Mavzu: Fe’llarning zamon, mayl va shaxs kategoriyalari. Fe’lning vazifadosh shakllari va modal shakllari. Fe’l yasalishi

Harakat nomi Ish-harakatning atamasi bo`lib, gapda otga xos vazifalarni 
bajarishga mos bo`lgan fe’l shakli harakat nomi deb ataladi: Ilm-fanga intilish 
insonning eng oliy ma’naviy harakatlaridandir. Chavandoz bu gaplarni Ertoyevga 
aytishini ham, aytmaslikni ham bilmay turgandi (O.YOqubov). Mustaqilligimiz 

---

18 
tufayli xalq va Vatan tarixi, boy ilmiy va adabiy merosga xolisona yondashishning 
guvohi va shohidi bo`lmoqdamiz (Rahim Vohidov) gaplaridagi intilish, aytishni, 
aytmaslikni, yondashishning fe’l shakllari harakatning atamasi (nomi) bo`lib, 
gapda otga xos ega, to`ldiruvchi, qaratuvchi vazifalarini bajargan. 
Harakat nomi quyidagi shakl yasovchi affikslar bilan yasaladi: 
1) fe’l negiziga –sh (-ish) qo`shish bilan (unlidan so`ng –sh, undoshdan 
so`ng –ish): o`qish, yozish, ishlash, chiqish kabi; 
Harakat nomining –sh (-ish) affiksi bilan yasalgan shakli otga yaqin turadi, 
shuning uchun ham bu shaklda harakat nomi otga ko`chishga moyil bo`ladi. 
2) fe’l negiziga –v (-uv) qo`shish bilan (unlidan so`ng –v, undoshdan so`ng 
–uv): ishlov, bag`ishlov, boruv, keluv kabi; 
Bu affiks bilan yasalgan harakat nomi hozirgi o`zbek tilida kam ishlatiladi; 
3) fe’l negiziga -moq qo`shish bilan: o`smoq, ulg`aymoq, o`rganmoq kabi. 
Harakat nomining -moq affiksi bilan yasalgan shakli fe’lga juda yaqin 
turadi, chunki har qanday fe’lning bosh shakli yo buyruq-istak mayli shaklida esla, 
shosh kabi; yoki eslamoq, shoshmoq kabi harakat nomi shaklida olinadi. 
Harakat nomi leksik-semantik jihatdan harakat tushunchasini anglatadi. Shu 
jihatdan harakat nomi fe’lga xos grammatik xususiyatlarga ega: 
1) o`timli-o`timsizlik ma’nosini ifodalaydi: o`rganish, ko`rmoq - o`timli 
harakat nomi; yugurish, ishonmoq - o`timsiz harakat nomi; 
2) nisbat ma’nosiga ega: yutmoq - aniq nisbat, yasanmoq - o`zlik nisbat, 
baholanmoq - majhullik nisbati, qiziqtirmoq - orttirma nisbat; 
3) harakat nomining bo`lishsiz shakli faqat –maslik affiksi bilan yasaladi: 
aytish – bo`lishli harakat nomi, aytmaslik – bo`lishsiz harakat nomi. 
4) harakat nomi zamon ma’nosiga ega emas. Lekin ma’lum bir qulay 
sharoitda unda hozirgi-kelasi zamon ma’nosi aks etadi: Oilada farzand tarbiyasiga 
har tomonlama e’tibor bermoq lozim (O.Karimova). 
5) boshqa fe’l shakllari singari harakat nomi boshqarish xususiyatiga ega. 
Shuningdek, ish-harakatning nomini bildirish jihatdan harakat nomi otga xos 
bo`lgan grammatik xususiyatlarga ham ega, ya’ni: 

---

19 
1) harakat nomi son, egalik va kelishik affikslarini oladi; 
2) harakat nomi ot singari ega, qaratqich aniqlovchi, to`ldiruvchi 
ko`makchili shaklda hol va kesim vazifalarini bajaradi: Zumradning tikishi – 
go`zal, ipakni turlashi ham mohirona (O.). Bilim va tushunishga intil kunu tun 
(YUsuf Xos Xojib). Rais Jo`raboev bilan jiddiy tortishuvdan so`ng juda qattiq 
asabiylashdi (SH.R.). O`zini olim, fozilman deb maqtanish, shu bilan g`ururlanish 
jaholatning bir ko`rinishidir («Oz-oz o`rganib dono bo`lur»).