Mavzu: Fonetik va fonologiyalıq hodisalar Reja

Mavzu: Fonetik va fonologiyalıq hodisalar
Reja :
1. Fonetika va uning birligi
2. Fonetikaning bo'limlari
3. Gapirishding fonetik bo'linishi
4. Fonologiya
5. Fonologik ziddiyatliktıń ziddiyatlik tizimiga munosabatiga ko'ra tasnifsi.

Tildiń madaniy (substansial) sathi xususida. Lisoniy ust sirasida fonetika eng kichik tashkil qiluvchi va boshqa ust ittifoqliklari uchun madaniy (substantsial) tamal bo'luvchi ittifoqliklardi beradigan ust sifatida ajralib turadi.

Insonning gapirish faoliyati his a'zolari asosida his etiladigan gapirish ittifoqliklari - ovoz yoki ovozlar tizimsi vositasida ro'yobga chiqadi. Gapirish tovushlari o'zida uchlar tomonti birlashtirgan murakkab nutqiy birlik sifatida ko'rinadigan bo'ladi. Ular quyidagilar :
a) talaffuz a'zolari bilan boshqariladigan markaziy nerv tizimsi yemishi (fiziologik tomon );
b) tabiat dagi har qanday ovoz kabi akustik tabiatqa ega (fizik, akustik tomon );
v) gapirish tovushlari odamlarning axborot uzatmoqlik, kommunikatsiya vositasi (funktsional, sotsial, lisoniy tomon ).
Gapirish tovushlarining haqiqiy va biz uchun zarurli tomoni ularning funktsional aspekti dir. Tilshunoslikda aytilgan uchlar tomonti yaxlitlikte o'rganish yoki ajratgan holda izlanish masalasinde bir xillik yo'qlar. Ba'zi birovlar gapirish tovushlarining fiziologik tomoni biologiya faniniing, akustik tomoni fizika faniniing o'rganish predmeti bo'lib, tilshunos uning xolos funktsional tomoninigina tekshirishi zurur degan g'oyani ilgarigi surishsa, aksariyati har uchtalik tomon bir-birinien ajralmas dir, ularni yaxlitlikte o'rganish zurur degan ishonchga toyanadilar. Ana o'sha ikkita qarash kurashi sababdan tilshunoslikda ikkita -fonetika va fonologiya sohalari ajraldi. Sońı shu tariqa fonetika nutqiy variant (yakka-yolg'izlik ) larni, fonologiya bo'lsa lisoniy invariant (umumiylik ) larni izlanish bilan mashg'ul bo'lg'usi bo'lib qoldi.
Fonetika va uning birligi. Fonetika deganda eng quyi lisoniy ust ham, tilshunoslikning o'sha qadn o'rganadigan sohasi ham tushuniladi. Fonetika (gr.phonetikos - ovozga, ovozga tán) tilshunoslikning boshqa sohalarigan farqli o'laroq, nafaqat o'rganish manbasining funktsional tomonin, balki gapirish tovushlarin hosil qilishchi talaffuz qurilmasin, shuning jo'rligida, ularning akustik xossalarini va til egalari tomonidan qabul qilińiw tomonlarin ham tekshiradi. Fonetikada tilshunos -likning boshqa fan sohalari -adabiyotshunoslik, fiziologiya, fizika, psixologiya kabi fanlar bilan aloqasi yanada ochiq ko'rinarlik bo'ladi. Bu fanlardan farqli o'laroq, fonetika ovozlarga so'z, qo'shimcha va gaplarga madaniy tus beradigan til tizimsi unsuri sifatida qarayni.
Fonetika gapirish dagi ovoz o'zgarishlari va almashinuvini, sur'at va uning turlarin ham o'rganadi.
Fonetikani o'rganish orfografiya (orfografiya ), to'g'ri talaffuz (orfoepiya) me'yorlarini yaxshi o'zlashtirib olishda, ko'rkam adabiyotqa aloqador va dialektal talaffuz farqlarini aniqlashda, logopediya va surdopedogogikada nutqiy qusurlar diagnostikasi va ularni bartaraf qilishda katta ahamiyatga ega. Fonetika yutuqlari aloqa vositalarin tekshirish va ular samaradorligin oshirishda hamda gapirishdi avtomatik aniqlashda zarurli rollar tebranadi.
