Mavzu: Foydali qazilmalarni Geotexnologik usulda qazib oluvchi zamonaviy texnika va texnologiyalar. Reja Kirish

1.Foydali qazilmalarni ochiq usulda qazib olish to’g’risida tushuncha
Konchilik sanoati - zamonaviy industriyaning asosiy xom ashyo va yoqilg’i bazasi hisoblanadi. U energetika va xalq xo'jaligining boshqa tarmoqlarining asosiy yoqilg’i manbaidir. Shuningdek, konchilik sanoati qora va rangli metallurgiya, ximiya sanoati, o'g’itlar ishlab chiqarish sanoati uchun xom-ashyo bazasi hisoblanadi. Xalq xo'jaligida foydalanilayotgan tabiiy resurslarni 70% ini mineral xom-ashyolar tashkil qiladi. Jahon miqyosida qazib olinadigan foydali qazilmalarning umumiy miqdori yiliga 9-10 mln. t ni, kon massasining yillik unumdorligi esa 35 – 37 mlrd. t ni tashkil etadi. Ochiq usulda qazib olish ishlarining rivojlanishi, er osti usulida qazib olishga nisbatan unumdor, iqtisodiy jihatdan samarador va xavfsizligidadir. Ochiq usulda qazib olishda ish unumdorligi er osti usuliga qaraganda 5 – 8 marta yuqori, tannarxi esa 2 – 4 marta kam. Ushbu farq so'nggi 30 – 40 yil ichida oshib borishda davom etmoqda.
Foydali qazilma boyliklariga xo'jalik, qurilish, sanoat va ilmiy maqsadlar uchun qazib olinadigan va xom ashyo holida yoki qayta ishlangandan so'ng ishlatiladigan barcha turdagi tog’ jinslari kiradi. Foydali qazilmalar qurilish va sanoatning asosi hisoblanib, mamlakat iqtisodiyotida katta o'rin egallaydi. Uni xom-ashyo sifatida qazib olish va qayta ishlash miqyosi esa davlatning ishlab chiqarish saviyasini, boyligi va iqtisodiy rivojlanishini belgilaydi.
Foydali qazilmalarni ochiq usul bilan qazib olishda qoplovchi va o'z ichiga oluvchi tog’ jinslari ham qazib olinadi. Foydali qazilmalar va qoplovchi hamda o'z ichiga oluvchi tog’ jinslari birgalikda kon massasi tushunchasi bilan birlashtiriladi. Tog’ jinslarini foydali qazilmalarga va qoplovchi jinslarga ajratish bu nisbiy tushunchadir. qazib oluvchi va qayta ishlovchi texnikalarning rivojlanishi bilan ko'pgina qoplovchi tog’ jinslaridan foydali qazilmalar kabi foydalana boshlandi va bularning soni yildan-yilga oshib bormoqda.
Har xil tog’ jinslarini qazib olishda va turli-tuman qazilmalar, chuqurliklarni kovlash maqsadida er ustida turib olib boriladigan ishlar yig’indisiga ochiq kon ishlari deb aytiladi. Katta miqyosdagi ochiq kon ishlari foydali qazilma boyliklarini qazib olish bilan uzviy aloqadadir. Bunda er ostida yotgan foydali qazilma boyliklarini qazib olish bilan aloqador barcha ishlar va jarayonlar, ochiq kon inshoatlari orqali amalga oshiriladi. Er osti usulida qazib olishda esa foydali qazilma boyliklarini maxsus jihozlangan er osti inshoatlari yordamida qazib olinadi. Konlarni ochiq usul bilan qazib olishda konchilik ishlari ikki qismga bo'linadi:
• ochish ishlari (qoplovchi jinslarni qazish, tashish va joylashtirish ishlari);
• qazib olish ishlari (foydali qazilma boyliklarini qazish, tashish, bir joyga to'plash yoki tushirish ishlari).

Ochish ishlari foydali qazilmani qoplab turgan bo'sh tog’ jinslarini olib tashlashdan iborat. Ushbu jarayon foydali qazilmaga etib borishni ta'minlashi va uni xavfsiz holda qazib olishga sharoit yaratishi lozim. Ochish va qazish ishlari natijasida kar’er qosil bo'ladi.

Kar’er – foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib olish uchun mo'ljallangan va jiqozlangan ochiq kon lahimlari kompleksidir.


Foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib olish ishlari bevosita yer yuzida turib amalga oshiriladi. Shu sababli bu usulda kon qazish tarixi uzoq o‘tmishga borib taqaladi. Chunki, qadimda odam lar yer yuziga chiqib qolgan yoki yer yuzidan biroz chuqurlikda joylashgan konlarni qo‘l kuchi bilan qazib olganlar. Kon qazish chuqurligi ashib borgan sari foydali qazilma konlarini qazib olish uchun, dastlab uning ustini qoplab yotgan qoplama jinslarni olib tashlab, foydali qazilma yotqizig‘ini ochish kerak bo‘lgan. Bu islini bajarish katta mehnat sarfi va xarajat talab etgan. Natijada konlarni ochiq usulda qazib olish ishlari uzoq muddat davomida to ‘xtab qolgan IX asrning oxirlariga kelib, kon qazish jarayonlarini mexanizatsiyalash asosida qayta tiklana bashlagan. Shundan so‘ng, ayniqsa XX asrning o ‘rtalariga kelib, butun dunyoda ochiq usulda kon qazish ishlari uzluksiz kengayib borgan. M asalan, 1950-yilda ochiq usulda qazib olingan ko‘m ir miqdorining umumiy qazib olingan ko‘mirdagi ulush 11 %ni tashkil etgan bo4sa, 1980-yilga kelib 38 % ga oshgan, 0 ‘zbekistonda esa 80 % ni tashkil etgan. Shu davr ichida ruda konlarini ochiq usulda qazib chiqarishning uluslii 44 %dan 80-85 %gacha ko‘paygan. 0 ‘zbekiston Respublikasida konlarni ochiq usulda qazib olish 1947-yildan boshlangan bo‘lib, hozirgi vaqtda ko‘mir metall konlaridan qazib olingan foydali qazilmaning katta qismi (85-90 %), tabiiy qurilish materiallari konlarining barchasi (100 %) ochiq usulda qazib olinmoqda. Ochiq kon ishlarining qisqa vaqt ichida tez rivojlanishi, ochiq kon korxonalarida ishlab chiqarish jarayonlarini yuqori unumdorlikka ega bo‘lgan kontransport uskunalari bilan mexanizatsiyalash natijasida sodir bo‘lmoqda. Karer (razrez) larda yangi texnika qo‘llanilishi oqibatida kon 5 ishlarini olib borish texnologiyasi va kareming oicham lari tobora takomillashib hormoqda. Hozirgi vaqtda chuqurligi 500-700 m va undan ham chuqur bo'lgan karerlar qurish loyihalashtirilmoqda. Pog‘onalar balandligi 10-12 m dan 40 m gacha oshishiga imkon yaratilgan. Transportsiz va transport-ag‘darm ali texnologik sxemalami keng qo‘llanishi asosida qazish ishlarini jadallik darajasi oshib, kareming yillik chuqurlashish tezligi 15-20 m ni tashkil etmoqda. Natijada karedarning yillik ishlab chiqarish quw ati yuqori bo‘lishi ta’minlanmoqda. Ochiq kon ishlari asosida foydali qazilma konlarini qazib olishni yanada rivojlantirish quyidagi yo‘nalishlar asosida amalga oshiriladi: - mavjud va quriladigan yangi kareriaming yillik ishlab chiqarish quvvatini 10-20 va undan ko‘p mln tonnagacha oshirish; - yumshoq va bo‘shoq kon jinslarini qazib olishda uzluksiz ishlaydigan komplekslar (shu jum ladan rotorli ekskavatorlar kompleksi) ni qo‘llash; - qoplama jinslarni qazib olingan bo‘shliqda cho‘michning hajmi 40-100 m 3, strelasining uzunligi 100-150 m bo‘lgan draglaynlar orqali joylashtirish texnologiyasini kengaytirish; - qazib olingan qattiq kon jinslari va foydali qazilmalami kareming o‘zida surilma (suriladigan) tegirmonlarda maydalangan massani konveyerlar bilan transport qilishga asoslangan uzulma - potok texnologiyasini qo‘llash; - kon-transport uskunalari yangi modcllarini keng joriy qilish SB Sh-320 rusum li b u rg ‘ilash stanogi. E K G -2 0 , elek tr yuritkichli. E G -12.5, EG -20 gidravlik yuritkichli ekskavatorlar, chokmichining hajmi 25 m 3 bo‘lgan yuklovchi mashina, yuk ko‘tarish quw ati 110-180-250 t boblgan avtoag‘dargichlar va boshqa yangi texnikani qo‘llash; - yo‘l qurish va boshqa yordamchi ishlami to ‘la mexanizatsiyalash; - boshqarishni avtomatik tizimlaridan foydalanish va karerlarda joriy qilinadigan tadbirlar loyihasini tuzishda matematik usullar va EHM dan keng foydalanish. Yuqorida qayd etilgan texnik yo‘nalishlami ishlab chiqarishga tatbiq qilish ochiq kon ishlari samaradorligini yanada yuqori txVlishini ta'minlaydi. Ochiq kon Lshlari ikkita asosiy ishlardan tashkil topadi. Qoplama jinslarni qazib olish (kon yotqizig‘ini ustini ochish) va bevosita foydali qazilmani qazib olish ishlari. Foydali qazilma yotqizig'ini ochish ishlari natijasida bevosita foydali qazilmani qazib olishga imkon yaratiladi. Ochish ishlarini olib borish asosida karer tashkil topadi.
Ishlab chiqarish asoslari va maqsadlari uchun ochuvchi va tayyorlovchi lahimlarni birlashtiradigan alohida kon tayyorlov ishlari o'tkaziladi (asosiy xandak va yarim xandak, qirqma xandak va yarim qirqma xandak va boshqa lahimlar). Kon tayyorlov ishlarini o'tkazishdan maqsad shundan iboratki, bu qazish joylariga (zaboylarga) va kon ishlarining boshlanish frontiga transportni kelishini ta'minlash uchun yo'l ochib beradi.
Ochiq usulda qazish qo'yidagilarni ham o'z ichiga oladi:
• kon va uning alohida uchastkalarini tayyorlash ishlari (asosan ustki qismini tayyorlash);
• qazib olinayotgan tog’ jinslari massivi mustahkamligini ta'minlashdagi kon-zaxira muxofazasi va inshoatlarini hisobga olish ishlari (suv muvozanatini ta'minlash, kon jinslarining o'z-o'zidan yonib ketishini va yuzaning deformatsiyasini oldini olishdagi qayta tiklash ishlari va h.k. ishlar).