Mavzu: gul yashil o`simliklarning muhim organi

1.tumshiqcha. 2. Ustuncha. 3. Tuguncha.
Tumshiqchaning vazifasi changni qabul qilishga xizmat qilishdir. Buning uchun unda ishlab chiqilgan suyuqlik yordam beradi.Ustuncha tuguncha va tumshukchani bir biriga bog`lab turadi. Ustunchalar soni meva bargchalar miqdoriga bog`liq. Masalan: olma, nok 5 ta meva bargcha va 5 ta ustuncha hosil qilsa, chinigulda 3 ta, labiguldoshlar va butguldoshlarda bitta ustuncha hosil qiladi. Uning rivojlanishidan urug` hosil bo`ladi.
To’pgullar
Monopodial shoxlanuvchi to`pgullar. 2. Simpodial shoxlanuvchi to`pgullar. Monopodial shoxlanuvchi to`pgullarda o`sish nuqtasi cheksiz o`sish xususiyatiga ega bo`lib, yon shoxlarining soni noaniq bo`ladi. Bunday to`pgullarda gulning asosiy o`q qismi yaxshi ifodalangan bo`lib, gullar gulning asosidan uchiga doimiy ravishda ochilib boradi.
Simpodial shoxlanuvchi gullarning o`sishi chegaralangan bo`lib, hatto har bir tur va oilaga kiruvchi, o`simlikda farq qiladi. Bunday to`pgullarda guli uchidan asosiga qarab ochiladi. Manopadial to`pgullar o`z navbatida quyidagi turlarga bo`linadi.
Oddiy monopodial to`pgullar. 2. Murakkab monopodial to`pgullar.
Oddiy monopodial to`pgullarga quyidagilar kiradi.
Shingil (shoda). Uzun asosi tepada bo`lib bir xil uzunlikdagi gulbandlarda ajrim gullar hosil bo`ladi. Masalan: beda, shirach, yer yong`oq, oq akatsiya va hokazo.
Oddiy boshoq-uzun asosida, gul bandsiz gullar joylashgan bo`ladi. Masalan: zubturum, qiyoq guli.
Dasta to`pgul bitta gul bandida bir necha gul joylashgan bo`ladi. Masalan: olma, nok.
Tabiatda ko`pchilik o`simliklar kleystogamli gullar hosil qilsa (Yopiq gullaydigan gullar), ayrimlari xaziogamli (ochiq gullovchi) gullar hosil qiladi. Masalan: yeryong`oqda tuproq yuzasidan yuqori qismida xaziogamli gul hosil qilsa, tuproq ostida kleystogamli gul va meva hosil qiladi.
O`simliklarning o`z-o`zidan changlanishi CH. Darvin tomonidan 27 yil davomida o`rganilgan. Natijada u shunday xulosaga kelgan chetdan changlanish nasil sifatini yaxshilanishiga olib keladi.
Xashoratlar yordamida changlanuvchi o`simliklar entomofil o`simliklar deyiladi. O`simliklarning xashoratlar yordamida changlanishi tabiatning eng muhim xususiyati hisoblanadi. Changlanishda asalari, kapalak, pashsha, qo`ng`iz, chumoli va boshqa xashoratlar muhim rol o`ynaydi. Nektar tarkibi 25-95% suv, 3-72% glyukoza va tamli shakarga to`g`ri keladi.
Gullar bir jinsli yoki ikki jinsli bo'ladi. Bitta gulda ham changchi, ham urug'chi bo'lsa, bunday gul ikki jinsli gul deyiladi (o'rik, gilos, olma, shaftoli). Juda ko'pchilik o'simliklarning guli ikki jinsli bo'ladi. Gulda fa­qat urug'chi yoki changchining o'zi bo'lsa, bunday gul bir jinsli gul deyiladi (tol, gazanda, tut, terak, qayin). Agar gulda faqat changchi bo'lsa, bunday gul changchili gul deyiladi. Aksincha, gulda faqat urug'chi bo'lsa, bunday gul urug'chili gul deb ataladi.