Fonetik bo'limlari. Fonetika, avvalo, umumiy, shaxsiy buyumli va taqqosiy fonetikaga ajraladı.
Umumiy fonetika. Inson talaffuz qurilmasining imkoniyatlarigan kelib chiqqan holda gapirish tovushlari hosil qilishding umumiy shartlari (masalan, ovozi yo'qlarding paydo bo'lishi o'rniga ko'ra lab, til, taom ovozi yo'qlarining farqlanishi, paydo bo'lish usuliga ko'ra portlovchi, sirg'aluvchi, portlovchi -sirg'aluvchi ovoz xossalarining aniqlanishi kabilar ), shuning jo'rligida, ovozlarding umumiy akustik xossalari o'rganiladi. Bo'lakan artikulyatsion, bo'lakan akustik belgilarga tayangan holda gapirish tovushlarining universal, shuning jo'rligida, farqlovchi belgilarine toyanadigan ichki tasniflarini berish bilan da shug'ullanani. Umumiy fonetika ovozlarding birikish qonuniyatlari, bitta ovoztıń ikkinchisiga ta'siri xususiyatlarin (akkomodatsiya va assimilyatsiyaning turli shaklu-shamoyillari ), hijoding tabiati, hijoda ovozlarding birikish qonuniyatlari, hijolarga bo'linish shartlari, so'zlarding fonetik tuzilishi, bo'lakan sur'at va singarmonizm masalalarini da tekshiradi. Umumiy fonetika intonatsiya uchun qo'llaniladigan vositalar (ovoz biyikligi, kuchi (intensivligi ), chóziqligi, tezligi (tempi), qo'shiq vaqfi, tembr kabi masalalarni da tekshiradi.
Shaxsiy buyumli fonetikada yuqorida aytilgan muammolar muayyan tillar misolida tekshiriladi. Shaxsiy buyumli fonetika tarixiy fonetika va zamonaviy, muosir fonetika, sinxron fonetika va diaxron fonetika, tasviriy fonetika va eksperimental fone-tika kabi ko'rinishlarda yumush olib boradi.
Taqqosiy fonetikada bitta nechta qarindosh yoki qarindosh bo'lmagan tillarding, yoxud bitta qancha dialekt va shevalarding ovozli va undosh tovushlari, ulardagi fonetik o'zgarishlar va boshqa hodisalar taqqosiy aspektda tekshiriladi.
Taqqosiy fonetika umumiy va shaxsiy buyumli fonetika oralig'idagi holatni egallaydi.
Gapirishding fonetik bo'linishi. Gapirish fraza (gap ), takt, so'z, hijo va ovozlardan toshhkil tlpadi.
Fraza ko'pincha gapga teng bo'lib, gapirishding ikkita qo'shiq vaqfi orasidagi intonatsion butunligi dir. Fraza yoziq va yig'iq bo'lishi mumkin. Fraza yoziq bo'lsa taktlarga ajraladı, yig'iq bo'lsa taktga teng bo'lib qoladi.
So'z - gapirishding bo'lak bitta sur'at bilan aytılatuǵın bo'lagi. So'z takt ichida yoki o'zicha ǵárezsiz keladi.
Hijo - bitta ovoz yoki ovozlar qo'shilmasidan iborat bo'lib, bitta nafas zarbi bilan aytılatuǵın so'zniń bo'lagi dir. Hijo bitta unlidan iborat bo'lganda ovozga teng kelib qoladi.
Ovoz - fonetik bo'linishding oxirgi nuqtasi bo'lib, boshqa bo'laklarga bo'lindiydi.
Fonologiya. Fonologiya (gr. rhone - ovoz, logos - talimot ) atamasi tilshunoslikda XIX asr oxirida gapirish tovushlarining fiziologik -akustik (fizik ) tomonidan funktsional (lingvistik) tomonin farqlash ehtiyoji bilan paydo bo'ldi. Fonologiya til ovoz qurilishiniing struktur va funktsional qonuniyatlarini o'rganuvchi soha bo'lib, semiotik (alomatlik ) tizim sifatida gapirishdi akustik -artikulyatsion aspektda o'rganadigan fonetikadan farq etadi.
