Mavzu: Falsafiy antropologiya. Yangilanayotgan O`zbekis- tonda inson, uning huquq va erkinliklari oliy qadriyat. Reja

Antropogenez doirasida insonning biologik tabiati bilan ijtimoiyligi nisbatini aniklab olish muximdir. Umuman olganda bu muammoni urganish insonning eng qadimgi tarixidan boshlab dolzarb bo’lib kelmoqda. Negaki, insonning ayni bir vakgning uzida xam jonli tabiatga, xam jamiyatga mansubligi xar doim kupgina masalalarni keltirib chikarishi bilan birga to’g’ridan to’g’ri, prinsipial jixatidan dunyokarash masalalarini xam kun gartibiga kuyadi. Buni Arastuning, inson "siesiy xayvondir", degan so’zlarida ifodalangan ma’nodan xam bilsa buladi.
Xakikatdan xam Homo sapiens turi biologik jixatdan Homo urugining Homo hofilis (kobiliyatli odam), Homo erectus (tikka yuruvchi odam) kabi turlaridan fark kilinmasada, lekin bir xil 'sezish organlari, bir xil kon aylanishi, muskul, nafas olish, suyak tizimlari va xakozolarga egadir.
Bulardan kelib chikib insonning barcha xatti - xarakatlari, orzu istAqlari va faoliyati turlari oxir okibatda biologiyaviy takozo etilgan deyishga asos bormi? Falsafa tarixida bunga ikki xil: inson belgilovchi tomoniga kura, biologik mavjudot va inson ijtimoiy mavjudot, ijtimoiylik uning biologiyaviy tabiatini oxir okibatda belgilaydi, degan javoblar berilgan.
Birinchi xil javob tarafdorlaridan ba’zilari xozirgi zamon sosiobiologiya ilmi dalillariga tayanib shunday muloxaza yuritadilar: inson xatti - xarakatining asosiy stereotip kurinishlari buyicha barcha sut emizuvchilarga ancha yakin. Uziga xosliklariga kura esa inson uzining bevosita utmishdoshlari bulgan guruxga mansubdir.
Freyd va uning tarafdorlari ta’kidlashicha, inson xam butun xayvonot dunyosida bulgani kabi xilma - xil instinkt tufayli xarakat kiladi. Birinchi urinda ular ichida inson avlodini davom ettirish, jinsiy instinkt turadi. SHu bilan birga inson uzida faoliyatini ma’naviy, xukukiy cheklovchi ijtimoiylik sifatlari bulgani uchun boshka xayvonlardan fark kiladi. Bu ijtimoiy sifatlar tufayli inson uzining shaxvoniy xirsini cheklashi lozim buladi.
Ikkinchi nuktai nazarga kura (A. N. Leontьev va b.), odam bolasi inson bulish kobiliyati bilan tugiladi. Bu urinda tabiat tomonidan belgilangan va inson tomonidan davom ettirilgan xususiyatlar sokov, kar, kur bulgan bolalarda qanday namoyon bulishi ustida utkazilgan tajriba yakunlari xam katta axamiyatga ega. Moskva universiteti psixologiya fakulьtetida utkazilgan tajriba jarayonida ularga dastlab yozish kunikmalari urgatildi. Undan keyin esa ular asta sekin gapirishga, Broyl alifbosi buyicha ukishga urgatildi. Natijada, tabiiy kur, sokov va karligicha kolganlari xolda ular dan turttasi univestitetni tugatgan.
Kurinib turibdiki, insoniiig ijtimoiy moxiyatini birinchi uringa kuyish jiddiy asosga ega. Agar buning yoniga insonning ba’zi biologiyaviy xususiyatlari xam ijtimoiy sabablar bilan belgilanishi kushilsa, dalillar yanada asosli buladi. Masalan, Er yuzining ijtimoiy - madaniy rivojlanishi yuksak boskichga kutarilgan mintakalarida odamlarning erta voyaga etishi, soglomligi, buydorligi va uzok yashashi kuzatiladi. Kam rivojlangan mintakalarda esa uning aksi uchratiladi.
Insonning falsafiy taxlil etish doirasida bu ikki xil karash bir - birini tuldirishini xam kurmaslik mumkin emas. Demak, inson bioijtimoiy mavjudot deb karalmogi lozim. Bu insonda biologiyaviylikning ijtimoiy gakozolanganligini va ijtimoiylikning bilogik zaminlari borligini kursatadi.
Inson rivojlanishida biologiyaviy rivojini ijtimoiy - madaniy rivojlanish boskichiga utishi bilan yuzaga kelgan bu birlik uning moxiyatini belgilaydi.
Xar qanday jonli mavjudot singari inson xayotining nixoyasi borligi, boshka mavjudotlardan farkli ularok u uzining oxir okibatda ulimga maxkumligini anglashi xam falsafiy muammolar doirasiga kiradi. Bu - tasodifiy xol emas. Inson xayoti va ulimi masalalari asotirlar va dinlarda xam markaziy urinni egallagan. Kishilarda dastlab ulimdan kurkish tuygusi kuchli bulgan. Keyinrok asotiriy diniy tasavvurlar vositasida bu jarayon majburiy ekanligi xaqidagi e’tikod bilan almashindi. Asotirlarda xayvonlar xam, kishilar xam uladigan tana va ulmas ruxga ega deb kursatilgan. Rux nozik, nomoddiy tabiatga ega bo’lib, uzida inson vujudi timsolini gavdalantirgan. U yukolmaydi, ulmaydi va uz makonida yashaydi. xamda uz joyini almashtirib turadi. Ba’zi diniy ta’limotlarda tana ulgach, rux bir jonzogdan ikkinchisiga utib turish kursatilgan.
Turli falsafiy yunalishlar va maktablar xayot va ulim masalalarini turlicha tushuntirganlar. Falsafa tarixida ayrim buyuk faylasuflar uchun bu masalalar shaxsiy xayot takdirini xal kilish bilan boglik bulgan. Masalan, Sukrotning uz ulimiga roziligi xaqidagi karori uning xayoti uchungina emas, balki undan keyingi falsafiy muammolar rivojlanishi uchun axamiyatga ega bulgan. Aflotun bu karorda faylasuf uchun uz xayotnni oliyjanoblik bilan tugatish imkoniyatini kurgan. Uning fikricha inson ma’naviy mavjudot sifatida iloxiy moxiyatga ega. Bu uning uziNi ustida ishlashi, uzini takomillashtirishi va iloxiy dunyo sari intilganligida namoyon buladi. SHuning uchun xam ulim mas’ullikdir, ya’ni ma’naviyatli insonda ulimdan kurkish tuygusi bulmaydi.