Mavzu. Falsafafanining predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli

Hozirgi davrda milliy falsafani rivojlanishi va xalqaro aloqalarni tashkil etishning ahamiyati

Falsafada milliylik va umuminsoniylik haqida turlicha fikrlar o‘rtaga tashlanadi. Falsafa o‘z mohiyati jihatidan o‘zining muhokama
obyekti sifatida mazkur masalalarni ham qamrab olgan. Markscha- lenincha falsafa milliylik va umuminsoniylikni ham biryoqlamalik bilan hal etgan. Chunki, bu ta’limotda sinfiylik nuqtai nazari o‘ta mubolag‘alashtirilgan edi. Shu munosabat bilan milliy falsafa haqida fikr yuritilganda, har bir xalqning manfaatlari ham nazarda tutilishi kerak. Falsafiy fikrlarning o‘zi shu milliylikdan, aniqrog‘i, xalq hisoblangan millatlar faoliyatidan kelib chiqadi. Ya’ni, yakkalikdan umuminsoniylikka qarab borib, muammolarni o‘rtaga qo‘yadi va uni yechishga yordam beradi. Demak, falsafa fani har bir millatning faoliyatidan kelib chiqib umumiy xulosalar chiqaradi. Shu munosabat bilan aytish mumkinki, o‘zbek milliy falsafasi ham mavjud bo‘lib, u o‘ziga xos xususiyatlarni qamrab oladi. O‘zbek falsafasi ham boshqa millatlar singari uzoq tarixiy manbalar asosida shakllangan, rivojlangan, rivojlanayapti. To‘g‘ri, falsafa fanining millatlar nomi bilan bog‘lanishi falsafada kamdan-kam tilga olinadi. Chunki, bunday yondoshish O‘zbekiston hududida eramizgacha bo‘lgan davrlarda yashagan ajdodlarimiz ham borliq va koinot, inson ruhiyati va ilohiyot, bilish va haqiqat, jamiyat va hayvonot olami sirlarini bilishga intilganlariga shubha yo‘q. Zero, bu sohalar qadimiy falsafiy tafakkur yuritish natijasidir. Ana shu tafakkur yuritish alohida mamlakatda, alohida millatga oid bo‘lsa ham, boshqa mamlakat va millatlar tafakkuridek o‘ta mustaqil bo‘lgan. Ammo boshqa millatlar faoliyati bilan bog‘langan. Tajriba, fikr almashilgan. Har bir millat o‘zining qadriyatlari va urf-odatlarini, milliyligini tiklaganki, keyinchalik davr o‘tishi bilan ularni avlodlar tahlil qilaboshlaganlar va o‘z millatlarining falsafasini paydo qilganlar. Bundan o‘zbek falsafasi ham istisno emas.Ta’kidlash lozimki, o‘zbek falsafasini shakllanishiga ta’sir qilgan omillardan biri shuki, bu O‘rta Osiyo xalqlari o‘rtasida o‘zbek xalqi ko‘proq o‘troq holda yashagan. O‘zbek ajdodlari azaldan hunarmandchilik, savdogarchilik, chorvachilik bilan shug‘ullanganlar. Shu turmush tarzining o‘zi tabiat, jamiyat, inson tafakkuri faoliyatlarini tahlil qilish zaruriyatiga aylangan. Faoliyatdagi zaruriy muammolarni yechishning yo‘l- yo‘riqlari izlangan. Ayniqsa, ma’lumki, o‘zbek davlatchiligi tarixi uzoq-uzoq davrlarga borib taqaladi. Ravshanki, davlatchilikning tashkil topishi, uni ifoda qilish, mohiyatini anglash falsafiy fikrlarni kelib chiqishiga sababchi ham bo‘lgan. Ibtidoiy tuzumning