Fonetikaning birligi bevosita nazorat qilishda berilgan gapirish tovushlari bo'lganligi kabi, fonologiyaning birligi so'zlovchilarning ana o'sha bevosita nazorat qilishda berilgan gapirish tovushlari asosida yotgan ovoz tipi haqidagi ijtimoiy xayolotlari dir. Har bitta fonema kishilar ongida umumiy farqlovchi xususiyatlari asosida vujudga kelgan maxsus «akustik portret» yoki «tovush obrazi» sifatida yoshaydı. Bu farqlovchi belgilar ovozlarding artikulyatsion va akustik belgilari asosida paydo bo'ladı va barqarorlashadi.
Fonemaning uchlar tomoni farq etadi : akustik (eshitishlik ), fiziologik yoki artikulyatsion (talaffuz va ta'kidlanishi ), sotsial (mohiyat ajratish ). Bulardan uchunchi tomoni yechishchi ahamiyatga ega. Zamonaviy fonologiya xolos o'sha tomonnigina e'tiborga oladi. Sababi, akustik va artikulyatsion-fiziologik taraflar bevosita gapirish bilan aloqador.
Boshqa lisoniy ittifoqliklar kabi fonemalar ham paradigmatik va sintagmatik munosabatlarda yoshaydı. Bular fonologik paradigmatika va fonologik sintagmatika deyiladi.
O'zaro qarama-qarshi belgilarga ega bo'lgan, biroq umumiy, integral belgilari asosida uyushiq bitta tipdagi fonemalar sirasi fonologik paradigma, fonemalarning o'zaro munosabatlari fonologik paradigmatik munosabat deyiladi.
Fonologik paradigmaning markazida fonologik ziddiyatlar turadi. Fonologik ziddiyatlik (oppozitsiya) lar fonemalarning farqli belgilarin bildiradi. Masalan, o'zbek tilidagi ovozli fonemalar bitta umumiy belgi - «ópkadan kelayotgan havoning ovoz paychalariga urilish sababdan vujudga kelgan ovoztıń og'iz bosliǵida to'siqqa uchramay chiqishigan paydo bo'ladigan ovoz tiplari» invariant xossasine ega va u 6 ovozli fonema uchun ham rioya etadi. Biroq bu mohiyat ostida uyushiq fonemalar o'zaro zidlanib, kichik guruhlar paydo qiladi.[i] va [u] «yuqori to'r» belgisi bilan «órta keng» xossasine ega [e] va [ó] hamda «quyi keng» xossasine ega [a] va [o] fonemalar guruhlariga qarama-qarshi turadi. Yoki «lablanmagan» belgisine ega [i],[e],[a] fonemalari guruhi «lablangan» belgisine ega [u],[ó],[o] ommasiga qarama-qarshi turadi. O'zlar navbatida,[i],[e],[e] guruhi a'zolari o'ziga xos belgilari asosida o'zaro zidlanadi.
Tilshunoslikda fonologik ziddiyatlarding turli tip va shaklu-shamoyillari farq etadi. N. S. Trubetskoy «Fonologiya tamallari» asarida fonologik ziddiyatlarni uchlar asosga ko'ra tasniflaydi :
Fonologik ziddiyatliktıń ziddiyatlik tizimiga munosabatiga ko'ra tasnifsi.
Bunda ziddiyatlar bitta tortiladigan va ko'p tortiladigan, uzliksiz va parchalangan ziddiyatlarga bo'linadi. Bitta tortiladigan ziddiyatlikta fonemalar bitta belgi asosida zidlanadi. Masalan,[i] va [u] fonemalaridan biri lablanmagan va ikkinchisi lablangan bo'lib, bunda ular bitta belgi - «lablangan»lik xossasine ko'ra qarama-qarshi turadi.
Ko'p tortiladigan ziddiyatlikta ziddiyatlik a'zolari bittadan ortiq belgi asosida qarama-qarshi qo'yiladi :[i],[o] ziddiyatlikinda [i] yopiq va lablanmagan bo'lsa,[o] yarimta yopiq, lablangan dir.
