Mavzu: Hisob-kitob va valyuta schotlari

Hisob-Kitob va Valyuta schotlari haqida umumiy ma'lumot.
Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida bank va mijozning faoliyatida xojalik aloqalari muhim orin tutadi va bu munosabatla shartnomagaa asosan amalga oshiriladi. Banklar orqali amalga oshiriladiga muomalalarr hisoblashish va kredit muammolariga bolinadi. Hisoblashis muomalalaridaa bank mol etkazib beruvchi va oluvchi ortasidagi hisoblashishlarn amalgaa oshirsa va nazorat qilib tursa, kredit muomalasida bank qarz beruv okchi v berilgann qarzning oz vaktida qaytarib olinishini nazorat kiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida banklarning oz tassarufidagi resurslarinin engg asosiysi hisoblangan pul resurslarining harakati hamda ulardan foydalanish samaradorligini togri boshqarishini ta‘minlash zarur. Har bir bankning ozining iqtisodiy jarayonini muntazam ravishda davo ettirishii uchun ma‘lum miqdorda pul mablaglari bo'lishini taqoza etadi.
Tijorat banklarining investitsiyaviy faolligi ortib, banklar qo'yilmalarining 75 foizdan ko'prog'ini uch yildan ziyod bo'lgan uzoq muddatliinvestitsiyaa kreditlari tashkil etmoqda. Umuman, so'nggi o'n yilda banklarimiz tomonidan iqtisodiyotning real sektorini kreditlash hajmi 7 barobar oshganialohidaa e‘tiborlidir
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida har bir xo’jalik yurituvchi sub’ektdan hisob-kitob va valyuta schyotidagi mablag’laridan samarali foydalanishni taqazo qilinadi. Korxona va tashkilotlarda bu mablag’lardan to‘g’ri va samarali foydalanish ularning boshqa yuridik va jismoniy shaxslar, qolaversa, xorijiy kompaniyalar bilan
aloqasini mustahkamlashga xizmat qiladi.
Xo‘jalik yurituvchi sub’yektlarning hisob-kitob va valyuta schyoti mablag’laridan foydalanishni to‘g’ri yo‘lga qo‘yishda, avvalo, ularining auditiga muhim e’tibor qaratish lozim. Malumki , korxonalar hisob-kitob va valyuta schyotlari orqali boshqa xo’jalikyurituvchi sub’ektlar bilan o’zaro hisob-kitoblarni amalga oshiradilar. Ularniauditorlik tekshiruvidan o’tkazishning asosiy maqsadi bankdagi hisob-kitob schyoti,
valyuta schyotlariga doir muomalalarni auditorlik tekshiruvidan o’tkazib, moliyaviyhisobotning «Pul mablag’lari» bo’limi bo’yicha ma’lumotlarning ishonchliligi va bankdagi schyotlarda pul mablag’larini hisobga olish uslubiyotining O’zbekiston
Respublikasida amal qilayotgan me’yoriy hujjatlarga muvofiqligi to’g’risida xulosashakllantirish, ular saqlanishi va ishlatilishining maqsadga muvofiqligi, samaradorligi
hamda qonuniyligini ta’minlash,shuningdek hisobga olishni takomillashtirishdaniborat. Hozirgi kunga kelib, yuridik shaxs sifati faoliyat ko’rsatayotgan va mustaqil balansiga ega bo’lgan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tijorat banklaridan birida o’zlarining hisob–kitob schyotini ochishlari mumkin. Markaziy Bank yo’riqnomasiga binoan korxona o’zi tanlagan bankda pul mablag’larini saqlash, barcha turdagi hisob- kitoblarni, kredit va kassa operatsiyalarini amalga oshirish uchun so’mda va talabqilib olgungacha valuta depozit schyotini ochishlari mumkin. Barcha hujjatlar topshirilgandan so’ng bank xizmatini ko’rsatish bo’yichashartnoma imzolanadi va bank boshqaruvchisining buyrug’i bilan korxonaga tegishlihisob–kitob schyoti raqami belgilanadi va bankning buxgalteriya apparati tomonidanpul mablag’lari harakatini hisobga olish uchun shaxsiy schyot ochiladi. Хo’jaliklarda mavjud pul mablag’laridan maqsadli foydalanish va ularni samaraliboshqarish, shuningdek, olinadigan mablag’lar va majburiyatlarni o’z vaqtida