Ayrim o'simliklarning bitta tupida ham changchili, ham urug'chili gul alohida-alohidajoylashadi. Bunday o'simliklar bir uyli o'simlik deyiladi. Bunga makkajo'xori va qovoqni misol qilib keltirish mumkin. Makkajo'xorining urug'chili gullari so'ta to'pguliga yig'ilgan, changchili gullari murak­kab shingilga yig'ilgan.
Gullar to'g'ri va qiyshiq gullarga bo'linadi. Agar gul­qo'rg'on ikkitadan ortiq teng bo'lakka ajralsa, u to'g'ri gul deyiladi Masalan, olma, behi, shaftoli, g'o'za va na'matak. Agar gul faqat teng ikki bo'lakka ajralsa yoki umuman teng bo'lakka ajralmasa, u qiyshiq gul deyiladi. Bunga nastarin, gladiolus, kiyiko't, marmarak, isfarak, bi-nafsha, loviya, beda, angishvonagul, parpi, rayhon, burchoq va boshqalarning gullari kiradi.Gul yuksak o'simliklar uchun xos bo'lib evalyutsion taraqqiyotning so’ngi bosqichida vujudga kelgan. Gul - shakli o'zgargan, o'sishi chegaralangan spora xosil qilishga xizmat qiladigan organ xisoblanadi. Gulning taraqqiyoti natijasida changlanish jarayonidan keyin otalanish natijasida tuxum xujayrasi rivojlanib urug’ va meva xosil bo'ladi.
Aktinomorf gullarda (to'gri) uning yuzasidan bir necha simmetirya o'tkazish mumkin. Zigomorf gullar yuzasidan faqat bitta simmetiriya o'tkazish mumkin.
Masalan: Labguldoshlar, dukkakguldoshlar shunday gul xosil qiladi. Asimmetrik gullar yuzasidan birorta xam simmetriya o'tkazish mumkin emas. (Kanna, valeriana gullari). Changchilar yigindisi andratsey deyiladi. Ular mikroskpora xosil qilishga xizmat qiladi. Changchilarga ta'rif berishda ularning soniga, joylanish doirasiga tutashganligiga va uzunligiga e'tibor berish kerak.
Sub epiderma qavati changdon etilgandan keyin fibroz qavatini xosil qiladi. Fibroz qavatini doimiy o'lib borishi changdonni ochilishiga olib keladi. Changdonlarda etilgan chang gulning ichiga (introz) va uning sirtiga (ekstroz) tushishi mumkin.
Chang ipining tuzilishi, miqdori va uzun kiskaligi muxim sistematik belgi xisoblanadi. Ko'pchilik o'simliklarda chang ipi oddiy shoxlanmagan bo'ladi. Piyoz, kanakunjit, kayin o'simligida changchi ipi shoxlangan bo'ladi.
Gul tuzilishida changchi va urug’chini gulda joylanishiga qarab, gullar bir jinsli va ikki jinsli gullarga bo'linadi. Tabiatdagi yopiqurug’li o'simliklarning 75 % ikki jinsli gul xosil qilsa, 25 % bir jinsli gul xosil qiladi.
Bir jinsli gullar changchi va urug’chining katnashishiga qarab otalik va onalik gullariga bo'linadi.
4. To'pgullar. Bir necha gulning birgalashib joylashishi to'pgul deyiladi.. To'pgularni shoxlanish usuliga qarab 2 guruxga ajratamiz. 1. Monopodial shoxlanuvchi to'pgullar. 2. Simpodial shoxlanuvchi to'pgullar. Monopodial shoxlanuvchi to'pgullarda o'sish nuqtasi cheksiz o'sish xususiyatiga ega bo'lib, yon shoxlarining soni aniq emas bo'ladi. Bunday to'pgullarda gulning asosiy o'q qismi yaxshi ifodalangan bo'lib, gullar gulning asosidan uchiga doimiy ravishda ochilib boradi.
Simpodial shoxlanuvchi gullarning o`sishi chegaralangan bo`lib, hatto har bir tur va oilaga kiruvchi, o`simlikda farq qiladi. Bunday to`pgullarda guli uchidan asosiga qarab ochiladi. Manopadial to`pgullar o`z navbatida quyidagi turlarga bo`linadi.