerakligini ko'rsatishi kerak edi.
RBRinging haqida o'zining ilk g'oyalarini rivojlantirish. Pampediadagi komenskiy, odamning butun hayoti maktab bo'lishi kerakligi juda samarali g'oyani ifoda etdi. Agar u to'rtta maktab - onasi, ona tili, gimnaziya va akademiyasi, u etuklik va qarilik maktablari haqida gapiradi, unda hayotning asosiy murabbiyi va darsligi. Aytish mumkinki, buyuk o'qituvchilar-muxtorning bu so'zlarida doimiy ta'lim kontseptsiyasining zamonaviy g'oyasi borligini aytish mumkin.