so’ndirish buxgalteriya hisobi orqali nazorat qilinadi. Shu boisdan, ushbu nazoratni to’g’ri va o’z vaqtida tashkil etishda uning oldiga bir qator vazifalarni bajarishnitaqozo etadi. Ular quyidagilardan iborat:
Ø pul mablag’lari va hisob–kitob operatsiyalarini o’z vaqtida tegishli hujjatlardato’g’ri rasmiylashtirib borish;Ø kassadagi kirim va chiqim qilinayotgan mablag’larni to’g’ri rasmiylashtirishhamda ularni kassa daftarida qayd qilib borish;
Ø kassadagi naqd pul mablag’lari va unga ekvivalent bo’lgan pul hujjatlari,qimmatli qog’ozlarning butligini kundalik nazorat qilib borish;
Ø pul mablag’laridan to’g'ri foydalanish va ularning maqsadli sarflanishini doimiynazorat qilish;
Ø budjet, budjetdan tashqari mablag’lar, banklar, xodimlar va boshqa tashkilotlar,xaridor va buyurtmachilar bilan shartnomada belgilangan to’lov shakllarigaamal qilib borishni nazorat qilish;
Ø qarzlarni qaytarish muddatidan o’tkazib yubormaslik maqsadida debitor vakreditorlar o’rtasidagi o’zaro hisob – kitoblarni o’z vaqtida taqqoslama
dalolatnomalar bilan rasmiylashtirish hamda uni so’ndirish bo’yicha chora-tadbirlar ko’rish;
Ø xo’jalikning pul mablag’lari harakatini oldindan prognozlash va pul oqiminime’yorlashtirish bo’yicha tegishli tadbirlar ishlab chiqishda iboratdir.
Mamlakatimiz mustaqilligining dastlabki kunlaridanoq xo‘jalik yuritishning turlimulkchilikka hamda buxgalteriya hisobining xalqaro standartlariga moslashishjarayoni jadallik bilan amalga oshirila boshlandi.
Respublikamiz korxonalarida hisob va hisobot ishlarini xalqaro standartlarga
moslashtirish uchun bir qator tadbirlar amalga oshirildi. Hususan, buxgalteriyahisobotini tuzish uslubiyatida va hisobot shakllarida bir qancha o‘zgarishlar yuzberdi. Debitorlik va kreditorlik qarzlari holatiga, iqtisodiy-moliyaviy holatiga, pul mablag’lari harakatiga e’tibor kuchaytirildi.



Bozor munosabatlari sharoitida xojalik yurituvchi subyektlarning ishlab chiqarish jarayonida doimo boshqa xojaliklar bilan iqtisodiy aloqada boladilar. Bunday aloqalarini olib borish xojaliklarning asosiy faoliyati hisoblanadi va ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligi, mahsulotlarni oz vaqtida jonatish hamda sotish jarayoni taminlanadi. Хo’jalik aloqalari shartnomalar bilan rasmiylashtirilib, ularga asosan bir tomon mahsulot (ish va xizmat) larni taklif etuvchi (sotuvchi), ikkinchi tomon esa – xaridor sifatida qatnashib, to’lovni amalga oshiruvchi bo’lib qatnashadi.
Mahsulot (ish va xizmat) larni yetkazib beruvchi bilan uning haqini tolovchilar orasidagi hisoblashishlar oz vaqtida tashkil etilishi aylanma mablaglarning aylanish tezlashishiga tasir qilib, olinadigan va tolanadigan mablaglarning paydo bolishiga barham beradi.
Shuningdek, xojaliklarning budjet va budjetdan tashqari mablaglar boyicha tegishli idoralar hamda ishlab chiqarishda, boshqaruv apparatida faoliyat korsatayotgan xodimlar bilan hisoblashishlar vujudga keladi.
Хo’jalikning boshqa tashkilotlar bilan o’zaro hisoblashishlari naqd pullik yoki naqd pulsiz, ya’ni pul o’tkazish yo’li orqali to’lovni oluvchining hisob raqami ochilgan bankka o’tkazib beriladi. Bugungi kunda subyektlar o’rtasida o’zaro hisob-kitob operatsiyalari bo’yicha hisoblashishlar nizomga ko’ra pul o’tkazish yo’li orqali amalga oshiriladi.
