Мавзу Харажатларни туркумлаш ва бахолаш уларнинг хисоби Режа

2-жадвал 
Ишлаб чиқариш харажатларининг туркумланиши 
Туркумланиш белгилари 
Харажатлар туркуми (гуруҳи) 
1. Маҳсулотни тайёрлашдаги техник
иқтисодий ролига қараб 
1) асосий 2) устама 
2. Айрим маҳсулот турларининг
таннархига қўшилиши (тақсимланиши)
га қараб 
1) бевосита 2) билвосита 
(тўғри) (эгри) 
3. Тайёрланаётган маҳсулот миқдорига
боғлиқлигига қараб 
1) ўзгарувчан 2) ўзгармас (шартли) 
4. Харажатнинг турига қараб 
1) иқтисодий 2) калькуляция
элементлар моддалари
5. Таркибига қараб 
1) бир элементли 2) комплекс 
6. Ишлаб чиқариш билан боғлиқлигига
қараб 
1) ишлаб 2) ноишлаб
чиқаришдаги чиқаришдаги
7. Маҳсулот таннархини ҳосил қилишдаги
характери(мақсадга мувофиқлиги)га
қараб 
1) унумли 2) унумсиз 
8. Режага киритилишига қараб 
1) Режалаш- 2) режалаштириладиган
тирилмайдиган 
9. Пайдо бўлиш жойига қараб 
1) цех 2) участка 
3) бўлим 4) бригада 
10.Тақвим (календарь) даврга тегишлигига 
қараб(содир бўладиган вақтига қараб) 
1) жорий давр 2) келгуси давр
харажатлари; 3) келажакдаги ха- 
ражатлар заҳираси 
Шунинг учун маҳсулот таннархи шу маҳсулот қийматининг пул шаклидаги кўри-
ниши бўлиб, у саноат корхонасига маҳсулот ишлаб чиқариш ва уни сотиш қанчага 
тушганлигини кўрсатади. 
Ишлаб чиқарилган махсулотга нисбатан учта асосий харажат элементини ажратиш 
мумкин: 

---

1. Асосий материаллар
2. Тўғри меҳнат харажатлари
3. Эгри харажатлар 
3.  
Қарорлар 
қабул 
қилиш 
ва 
режалаштириш 
мақсадида 
харажатларни туркумлаш. 
Маҳсулот таннархини аниқлаш учун харажатларни туркумлаш одатда ишлаб 
чиқарилган маҳсулотнинг қийматини баҳолаш ва ана шу асосда фойдани аниқлаш 
учун хизмат қилади. Бунинг учун харажатларни алоҳида маҳсулот турлари бўйича 
ҳисобга олиниши тақазо қилинади. Ахборотнинг таннархни шакллантириш мақса-
дида тўпланиши эса ҳар доим ҳам Бошқарув қарорлари қабул қилиш учун хизмат 
қилавермайди. 
Қарорлар қабул қилишда ҳаракатларнинг муқобил вариантларини баҳолаш 
учун харажатларни туркумлашнинг қўшимча турларидан фойдаланиш талаб этила-
ди. Қуйида уларнинг айримларини кўриб чиқамиз: 
• Маҳсулот ҳажмига нисбатан харажатлар динамикаси; 
• Ҳисоб-китобларда инобатга олинадиган ва олинмайдиган харажатлар 
ва даромадлар; 
• Қайтарилмайдиган ёки ўтган даврлар харажатлари; 
• Бартараф қилиниши мумкин бўлган ва бартараф қилиниши мумкин 
бўлмаган харажатлар; 
• Муқобил курснинг қабул қилиниши натижасида пайдо бўлган чиқим-
лар; 
• Инкремент (қўшимча) ва маржинал (чегаравий) харажатлар ва даро-
мадлар. 
Маҳсулот ҳажми ўзгариши билан боғлиқ ҳолда харажатларнинг ўзгаришини 
тасаввур қилиш қарорлар қабул қилишда ўта муҳимдир. Ишлаб чиқариш фаолияти 
ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажмит, меҳнат харажатлари, қабул қилинган 
мижозлар каби қатор кўрсаткичлар билан ўлчаниши мумкин. Харажатлар 
динамикаси ҳақидаги маълумотларга асосланиб қуйидаги саволларга жавоб бериш 
мумкин: 
• Кейинги йилга қанча маҳсулотни режалаштириш мумкин? 
• Маҳсулот сотиш ҳажмини кўпайтириш учун сотиш баҳоларини 
пасайтириш керакми? 
• Маҳсулот сотиш билан шуғулланаётган ходимларга иш ҳақини қайси 
кўринишда тўлаган маъқулроқ: окладми ёки комиссион тўловми? 
• Қўшимча маҳсулот ишлаб чиқариш учун янги ускуна сотиб олиш 
керакми? 
Харажатлар динамикасига асосан қарорлар қабул қилишда ўзгарувчан,