Mavzu: Geodeziyada qöllaniladigan koordinatalar sistemasi Reja: Geografik koordinatalar

Mavzu: Geodeziyada qöllaniladigan koordinatalar sistemasi
Reja:
1. Geografik koordinatalar
2. Tugri burchakli koordinatalar sistemasi.
3. Yer yuzasidagi nuqtaning balandligi.

Geografik koordinatalar — nuqtalarning yer ellipsoididagi joylashuv o'rnini ekvator va bosh meridianga nisbatan belgilaydigan birlikka aytiladi.

Geografik koordinatalar ikki turga - astronomik va geodezik koordinatalarga bo'linadi.
Astronomik koordinatalar - bu joylashuv o'rni osmon jismlarini kuzatish yo'li bilan aniqlangan koordinatalardir. Ularning aniqligi juda yuqori Astronomik koordinatalar astronomik kenglik (p) va astoronomik uzoqlikdan tarkib topgan.
Geografik koordinatalar
Yer yuzasini topografik jihatdan o'rganishda xamda karta va plan bilan ishlashda joydagi nuqtalarning bir-biriga nisbatan tutgan urnini aniqlash kerak buladi. Nuqtalarning bir-biriga nisbatan tutgan urni ularning koordinatalari bilan aniqlanadi.
Boshlang'ich deb qabul qilingan nuqtaga nisbatan biron nuqtaning tutgan urnini ifodalovchi miqdorlar shu nuqtaning koordinatasi deyiladi.
Topografiyada yer yuzasidagi xamda karta va planlardagi nuqtalarning urnini yerga nisbatan aniqlash uchun geografik va tugri burchakli koordinata sistemalaridan foydalaniladi.
Nuqtaning geografik koordinatasi deyilganda,bu nuqtaning qaysi meridian va qaysi paralelda joylashganligi tushuniladi. Shuning uchun geografik koordinata tugrisida gapirishdan oldin, ekvator, meridian va paralellar haqida ma'lumotga ega bulishingiz kerak.
Shimoliy va janubiy qutublar yer uqining ikki uchidir. YER sharidagi biror nuqtadan yerning aylanish uqi orqali o'tkazilgan tekislik - meridian tekisligi, bu terkislikning yer yuzasi bilan kesishishidan hosil bulgan chiziqqa meridian chizig'i deyiladi. Meridian yer yuzasi buylab ikki qutubni o'zaro tutashtiradi va u ikki qutb orasidagi eng yaqin masofa hisoblanadi. Yer sharidagi biron nuqta orkali yer uqiga perperndikulyar qilib o'tkazilgan tekislikka parallel tekisligi, bu tekislik ning yer yuzasi bilan kesishishidan xosil bo'lgan chizikka paralleldeb ataladi. Parallellar har doim doira shaklida buladi.
Yer shari (ellipsoidi) markazidan utkazilgan parallel tekislikka ekvator tekisligi, uning yer yuzasi bilan kesishishidan xosil bo'lgan chizik ekvatordir. YER sharida utkazilgan meridian va parallellar yigindisi geografik tur derb ataladi. Kartada gerografik tur yordamida nuktalarning gerografik koordinatalari aniqlaniladi.
Yer yuzasidagi biron nuktadan yer markaziga tomon tushurilgan tik chizik bilan ekvator tekisligi orasida xosil bulgan burchakka, shu nuqtaning geografik kengligi deyiladi.
Nuktaning gerografik kerngligi S (fi) bilan bergilanadi. Gerografik kenglik ekvatorga nisbatan aniqlaniladi. Yer sharidagi biron nuqtaning geografik kengligi shu nuktaning ekvatordan qancha masofada (gradus xisobida) joylashganligini bildiradi. Gerografik kenglik ekvatordan ikkala qutb tomon meridian yoyi 0°90°gacha o'lchanadi. Agar geografik kengligi aniqlanayotgan nuqta ekvatordan shimolda joylashgan bulsa, shimoliy kenglik janubda joylashgan bulsa - janubiy kenglik deyiladi.
Bosh merdian tekisligi bilan yer sharidagi biror nukta merdian terkisligi orasidagi xosil bulgan burchakka,shu nuktaning gerografik uzokligi deryiladi. Nuktaning gerografik uzokligi A, (lyamda) bilan bergilanadi. Grinvich meridiani bosh meridian deb qanul qilingan. Bosh meridiandan garbda joylashgan nuktalarninggerografik uzokligi garbiy uzoklik, sharkda joylashgan nuktalarning uzokligi esa sharkiy uzoklik deryiladi.
XIX asr urtalariga kadar Kanar orollari gruppasiga kiradigan Ferrro orolidan utgan merridian boshmerridian xisoblanar edi. Bu merridiandan tashkari, xar bir mamlakatning maxallly bosh merridiani bulgan. M: Rossiyada Pulkova, Germaniyada Berrlin, Frantsiyada Parij merridiani va boshkalar. 1884 yilda Vashingtonda bulb utgan xalkaro Gerografik kongress grinvich merridianini bosh merridian derb kabul kilishni taklif kildi. Shu sababli Rossiyada gerografik uzoklik Pulkovo va Grinvich merridianlaridan boshlab xisoblangan.
MDda Oliy geroderziya boshkarmasi tashkil kilingan kundan (1919 yil) boshlabok bosh merridian kilib Grivich merridiani kabul kilindi. Ba'zi bir kapitalistik mamlakatlarda gerografik uzoklik xozirga kadar maxalliy merridiandan boshlab xisoblanadi.Ikki nuktaning gergrafik uzokliklari farkishu nuktalarning gerografik urnini ifodalash bilan birga,ayni vaktda ularning vakt farklarini xam kursatadi. Ma'lumki 15°uzoklik 1-soatga tugri kerladi. Ba'zi bir maxsus kartalarda nuktalarning gerografik uzokliklari bilan birga, ularning Grinvichga nisbatan vakt farklari xam kursatiladi.
Gerografik koordinata butun err sharidagi barcha nuktalar uchun yagona sistermadir. Gerografik koordinata buyicha err yuzasidagi xar kanday nuktaning urni uning kaerrda (kuruklikdami, okerandami) joylashganligidan katiy nazar, aniklanilishi mumkin.
Nuktaning gerografik koordinatasi kartada yoki osmon yoritgichlarini astronomik kuzatish natijasida aniklanadi.