Mavzu: Ibn al-Asirning “Al komil fit-tarix” asari tarixiy manba sifatida Reja

Mavzu: Ibn al-Asirning “Al komil fit-tarix” asari tarixiy manba sifatida

Reja:

1.“Al komil fit-tarix” asarining o’rganilishi.

2. Ibn al-Asir hayoti va ilmiy merosi.

3. “Al komil fit-tarix” asarining yozilishi va tarixiy manba sifatidagi o’rni.

1.“Al komil fit-tarix” asarining o’rganilishi.

Abu-l-Hasan Ali ibn Muhammad ibn Muhammad ibn Abdu-l-Karim ibn Abdu-l- Vohid ash-Shayboni, bizga Izzadiddin Ibn al-Asir al-Jazari nomi bilan tanish bo’lib uning “Al-komil fit-tarix” asari islom davlatlarining mo’g’ullar bosqini davrigacha va mo’g’ullar bosqini davri tarixiga oid muhim manbalardan biri sanaladi.

Bizgacha bu arab tilida umumiy tarix bo’yicha yozilgan ko’p tomlik kitobning bir qancha qo’lyozma nusxalari yetib kelgan, uning alohida tomlari dunyoning ko’plab qo’lyozma fondlarida saqlanadi. Bizgacha yetib kelgan qo’lyozmalar asosida tuzilgan asarning to’liq tanqidiy matni, 14 ta tomda 1851-1876-yillarda yevropalik oloim S. Tornberg tomonidan nashr qilingan. Shuningdek, asarning bir nechta arabcha nusxasi ham mavjud, ularning so’nggisi 1987-yilda Bayrutda chop etilgan. Eski o’zbek tilidagi to’liq tarjimasi ham mavjud, ushbu tarjima Xiva xoni Muhammad RahimxonII buyrug’i bilan bir guruh tarjimonlar Ibn al-Asirning 12 tomlik Misr qo’lyozmasi asosida 1901-1907-yillarda tarjima qilingan. Ushbu tarjimaning asl nusxasi va bir nechta ko’chirmasi hozirda Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti qo’lyozma fondida saqlanadi.
Ibn al-Asirning asari uni alohida qismlarini tarjima qilgan va o’rgangan ko’plab tadqiqotchilar-sharqshunoslarda ancha avvaldan katta qiziqish tug’dirgan. XIX asr oxiri XX asr boshlaridayoq Rossiyada Ibn al-Asir asarining alohida qismlari nashr qilingan, shuningdek, mo’gullar bosqini davriga tegishli qismlari V.G. Tizengauzen tarjimasida. Aljirlik olim E. Fagnan esa Ibn al-Asirning Mag’rib va Ispaniya davlatlari tarixiga oid qismlarini ilmiy- sharhlar asosida fransuz tiliga tarjima qilgan. 1904-yilda esa daniyalik olim I. Oystrap Ibn al-Asir asarining mo’g’ullargacha va mo’g’ul davriga oid qismlarini tadqiq qilgan. 1904-05-yillarda esa turk olimi Sharafiddin Ibn al-Asir oilasi va uning ilmiy merosi haqida tadqiqotlarini nashr qildi. Ibn al-Asirning asari va at-Tabariyning asarlari orasidagi aloqalar va farqlar haqidagi savollarni nemis olimi K. Brokkelman tomonidan o’rganilgan.
1939-yilda rossiyalik olim I.N. Lemanov va S. Volin tomonidan Ibn al-Asir asarining turkmanlar va Turkmaniston tarixiga oid ma’lumotlarni ajratib olib rus tiliga tarjima qilishdi. 1940-yilda esa P. Juze asrning Ozarbayjon tarixiga oid parchalarni rus tilida nashr qildi. 1873-yilda esa K.B. Starkova asarning qirg’izlar va Qizrg’iziston tarixiga tegishli parchalarini rus tiliga tarjima qildi. Ibn al-Asir tarixiy asarining manbalari haqidagi savollar borasida O.B. Frolova tomonidann tadqiq qilindi. 1982-yilda esa ingliz olimi D. S. Richards tomonidan Ibn al-Asir asarining so’nggi qismlari metodologiyasi va manbalrini tadqiq qildi. 1986-yilda A. Yuldashev tomonidan Tojikistondagi Xo’jand tarixiga oid ma’lumotlarni ajratilgan parchalri rus tiliga tarjima qilindi. 1988-yilda B. Vahabov tomonidan Ibn al-Asir asarining Abu Muslim boshqaruvi davriga oid parchalarini rus tilida nashr qildirdi. Yaqinda esa Ibn al-Asir asarining o’zbekcha nusxasidan O’rta Osiyo turklarining etnik tarixiga oid parchalari nashr qilindi.
Shunday qilib, ushbu Ibn al-Asirning tarixiy asari uni tarjima qilgan va alohida hududlar yoki alohida bir davrga oid qismlarini o’rganagan ko’plab tadqiqotchilar e’tiborini o’ziga jalb qilgan Har bir tadqiqiotchi u yoki bu savol masalasida uni qiziqtirgan asarning ma’lum qismlarigagina murojaat qilgan. Bundan tashqari ushbu tarjimalar va tadqiqotlar sochilgan holda, turli nashriyotlarda, turli davr va turli tillarda nashr qilingan. Shu bilan birga nashr qilingan tarjimalarda Ibn al-Asir asari matni ma’nosini buzuvchi ko’plab noaniqliklar va xatoliklarga yo’l qo’yilgan. Shuning uchun Ibn al-Asir asarini umumiy tarzda tadqiq qilish va undagi Sharq xalqlari xususan O’rta Osiyo xalqlari tarixiga oid qismlarini kompleks tadqiqot qilish muhim. Ushbu tadqiqotlarni P.G. Bulgakov va keyinchalik uning ishini Sh.S. Kamoliddin tomonidan yakuniga yetkazilgan.