Тijorat banklari yuridik va jismoniy shaxslarning bo’sh turgan mablag’larini jalb qilish, ularning boshqa xo’jalik hamda tashkilotlar o’rtasidagi o’zaro hisob – kitoblarini amalga oshirish, shuningdek, qaytarib olish tolovlilik va muddatlilik sharti bilan bosh mablaglarni joylashtirish maqsadida tashkil etilganligidir.
Respublikamizda bank tizimi davlat Markaziy banki va tijorat banklaridan tashkil topgan bolib, ular oz mijozlariga shartnoma asosida xizmat korsatadi. Mijozlar bank xizmatlaridan foydalanishda mustaqil ravishda ozlari tanlagan bir yoki bir nechta banklarda hisob-kitob-pul bilan bogliq operatsiyalari amalga oshiradi.
Shu bilan birga ishlab chiqarish faoliyati kengaytirish maqsadida bankning kredit resurslaridan foydalanishlarilari va maqsadli kredit munosabatlari yuzasidan kredit shartnomalarini rasmiylashtirishlari mumkin. Korxonalar banklarda hisobkitob va valuta schyotlaridan tashqari, maxsus joriy schyotlari (limitlashtirilgan chek daftarchalari, akkreditivlar, maxsus schyotlar va b.) dan ham foydalanishlari mumkin.
Хo’jalik yurituvchi subyektlarning pul mablag’lar hisobi buxgalteriya hisobi schyotlar rejasining beshinchi bo’limi, majburiyatlari bo’yicha hisob–kitoblar esa oltinchi va yettinchi bo’limida tayinlangan schyotlarda yuritiladi.Хo’jaliklarda mavjud pul mablaglaridan maqsadli foydalanish va ularni samarali boshqarish, shuningdek, olinadigan mablaglar va majburiyatlarni oz vaqtida sondirish buxgalteriya hisobi orqali nazorat qilinadi. Shu boisdan, ushbu nazoratni togri va oz vaqtida tashkil etishda uning oldiga bir qator vazifalarni bajarishni taqozo etadi. Ular quyidagilardan iborat:pul mablaglari va hisobkitob operatsiyalarini oz vaqtida tegishli hujjatlarda togri rasmiylashtirib borish;
kassadagi kirim va chiqim qilinayotgan mablaglarni togri rasmiylashtirish hamda ularni kassa daftarida qayd qilib borish;
kassadagi naqd pul mablaglari va unga ekvivalent bolgan pul hujjatlari, qimmatli qogozlarning butligini kundalik nazorat qilib borish;
pul mablaglaridan togri foydalanish va ularning maqsadli sarflanishini doimiy nazorat qilish;
budjet, budjetdan tashqari mablaglar, banklar, xodimlar va boshqa tashkilotlar, xaridor va buyurtmachilar bilan shartnomada belgilangan tolov shakllariga amal qilib borishni nazorat qilish qarzlarnii qaytarish muddatidan otkazib yubormaslik maqsadida debitor va kreditorlar ortasidagi ozaro hisob kitoblarni oz vaqtida taqqoslama dalolatnomalar bilan rasmiylashtirish hamda uni sondirish boyicha chora-tadbirlar korish;
xojalikning pul mablaglari harakatini oldindan prognozlash va pul oqimini meyorlashtirish boyicha tegishli tadbirlar ishlab chiqishda iboratdirJismoniy shaxslar ham chet el valutasida hisobvaraq ochishlari
mumkin. Rezident va norezident jismoniy shaxslar hisobvaraq ochishlari
uchun bankka ariza va shaxsini tasdiqlovchi hujjatni shaxsan taqdim eta-
dilar. Hisobvaraq yuritadigan bo„lim boshlig„i yoki buxgalter arizani ol-
gach, mijozga imzolar namunasini qo„yish uchun 2 ta varaqcha beradi va
imzolarini qo„ydirib oladi. Varaqchaning orqa tomoniga buxgalter tomo-
nidan mijoz pasportining ma‟lumotlari yozib qo„yiladi va bu ma‟lumot-
lari o„z imzosi bilan tasdiqlab qo„yadi.
Hisobvaraq ochish uchun zarur hujjatlar mijozning yuridik ishi
bo„lib hisoblanadi, imzolar va muhr namunasi tushirilgan varaqchadan
tashqari alohida papkada saqlanadi. Imzolar va muhr tushirilgan varaq-
chaning birinchi nusxasi buxgalter (mas‟ul ijrochida), ikkinchisi nazorat-
chida saqlanadi..