yemirilishi unga nisbatan yuqoriroq rivojlanishga ega bo‘lgan tuzumni paydo bo‘lishi borliq haqidagi tushuncha va tasavvurlarni yanada mukammallashtirishga olib kelgan. O‘zbek xalqi ajdodlari tarixiga e’tibor qaratiladigan bo‘lsa, undagi tarixiy yodgorliklar, rivoyat va asotirlar, ertaklar, afsonalar rang-barang turmush tarzlarini o‘zlarida ifoda etgan. Ulardagi voqealar tafsiloti davrlar rivojidan darak beradi. Asta-sekinlik bilan borgan taraqqiyot, insonlar faoliyatini bir yo‘nalishda emas, balki turli yo‘nalishlarga burib yuborgan. Natijada qarama-qarshi fikrlar paydo bo‘lganki, bu fikrlar borliq to‘g‘risida bo‘lib, borliqni turlicha ifodalaganlar. Afsonaviy, diniy qarashlarda o‘z aksini topgan. Natijada falsafiy qarashlar paydo bo‘lgan.Qadimgi dunyoda Movarounnahr hududida zardushtiylik dinini aniqrog‘i, yakka xudolik haqidagi fikrlarni kelib chiqishi yangi davr falsafiy qarashlarini shakllantira boshlagan. Abulqosim Firdavsiyning «Shohnoma», Abu Rayhon Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar», «Hotamnoma» va boshqa bir qancha ilmiy-adabiy manbalarda ko‘rsatilgan hayratomuz voqealar, xalqlar haqida ma’lumotlar, insonlarning turmush tarzi jarayonlari o‘zbek falsafasining qadimdan mavjudligidan dalolat beradi. Gerodot, Strabon va boshqa qadimgi allomalar o‘zbek xalqining ajdodlari haqida o‘z vaqtida mukammal fikrlarni yozib qoldirganlarki, bu fikrlar turli sohadagi olimlarimiz tomonidan yanada chuqurroq o‘rganilishni taqozo etadi.
O‘zbeklar tarixida shu jarayon diqqatga sazovorki, boshqa hududlarda bo‘lgani kabi davr o‘tishi bilan fikrlar ham o‘zgara borgan. Oddiylikdan murakkablikka qarab borgan. Masalan, zardushtiylik, moniylik, mazdakiylik, sarbadorlik, tasavvufiylik hara- katlari o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmagan. Xalq irodasi, uning falsafasi orqali maydonga kelgan, rivojlangan. Keyinchalik jaddidchilik ta’limotlari paydo bo‘ldi. XX asrning oxirida esa istiqlol falsafasi qad ko‘tardi. Shu sababli ham o‘zbek falsafasini o‘rtaga qo‘yish va uni o‘rganish davr taqozosidir. Hozirgi o‘zbek falsafasining shakl- lanishida milliy faylasuflar asarlarini nazarda tutish o‘zbek falsa- fasining o‘ziga xos xususiyatlarini belgilash va yo‘nalishlarini aniqlash imkoniyatini beradi. XX asr o‘rtalaridan boshlab O‘zbe- kistondagina emas, sobiq ittifoq respublikalari o‘rtasida ham e’tibor- ga sazovor bo‘lgan bir qancha O‘zbekiston faylasuflari yetishib
chiqdi. Asarlari o‘z davrini aks ettirgan bo‘lsada, ularni o‘rganish foydadan xoli bo‘lmaydi. Bu faylasuflar qatoriga