Mavzu: Fe’llarda mayl kategoriyalari Reja: Kirish Asosiy qism

Fe'l mayllari. Turkiy tillarda ish-harakatning voqelikka munosabatini ifodalovchi kategoriya mayl sanaladi. Mayl katsgoriyasi harakachiing voqelikka munosabatini ifodalab, grammatik zamon va grammatik shaxs uzviy bog`lanadi. Bu uch xrdisa fe'lning gapda kesim vazifasin.n bajarishdan - predikativlik funktsiyasidan kelib chnqadi. Turkiy tillarda fe'lning uch manlp mpvjud: 1. Istak mayli. 2. Shart mayli. 3. Buyruq mayli. Istak mayli turkiy tillarda oltn xil affiks bilan yasaladi. Ular -gay, -ay, -as1, -a, -sa, -sar kabilar. -gay affiksi fe'l o`zagiga ko`shilgan, unga shaxs-son affikslari -msh, -ssh, - bsh, -So`z va -lar ko`shiladi. o`u holat po`g`oy, qaraim. shor, oltoy, tuva, qozoq, qoraqalpok, chulim, hakas, salar tillarida va biroz o`zgargan xrlda yokuttnlida uchraydi. Masalan, no`g`oy tilida: Birlik 1. barg`ayman 2. bargaysan 3. bargay Ko`plik bargaymiz bargaysiz bargaylar -ay affikxi bilan yasalgan istak mayli shaklnning birinchi shaxs birlik va ko`iligi ayrim turkiy tillarda saklashan: baray'm, baraio`k (no`g`oy tili), alym, alyk (tatar tili), alay'k (qozoqtili) kabi. Ba'zi turkiy tillarda -ay affiksi funktsiyasida -sh, -sh, -al affikslari ko`llaniladi: alalsh (turk, gagau tili), alalsh (turkmai tili), alilshar (tuva tili). Ayrim turkiy tillarda oxiridagi -nm, -sh tushirilgan yoki boshka affikslar ko`shilgan xrlda ishlatiladi. Masalan, uygur tilida alay, o`zbek tilida olay, olaylik kabi. -asi affiksi bilan yasalgan istak mayli shaklining turkiy bobotilda mavjudligidan turk, ozarbayjon, gagauz tillari materiallari dalolat beradi. Bu shakl yokut tilidan boshqa tillarda yo`q. Yoqut tilida -as! affiksi -mo` tarzida keladi:
1. barm: o`bo`sh -borarman
2. baro`g o`go`t -borarsan
3. baro`: i -borar baro` mbng -borarmiz barimgiz -borarsiz bar) mlvr -borarlar -a affiksi bilan yasalgai istak mayli sh kli g`uz guruh tillarida mahsuldor ko`llaniladi: alam, alasan, ala. alag, alasshp, alalar (ozarbayjon tili), yazaysh, yazaso`sh, yaza, ya almm, yazasshv, yazalar (turk tili). -so`n affiksi bilan yasalgan istak maylm buyruq mayli uchinchi shaxsi negizida paydo bo`ladi: olsun (turk tili). also`n (tatar tili) kabi. Buruq mayli ish-qarakatni bajarish ski bajarmaslik haqida buyurish, istash, so`rash, iltimos, maslaqag, undash-chaqirish kabi ma'nolarni ifodalaydi. So`zlovchi (1 shaxs) o`z-o`ziga buyura olmaydi, balki u II shaxsga buyuradi. Sof buyruq II shaxs birlik orqali ifodalanadi. Buyruq mayli fe'l o`zagiga -ay (-aylik), -so`sh, -gin, -gil affikslarini ko`shish bilan yasaladi. Masalan qozoq tilida alayga, al, alssh, alay'k, almndar, also`sh; o`zbek tilida boray, bor, borgin, boring, borsin, boraylik, boringiz, borsinlar. Shart mayli biror ish-xarakatning yuzaga chshdishi uchun undan oddin bajarilishi shart bo`lgan ish-harakatni ifodalaydi. Turkiy tillarda shart mayli yasovchi -sa, -se, -sar, -san affikslari mavjud. Fe'l o`zagiga -sa ko`rsatkichi va ikkinchi uruh shaxs shakllarini ko`shish bilan yasalgan shart mayli barcha turkiy tillarda maqsuldor ko`llaniladi. Masalan, alsam, alsang, alsa, alsak, alsagmz, alsa. Shart maylining -sar affiksi bilan yasalgan shakli XIII asrgacha bo`lgan turkiy yozma yodgorliklarda va qozirgi yokut tilida -tar fonetik variantlari mavjud: kordorbun, kordorg`un, kordor, kordorbut, kordorg`ut, kordorlar kabi. Shart maylining -san ko`rsatkichi faqat chuvash tilida qo`llaniladi: pulzan - bo`lsang. O`g`uz guruh tillarida shart-istak ma'nosini ifodalovchi -malm affiksi mavjud: yazmalshsh, yazmalshdsh (turk tili), kelmeliyem, oxumala idim (ozarbayjon tili), yazmaln (turkman tili) kabi. Turkman tilida shaxs ko`shimchasi yo`q, uning funktsiyasini kishilik olmoshi bajaradi: men yazmaln.