Uzliksiz ziddiyatlikta zidlanuvchi a'zolar o'zaro o'ziga xos belgilar asosida qarama-qarshi qo'yiladi : «[i]-tor [o]-keng» zidlanishi uzliksiz zidlanish dir. Bunda [i] fonemasi «tor» lik,[o] fonemasi «keng»lik belgisine ega. «[i] (tor ) [o] (tor emas ) » zidlanishi bo'lsa uzliksiz emas. Sababi birinchi ázoda ziddiyatlik belgisi aniq, ikkinchi ázoda aniq emas. Agar ikkinchi ázoning ziddiyatliktagi belgisi «keng» bo'lganda edilar, ziddiyatliktı uzliksiz ziddiyatlik deyish mumkin bólur edilar.
Bitta belgining bo'linishlari asosida zidlanish parchalangan zidlanish deyiladi. Quyidagi ikkita zidlanishga tavajjuh eting :
Birinchi zidlanishda ziddiyatlik belgisi bo'lingan, parchalangan, ikkinchidan bo'lsa bunday hol yo'qlar.
A'zolari o'rtasidagi munosabatke ko'ra ziddiyatlar tasnifsi. Bunga ko'ra, privativ (notóliq), gradual, (saviyali ), teng baholi ziddiyatlar ajratiladi.
Birinchi tasnifda ziddiyatlik belgisi xarakteriga ko'ra ziddiyatlik turlari ajratilgan bo'lsa, ikkinchi tasnifda fonemalarning ziddiyatlik a'zolarina munosabatiga ko'ra tasnif ro'yobga oshiriladi.
Barqarorlik darajasiga ko'ra zidlanishlar barqaror va barqaror bo'lmagan navlarga bo'linadi. Barqaror zidlanishda fonemalarning qanday nutqiy holatda bo'lishigan qat'iy nazar, ulardagi ziddiyatlik saqlanib qoladi. Masalan, til oldi unlisi til shimoliy undoshi bilan kelgan holatda til shimoliy undoshi sifatida ko'rinadigan bo'ladi. Bunda [a] unlisi bilan til shimoliy [u] unlisi orasidagi ziddiyatlik zabunlanadi.
Barqaror bo'lmagan ziddiyatliktıń neytrallashmagan sharoitin taminlaydigan fonetik pozitsiya kuchli pozitsiya deyiladi. Masalan,[b] fonemasi so'z boshinda jarangsizlashmaydi va bu pozitsiyada uning [p] fonemasiga zidligi saqlanadi. Bu kuchli pozitsiya dir. Neytrallanuv, so'nishga olib keluvchi pozitsiya zabun pozitsiya dir. Demak, bunday pozitsiyadagi ziddiyatlik barqaror bo'lmagan ziddiyatlik deyiladi. Ovozli va ovozi yo'qlar orasidagi ziddiyatlik barqaror ziddiyatlikga misol bo'la oladi. Yoki ovozi yo'qlarding paydo bo'lish o'rniga ko'ra, unlilarning tor -kenglik xossalariga ko'ra zidlanishi ham barqaror ziddiyatlar dir. Lablanish belgisine ko'ra [ó-e] tizimchasi ham barqaror ziddiyatlik zamininia qurilgan.
Demak, o'zbek tilining fonetik paradigmasi deganda har qaysisi o'ziga xos mustasnolarga ega bo'lgan barqaror bitta umumiy belgi ostida birlashedigan fonetik unsurlardan tashkil topgan tizim tushuniladi. Bu yaxlitlik yoki paradigma o'zlar ichida ayrim belgilari bilan umumiyliktı tashkil topgan va o'sha umumiylik uchun tamal bo'lgan belgilari bilan boshqa o'shanaqa umumiyliktan farq etarlik kichik butunliklardan, ichki paradigmalardan -mikrosistemalardan tuziladi. Bu tizimchalar ovozli va undosh fonemalar paradigmalari dir. Bu kichik paradigmalar a'zolarining umumiy belgilari ularning o'sha tizimni tashkil etishin ta'minlasa, farqlovchi belgilari bu ichki paradigmaning yana kichik bo'laklarga bo'linib ketishine olib keladi. Jarangli ovozi yo'qlar paradigmasi, jarangsiz ovozi yo'qlar paradigmasi kabi.