I.M.Mo‘minov, E.Yusupov, S.Shermuhamedov, J.Boboyev, M.Baratov, X.Po‘latov, O.M.Xayrullayev, J.Tulenov, A.Ortiqov, M.Abdullayeva, T.Mahmu- dov, Z.Qodirova, V.Alimasov, N.Hakimov, O.Fayzullayev, A.Va- liyev, M.Hasanov, Y.Jumaboyev, I.Soifnazarov, Z.G‘ofurov, A.Ja- lolov, X.Aliqulov, R.Nosirov, Q.Nazarov, E.Hoshimova, R.Imoma- liyeva, T.Mahmudov, R.Taganov, F.Abdurahmonov, A.Abdusaidov, S.Azimov, S.Otamuradov, B. Ziyomuhamedov, V.I.Zohidov, I.Kari- mov, Z.Davronov, O.Fayziyev. S.P.Tursunmuhamedov, Q.Xonaza- rov, Yu.Sh.Shodimetov, U.Haydarov, B.Ismoilov, S.Mamashokirov, J.Ramatov, K.Sodiqov, X.Shayxova, I.Xo‘jamurodov, J.Ya.Yax- shilikov, I.Ergashev, U.Qoraboyev, U.Abilov, M.A.Abdullayev, T.Abdushukurov, B.Aliyev, M.Ahmedova, A.Begmatov, M.Bol- tayev, X.F.Vohidov, E.X.Bobomurodov, S.Komilova, S.Rahimov, S.Sanginov, I.Jaborov, J.Jaborov, B.R.Karimov, N.Najimov, O.P.Umrzoqova, B.T.To‘ychiyev, A.Q.Qodirov, A.G‘.Qahhorov, M.Qahhorova, A.Choriyev, S.Choriyev, M.Xolmatova, X.Yu.Salo- mova, B.O.To‘rayev, E.U.Umarov va boshqalarni kiritish mumkin. Mazkur nomlari tilga olingan va olinmagan faylasuflar falsafaning turli sohalarini rivojlantirishga o‘z hissalarini qo‘shgan olimlar bo‘lib, ular yozgan asar va ilmiy ishlar davr talabidan kelib chiqqan va ba’zi muammolarni ma’lum ma’noda hal etishga yordam bergan. Bu faylasuflarning XX asrning oxirgi yillarida yozgan asarlari ko‘proq, mustaqillik, istiqlol falsafasiga qaratildi. Bular qatoriga A. M. Jalolovning «Inson omili, falsafa, mafkura, siyosat» T., 1991.,
«O‘zbekiston: mustaqillik, ma’naviyat, mafkura» T., 1996y., «Istiqlol ufqlari» T., 1998y.; E.Yusupovning «Istiqlol yo‘nalishida», I. Ergashev- ning «Mustaqillik, siyosat va qishloq» T., 1995y., S. Shermuha- medovning «Falsafa fani yangilanishining ba’zi muammolari» T., 1996 y., «Madaniyat va sivilizatsiya» T., 1996y.N.Shermuxammedovaning “Falsafa” T.,”Noshir” 2012., “Ilmiy tadqiqot metodologiyasi” T.,Fan va texnalogiya 2014, Z. Davronovning “Ilmiy ijod metodologiyasi,” T.,Iqtisod-moliya 2007., “Ekologiyaning ijtimoiy siyosiy falsafiy asoslari” ((hammualliflikda) T.,Iqtisod-moliya 2006), Sh.I.Xaitovning “O‘zbekiston falsafa tarixi” (T., Noshir 2011), “Murosa va O‘zbekiston
falsafa tarixiga kirish” (T.2006), J.Yaxshilikov, N.E.Muxamma- diyevlarning “Milliy g‘oya – taraqqiyot strategiyasi” (T., “Fan” 2017), I.Saifnazarov va boshqalarning “Fanning falsafiy masalalari” (T. “Fan texnologiya” 2007), B.To‘rayevning tanlangan asarlari ikki jild (T. 2015), O.Fayzullayevning “Falsafa va fanlar metodologiyasi” (T.2006), V.Alimasovning “Falsafa yoxud fikrlash san’ati” (T.2008) kabilarni nazarda tutish mumkin. Albatta milliy falsafa yakka holda rivojlanmaydi shu sababli barcha millatlarga oid bo‘lgan falsafa bilan ham faylasuflarimiz shug‘illanishi o‘ta muhimdir ularning falsafiy asarlarini tarjima qilish davir talabidir.
(Ushbu mualliflarning va boshqa nomlari tilga olinmagan faylasuflarning har biri tomonidan nashr etilgan o‘nlab asarlari chop etilgan bo‘lsada, ularning barchasini ushbu sahifani cheklanganligi hisobga olib darslikga kiritish imkoni bo‘lmadi, uning uchun uzr so‘raymiz)