Мавзу. Фавқулодда вазият тушунчаси. Республикамиз ҳудудида содир бўлиши мумкун бўлган табиий ва техноген фавулодда вазиятлар. Режа

Зилзилагача кўриладиган чора-тадбирлар:
Зилзила, унинг оқибатлари, етказилиши мумкин бўлган зарарни камайтириш йўллари тўғрисида маълумотга эга бўлиш. Хавфли шароитда моҳирона ва қатъиятли ҳаракат қилишга маънан ва руҳан ўзини тайёрлаш.
Зилзилага қандай тайёрланиш керак? Аввалдан уйда, ишда, кинода, театрда, транспортда ва кўчада бўлган вақтингизда зилзила юз бергудек бўлса, ҳаракат қилиш режасини тузиб қўйинг. Хавфли ва хавфсиз жойларни аниқланг. Оила аъзоларингизга зилзила вақтида қандай ҳаракат қилишлари лозимлигини тушунтиринг ва уларни биринчи тиббий ёрдам кўрсатишга ўргатинг.
Ҳужжатлар, пуллар, чўнтак фонари ва батарейкаларни қулай жойда сақланг. Уйда бир неча кунга етарли ичимлик суви ва озиқ-овқат захираси бўлиши керак.
Кроватларни дераза ва ташқи девордан нарироқда жойлаштиринг. Шкаф, токча ва жавонларни деворларга маҳкамланг, юқорида жойлашган токчалар ва антресоллардаги оғир буюмларни пастга олинг. Хавфли моддалар (кимёвий, енгил алангаланувчи суюқликлар)ни ишончли, яхши беркитиладиган жойларда сақланг.
Зарурият туғилганида ўчириш учун электр, газ ва сув таъминотини ўчириш жўмраклари қаерда жойлашганини барча билиши зарур.
Зилзила вақтида қандай ҳаракатланиш керак? Бино тебранишини хис қилган, қандилларнинг тебранаётганини, буюмлар ағдарилаётганлигини кўрган, шиша идишларнинг синиш овозини эшитган заҳотингиз, пастки қаватларда яшасангиз, ваҳимага берилмай (тебранишни сезган вақтингиздан то бино учун хавфли тебранишлар бошлангунича ихтиёрингизда 15-20 сония мавжуд), зудлик билан ҳужжатларингизни, пул ва энг зарур буюмларингизни олиб, бинодан ташқарига чиқинг. Кўчага чиққандан сўнг, бино яқинида турманг, очиқ майдонга ўтинг.
Хотиржамликни қўлдан берманг ва бошқаларни ҳам тинчлантиришга ҳаракат қилинг!
Юқори каватларда яшасангизу, бино ичида қолишингизга тўғри келган бўлса, у ҳолда хавфсиз жойни: ички девор олди, бурчак, ички девор оралиғи ёки таянч устун остини танланг. Иложи бўлса, стол остига беркининг - у сизни пастга тушаётган буюмлар ва бўлаклардан муҳофаза қилади. Дераза ва оғир мебеллардан узоқроқда туринг. Ёнингизда болаларингиз бўлса, уларни ўз танангиз билан беркитинг.
Шам, гугурт, ёндиргичлардан фойдаланманг - газ чиқиб кетган бўлса ёнғин сабабчисига айланиб қоласиз. Осма айвонлар, карнизлар, тўсинлардан узоқроқ туринг, узилган электр симларидан эҳтиёт бўлинг. Автомобилда бўлсангиз. очиқ жойда тўхтатиб, силкиниш тугамагунча, эшикларни очиб қўйган ҳолда, автомобиль ичида қолинг. Одамларни қутқараёттан вақтда ёрдам кўрсатишга шай туринг.
Зилзиладан сўнг қандай ҳаракат қилиш керак? Муҳтожларга биринчи ёрдам кўрсатинг. Вайрона уюмлари остидан қутқариб олиш мумкин бўлганларни озод қилинг.
Эҳтиёт бўлинг! Зарурат бўлмаса, телефонни банд қилманг. Радиоприёмникни ишлатиб қўйинг. Маҳаллий ҳокимият, фавқулодда вазиятлар бошқармаси (бўлими) кўрсатмаларига бўйсининг.
Электр симларида ишдан чиққан жойлар бор-йўқлигини текширинг. Носозликни бартараф этинг ёки хонадондаги электр таъминотини ўчиринг. Кучли зилзила вақтида шаҳарда электр таъминоти автоматик равишда ўчишини ёдда тутинг.
Газ ва сув тизимидаги носозликларни текширинг. Ишдан чиққан жойларини тузатинг ёки тармоқдан ўчиринг. Очиқ оловдан фойдаланманг. Зинадан туша туриб, эҳтиёт чораларини кўринг, унинг мустаҳкамлигига ишонч ҳосил қилинг.
Кучли вайроналикка учраган биноларга яқинлашманг, улар ичига кирманг. Кучли қайта силкинишларга тайёр туринг. Зилзиладан кейинги 2-3 соат айниқса хавфлидир. Эҳтиёж бўлмаса бинолар ичига кирманг. Қайта силкинишлар ҳақида миш-мишларни тўқиманг ва тарқатманг. Фақат расмий маълумотлардангина фойдаланинг. Вайрона уюмлари остида қолган бўлсангиз, хотиржамлик ила вазиятга баҳо беринг, имкон доирасида ўзингизга ёрдам кўрсатинг. Ташқаридаги одамлар билан алоқа ўрнатишга (овоз билан, тақиллатиб) ҳаракат қилинг. Олов ёқиш мумкин эмаслиги, ҳожатхона бакидаги сувни ичиш мумкинлиги, сув қувурлари ва иситиш батареяларидан сигнал бериш воситаси сифатида фойдаланиш мумкинлигини ёддан чиқарманг. Кучингизни асранг. Инсон овқатсиз ярим ойдан ортиқ чидаши мумкин.
Кўчки - тоғ ва жар ёнбағирларидан, денгиз, кўл ва дарёларнинг тик қирғоқларидан тупроқ ва тоғ жинсларининг оғирлик кучи остида пастга силжиши.
Кўчкининг кўп учрайдиган сабабларидан бири ёнбағирнинг ювилиши, ёғин таъсирида намланиши, зилзила ёки инсон фаолияти (портлатиш ишлари ва бошқ.) бўлиши мумкин. Кўчки ҳажми ўнлаб ва юзлаб минг куб метрга, айрим ҳолларда ундан ҳам ошиши мумкин. Кўчки тезлиги йилига бир неча метрдан, сониясига бир неча метр бўлиши мумкин. Кўчкининг энг катта тезлиги зилзила вақтига тўғри келади. Тупроқ сурилиши турар жой ва ишлаб чиқариш биноларига, муҳандислик ва йўл иншоотларига, магистрал қувурлари ва электр тармоқларига шикаст етказиши ва вайрон қилиши билан бирга, одамларга жароҳат етказиши ва қурбон бўлишларига олиб келиши мумкин.
Огоҳлантириш чоралари. Кўчки юз бериши эҳтимоли бўлган жойлар ва уларнинг тахминий чегараси тўғрисидаги ахборотни ўрганиб чиқинг. Кўчки хавфи юзага келиши тўғрисида хабар берувчи «Диққат барчага!» сигналини эслаб қолинг. Ушбу сигнал берилган вақтда амалга ошириладиган ҳаракатлар кетма-кетлигини билиб олинг. Бинолар эшик ва деразаларининг қисилиб қолиши, кўчкидан хавфли ёнбағирлардан сувнинг чиқиши юзага келаётган кўчкининг белгилари ҳисобланади. Яқинлашаётган кўчки белгилари пайдо бўлганда кўчки станциясининг яқин орадаги масканига хабар беринг, у ердан бериладиган ахборотни кутинг ва шароитга қараб иш тутинг.
Кўчки вақтида қандай ҳаракат килиш керак? Кўчки эҳтимоли юзага келганлиги тўғрисидаги сигнални олгач, электр асбоблари, газ ва сув тармоғини ўчиринг, аввалдан ишлаб чикилган режага асосан зудлик билан ўтказиладиган эвакуацияга тайёрланинг. Кўчки жойи ва тезлигидан келиб чиқиб ҳаракат қилинг. Кўчки сурилиши секин (бир ойда метр) ҳаракатланаётган бўлса, имкониятдан келиб чиқиб, хавфли ҳудудда қолиши мумкин бўлган биноларни тарк этинг, мебель, буюмларни олиб кетинг ва ҳ.к. Кўчки тезлиги бир кеча-кундузда 0,5-1,0 м бўлса, аввалдан ишлаб чиқилган режага мувофиқ эвакуация тадбирларини амалга оширинг. Эвакуация вақтида ўзингиз билан ҳужжатлар, қимматли буюмлар, шароитдан келиб чиқиб ва маъмурият кўрсатмасига биноан иссиқ кийимлар ва озиқ-овқат маҳсулотлари олинг. Хавфсиз жойга зудлик билан кўчиб ўтинг ва зарурат бўлса, қутқарувчиларга кўмаклашинг.
Кўчки рўй берганидан сўнг омон қолган бино ва иншоотлар текшириб чиқилади, электр, газ ва сув тармоқларидаги шикастлар аниқланади. Жароҳатланмаган бўлсангиз, қутқарувчилар билан биргаликда жабрланганларга кўмаклашинг ва имконият доирасида биринчи ёрдамни кўрсатинг.
Ўпирилиш – оғирлик кучи таъсири остида тоғ жинсларининг узилиб пастга отилиб тушиши. Тоғ ва тепалик ёнбағирлари бўйлаб ёрилишларнинг пайдо бўлиши ўпирилиш юз беришининг белгисидир.
Ўпирилиш хавфи борлигининг белгилари:

• 
  уйнинг эшик ва деразалари бекилмай қолиши;
  
• 
  уйдаги девор сувоқларида ва пойдеворда янгидан-янги дарзлар пайдо бўлиши;
  
• 
  ер юзасида, йўлкаларда, йўлларда ёриқлар пайдо бўлиши ва кенгая бориши;
  
• 
  ёнбағирлар пойида ер бўртиб чиқиши, ер ости сувлари янги-янги жойлардан чиқа бошлаши, деворлар ва дарахтлар силжий бошлаши;
  
• 
  гумбурлаш эшитилиши ва зўрая бориши.
  

Шундан сўнг ер жинсларининг яхлит бўлаклари аста-секин сурилиши ёки бирдан кўчиши мумкин.
Мустаҳкам бўлмаган тоғ ёнбағирлари пастга ағдарилиб тушиши, биноларни вайрон этиши ва одамларни кўмиб қўйиши мумкин. Шунинг учун ўпирилишнинг дстлабки белгилари пайдо бўлиши биланоқ мустаҳкам бўлмаган қоялар, уйма тепаликлар, тик тушган тупроқли ёнбағирлардан хавфсиз бўлган масофага ўтиб олиш, тор даралардан чиқиб олиш керак. Агар зарар кўрганлар бўлса, у ҳолда иложи борича тезликда уларга зарурий ёрдамни кўрсатишга ҳаракат қилиш лозим.